Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universiteti Biologiya fakulteti 403-guruh talabasi Amirova Uljonoyning Ionlantiruvchi nurlar biologiyasi fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

:

Нурланиш дозаси ( D n) – бу нурланиш вақти давомида модда оғирлик бирлигига ( m) нисбатан ютилган радиоактив нурланиш энергияси ( W n) билан тавсифланувчи катталик Нурланиш дозаси жоуль/кг, шунингдек Грей (Гр) ёки Рад (Rad – Radiation absorbed dose) ўлчов бирлигида ўлчанади (1 рад = 10–2 Гр). Демак, нурланиш дозаси ёки ютилган доза ( D ) – берилган ҳажмда модда оғирлик миқдорига (m) бўлиб чиқилган, маълум бир аниқ элементар ҳажмда моддани нурлантириш учун берилган ўртача энергия қийматини ( W n ёки E) ифодалайди: Ҳалқаро ўлчов бирликлари тизимида ютилган доза қиймати ўлчов бирлиги Грей 1 Гр = 1 Ж/кг. Шунингдек, ютилган дозани ўлчашда Ҳалқаро ўлчов бирликлари тизимидан ташқари ўлчов бирлиги сифатида Рад ишлатилади: 1 Рад = 0,01 Гр.

Ютилган нурланиш дозасини бевосита аниқлаш қийин масала ҳисобланади, шу сабабли экспозицион доза ўлчов бирлигидан хам фойдаланилади. Экспозицион доза – бу нурланиш ютилувчи биологик объект яқинида жойлашган ҳаво муҳитининг 1 кг қуруқ массасига нисбатан хосил бўлган ион зарядлари миқдорига тенг қиймат ҳисобланади: Экспозицион дозанинг ўлчов бирлиги Кулон/килограмм (кл/кг) ёки Рентген (Р) билан ифодаланади (1 Р2,58×10–4 Кл/кг). Экспозицион доза дозиметр асбоби ёрдамида ўлчанади ва олинган натижалар бўйича, биологик объект томонидан ютилган нурланиш дозаси ҳисобланади: Бу ерда: – радиоактив нурланишни ютувчи биологик тўқима турига боғлиқ коеффицент бўлиб, юмшоқ тўқималар учун ~1 га тенг ҳисобланади. Ушбу формуладан фақат, ҳар иккала нурланиш дозаси қийматлари рад ва Рентген бирликларида ўлчанган ҳолатда фойдаланиш мумкин. Демак, экспозицион доза () – маълум бир нурлантириш вақти давомида объектга тушувчи нурланиш энергияси миқдорини ифодалайди:

Экспозицион доза қиймати Ҳалқаро ўлчов бирликлари тизимида Кл/кг да ифодаланади, шунингдек Ҳалқаро ўлчов бирликлари тизимидан ташқари ўлчов бирлиги сифатида Рентген (Р) ишлатилади: 1 Рентген = 2,58×10–4 Кл/кг Льюис Харольд ГРЭЙ (Англия: Louis Harold Gray; 10.11.1905–09.07.1965) – физик, радиацион нурланишнинг биологик организмларга таъсир механизмларини ўрганган, радиобиология фанининг асосчиларидан бири ҳисобланади, 1956–1962 йилларда Радиацион бирликлар ва ўлчовлар бўйича Ҳалқаро комиссиянинг (ICRU) вице–президенти лавозимида фаолият олиб борган. Турли хил радиоактив нурланишнинг биологик таъсирини тавсифлаш учун, биологик (эквивалент) доза () тушунчаси киритилган.