Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universiteti Gidrometeorologiya fakulteti Gidrologiya yo’nalishi

1-Bob. Daryolarning suv rejimi


1.1. Daryolar suv rejimining elementlari

Daryoda oqayotgan suv miqdori, ya’ni suv sarfi, suv yuzasi sathining holati, uning oqish tezligi, harorati, erigan moddalar oqimi miqdori va boshqalar ma’lum omil­lar ta’sirida vaqt bo’yicha o’zgarib turadi. Daryoda mana shu qayd etilgan elementlarning bir­biriga bog’liq holda o’z­garishi uning suv rejimini ifodalaydi.

Suv sarfi (Q) deb, daryoning ko’ndalang qirqimidan vaqt birligi ichida oqib o’tadigan suv miqdoriga aytiladi. U m3/s yoki l/s larda ifodalanadi.
Suv sathi (N)-ma’lum bir o’zgarmas, gorizontal ho­latdagi doimiy ”0” tekislikka nisbatan o’lchanadigan suv yuzasi balandligidir. U sm larda ifodalanadi.
Suvning oqish tezligi ( ) m/s larda ifodalanib, uning qiymatini ko’ndalang qirqimning ayrim nuqtalarida, alohida vertikal (tiklik) lar yoki butun jonli kesma bo’yicha aniqlash mumkin. Demak, jonli kesmaning ayrim nuqtasida o’lchangan tezlik vertikallar yoki butun jonli kesma uchun aniqlangan o’rtacha tezliklardan qiymati ji­hatidan farq qiladi.
Yuqoridagilar bilan bir qatorda daryo suvining ha­rorat rejimi, gidroximiyaviy rejimini o’rganish ham mu­him ahamiyatga ega. SHularni e’tiborga olib, quyida daryolar suv rejimining barcha elementlari alohida mavzularda yoritiladi.
1.2. Suv sathi, uni kuzatish va qayta ishlash usullari

Daryoda suvning oz yoki ko’p bo’lishiga bog’liq holda va boshqa sabablar ta’sirida suv sathi o’zgarib turadi. Uni kuzatish ishlari maxsus suv o’lchash joylari­postlarda amalga oshiriladi. Bu ish suv yuzasi sathining "nol" tekislik deb qabul qilinadigan doimiy gorizontal faraziy tekislikka nisbatan balandligini aniqlashdan iborat. Bunday faraziy tekislik uchun odatda suvning tarixiy eng past yuzasi balandligidan 0,5-1,0 m pastroqda joylashgan tekislik qabul qilinadi. SHu tekislikning mutlaq yoki nisbiy balandligi "nol" grafigi deb ataladi. Suv sathi shu "nol" grafikka nisbatan suv o’lchash taxtacha (reyka)lari yordamida 1 sm aniqlikda o’lchanadi.

Suv o’lchash taxtachalari ikki turda­doimiy va ko’chma bo’ladi. Doimiy suv o’lchash taxtachalari ko’priklar ustuniga yoki maxsus qoziqlarga o’rnatiladi. Katta qiyalikdagi qir­g’oqlarda yoki suv sathi tebranishi katta amplitudaga ega bo’lgan hollarda, kuzatishlar ko’chma suv o’lchash taxtachalari yordamida olib boriladi. Buning uchun daryo o’zani va qayi­rida oqimga ko’ndalang yo’nalishda qator qoziqlar qoqiladi. Ularning har birining balandligi suv o’lchash posti re­periga nisbatan nivelir yordamida aniqlanadi. Reper­ daryoning suv bosmaydigan qirg’og’iga mustahkam o’rnatilib, mutlaq yoki nisbiy balandligi aniqlangan qoziqdir.
Qoziqning ustki qismidagi tekis yuzaga ko’chma reykani tik holda qo’yib, suv sathi kuzatiladi (o’lchanadi). Har bir qoziqning balandligini bilgan holda barcha o’lchangan suv sathlari "nol" grafikka nisbatan aniqlanadi.
Suv o’lchash postlarida kuzatishlar odatda bir kunda ikki marta-soat 8⁰⁰ va 20⁰⁰ larda o’tkaziladi. Suv sathi toshqinlar tufayli tez o’zgarib turadigan mavsumlarda kun davomida qo’shimcha har bir soatda, har ikki soatda, har uch soatda yoki har olti soatda kuzatishlar olib boriladi.
Suv sathi o’zgarishini kun davomida uzluksiz hisobga olib boruvchi o’zi yozar suv o’lchash postlari ham bor. Ularda "Valday" tipidagi qurilmalar o’rnatiladi. Keyingi yil­larda suv sathi kuzatishlarini avtomatik tizimga o’tkazish ishlariga katta e’tibor berilmoqda. Bu esa kelajakda gid­rologik axborotlarni jamlashni tezlashtirib, ularning samaradorligini oshiradi.
Barcha o’lchashlar ma’lumotlaridan har bir kun uchun o’rtacha suv sathi hisoblanadi va kundalik suv sathining yillik jadvali tuziladi. Ushbu jadvalda bulardan tashqari o’rtacha o’n kun(dekada)lik, o’rtacha oylik va yillik suv sath­lari, har bir oy uchun, yil uchun suv sathlarining eng kichik va eng katta qiymatlari beriladi. O’rtacha, eng katta va eng kichik sathlar xarakterli suv sathlari deb ataladi. Suv sathini kuzatish ma’lumotlari maxsus gidrologik yilno­ma­­larda chop etiladi.
Suv sathini kundalik kuzatishlar natijasida to’p­langan ma’lumotlar asosida uning yil ichida o’zgarish gra­figi chiziladi. Unda suv sathining ayni yildagi o’zgarishi aniq ko’rinib turadi.