Múlk hám múlk munasábetleri

Múlk hám múlk munasábetleri

Joba :
1. Múlk hám múlk munasábetleri.

2. Múlk formaları.
3. Menshiklilestiriw.
4. Өzbekistonda mámleket múlkin menshiklilestiriw hám kup ukladli Iktisodiyot tiykarları qáliplestiriw.
5. Xujalik júrgiziw formaları.
6. Jámiettiiń social -iktisodiy sistemaları

Materiallıq islep chikarish processinde adamlardıń shıdamlılıqleri hám ańlarınan kat'iy názer olar urtasida júzege keletuǵın arnawlı bir aloka hám munasábetler bar. Olar islep chikarish munasábetleri yamasa iktisodiy munasábetler dep ataladı.

Kisiler urtasida iktisodiy munasábetler, áwele islep chikarish procesin uzi takozo etetuǵın múlkshilik munasábetler bolıp tabıladı. Islep chikarish qurallarınıń kisiler tárepinen uzlashtirish olar urtasida uziga tán social uzaro munasábetleri keltirip chikaradi.! Adamlardıń uzaro munasábetleri, yaǵnıy olardıń islep chikarish qurallarına hám mexnat nátiyjelerine uzlarinikidek yamasa uzganikidek karashlarga muvofik keliwshi munasábetler múlk munasábetleri dep ataladı. Múlk munasábetleri xar mudam buyımlar, yaǵnıy mexnat quralları hám predmetleri menen, sonıń menen birge mexnat nátiyjesi-ónim menen boglik bolıp tabıladı.
Múlk munasábetleri mulkka iyelik etiwdi, paydalanıwdı hám tassaruf etiw' (takdirini sheshiw) dıń ajıralmas birligin takozo etedi. Iyelik etiw-mulkka rásmiy hám xukukiy (yuridikalıq ) iyelik etiw. Paydalanıw, isletiw-mulkni iktisodiyotda ámeliy kullash, isletiw hám odan dáramat aldılarr. Múlk iyesi onı ámeliyatda eki qıylı yul menen isletiwi múmkin.
1. Mulkni tikkeley uzi isletiwi hám odan alınǵan paydanıń pútkilley uziga tiyisli bulishi.
2. Mulkni kireyge beriw. Bunda alınǵan dáramat ijarası urtasida xar-qıylı koefficientlerde taksimlanishi múmkin.
Íqtıyar etiw-múlktiń takdirini sheshiw, yaǵnıy mulkni satıp jiberiw, kireyge beriw, miyraslarǵa koldirish, saqlap -abaylap kupaytirish yamasa yukotib jiberiw xatti-háreketlerinen ibarat esaplanadi.
Múlkshiliktiń ob'ekti hám sub'ekti bar bolıp tabıladı. Múlkshilik ob'ektine jer, suw, kánler, usimlik hám xayvonot dúnyası, mashina, úskeneler, jay-imaratlar, ónimler xızmetler, tariyxıy -materiallıq estelikler, tovarlardıń uzi hám boshkalar kiredi. Múlkshilik sub'ektine-ayırım kisiler, shańaraqlar, sotsial gruppalar, tapy birlespeler, xar qıylı jámáátler, social diniy shólkemler hám mámleket kiredi.
Múlk munasábetleri islep chikarish munasábetleriniń moxiyatini quraydı, lekin uz túri jixatidan bir-birinen fark etedi. Eger islep chikarish quralları hám nátiyjeleri pútkil jámiyetke tiyisli bulsa, bul túrde jámiyet aǵzalarınıń bir kismiga, onıń ayırım gruppaları yamasa ayırım shaxslarǵa tiyisli bulsa, bul túrde múlktiń menshikli tipi ámeldegi boladı.
Múlkshilik munasábetler túrli sırtqı kórinisler degi mulkni uz ishine aladı. Múlk formaları onı uzlashtirishning xarakteristikaına boglik bolıp tabıladı. Uzlashtirishning xarakteristikası uzgalar baylıǵın mutqa uzlashtirishdan, jalǵız tártipte jámáát bulib, serikshilik tiykarında uzlashtirishdan ibarat esaplanadi.
Múlkshilik formalarına :
1. Jeke menshik.
2. Jámáát múlki.
3. Mámleket múlki kiredi.
4. Aralas múlk
Bulardan tashkari jeke múlk forması bar bolıp tabıladı.
Jeke menshik - ayırım adamlarǵa tiyisli hám olarǵa dáramat keltiretuǵın múlk. Onıń eki kurinishi bar bolıp tabıladı: Individual jeke menshik vakooperativ gruppaiy múlk. Individual menshiklinde- múlk bir kisige tiyisli boladı. Alınǵan paydanıń hámmesi sol mal-múlkline tiyisli boladı. Kooperativ-jeke menshik degende málim bir gruppa tárepinen baylıqtı serikshilik tiykarında uzlashtirishdan ibarat esaplanadi. Múlktiń bunday forması ulesdorlikka tayanadi. Gruppa aǵzası ulıwma jumısqa uz ulessin shemirshek (úles) retinde jeke menshikti kushadi hám sol úlestiń mikdoriga muwapıq dáramat aladı.
Jámáát múlki-baylıqtıń arnawlı bir maksad yulida ayırım jámáátlerge birlesken kisiler tárepinen birgelikte uzlashtirish bolıp tabıladı. Jámáát múlki mayda múlk iyeleriniń kupchilik tárzde hám uz mápi yulida birlesuvidan dúziledi. Jámáát aǵzalarınıń hámmesi mexnat processinde katnashishi shárt. Jámáátte jaratılǵan dáramat eki kismdan, jámáát aǵzalarınıń individual tabısınan hám jámáát múlkin kupaytirish xamda rawajlandırıwdan dúziledi.
Jámáát múlkiniń túrleri kuyidagilardan ibarat :
1. Kooperativ múlk;
2. Kárxana komandasınıń múlki;
3. Kárxana hám shólkem awqamı (assotsiatsiyasi) múlki. Bul arnawlı bir maksad yulida awqamǵa birleskenlerdiń ulıwma múlki (sawda, sotik, islep chikarish, boshkarishni shólkemlestiriw).
4. Social shólkemler múlki (partiyalar, kásiplik shólkemleri) xalk háreketleri túrli fondlar múlki, badal aqshası, ajıratılǵan qarjılar.
5. Diniy shólkemler múlki.
Usınıń menen birge shańaraq múlki hám maxalla múlki bar.
3. Mámleket múlki-baylıqtı uz wazıypasın ótew etiw ushın mámleket tárepinen uzlashtirilishi bolıp tabıladı.
Mámleket múlki jeke menshikti natsionalizatsiya etiw (milliylestiriw) hám mámleket mablagi esabine kárxanalar kurishidan dúziledi.
Bul múlk formaları jámiyet tarakkiyotiga xar-qıylı dárejede tásir kursatadi. Bul sırtqı kórinislerden kaysi birin islep chikarish processinde nátiyjelililik dárejesi yukori bulsa ol jetekshi rol' uynaydi.
Aralas múlk bolsa xar qıylı múlk sırtqı kórinislerdiń birgeliktegi forması bulib, olardı tiykarlanıp kushma kárxanalar kiredi.
Jeke menshik formasınıń boshkalarga salıstırǵanda nátiyjelililik dárejesi yukori bolıp tabıladı.
Menshiklilestiriw mámleket múlkin menshikli hám boshka múlk formalarına aylandırıw bolıp tabıladı.
Mámleket iktisodiyotini jańalaw jáne onı rawajlandırıw ushın bazarı iktisodiyotiga utish zárúrshiligi payda buldi. Bazar iktisodiyotiga utish ushın mulkka bulgan munasábetti túpkilikli uzgartirish zárúr bolıp tabıladı. Bazar iktisodiyotiga utishning tiykarǵı shártlerinen biri mámleket tárepinen mulkka jalǵız xukmronlikni tamamlawdan ibarat esaplanadi. Bul jumıstı ámelge asırıw ushın mámleket múlkiniń shama menen 70 payızın jámiyet aǵzalarınıń kuliga tapsırıw zárúr.
Mámleket múlkin tikkeley islep chikaruvchilar kuliga tapsırıwdıń ush tiykarǵı yunalishi ámeldegi:
1. Mámleket kárxanaların mexnat jámáátlerine biypul tapsırıw.
2. Mámleket kárxanaların mexnat jámáátlerine satıw yamasa kireyge beriw, keyinirek pútkilley satıp alıw.
3. Mámleket múlkin hámme jámiyet aǵzalarına teń bulib beriw yamasa xar bir jámiyet aǵzasınıń mámleket múlkine kushgan ulessin, yaǵnıy mexnat stajın esapqa alǵan túrde bulib beriw.
Mámleket múlkin tapsırıwdıń ámelge asırıwı múmkin bulgan formaları :
1. Kárxanalarda mustakil aktsioner jámiyetlerin tashkil etiw hám boshka xujalik jámáátlerdi tashkil etiw.
2. Mámleket múlkin auktsionlarda (kim asdı ) yuridikalıq shaxslarǵa yamasa fukarolarga satıw.
3. Yuridikalıq shaxslar tárepinen kireyge alınǵan kárxanalar pútkilley satıp alıw.
4. Mámleket kárxanaların mexnat jámáátleri tárepinen satıp alıw.
5. Payda keltirmeip atırǵan kárxanalardı mexnat jámáátlerine biypul beriw (esaptan tısqarı tarikasida).
Bazar iktisodiyotiga utish dáwirinde menshiklilashtirishni kiska vakt dáwirinde utkazish úlken axamiyatga iye esaplanadı. Shunki iktisodiyotni bazar munasábetlerine utkazish mámleket iktisodini rawajlanıwına hám xalıqtı turmıs dárejesin jaqsılanıwına alıp keledi.
Bazar munasábetlerine utishning tiykarǵı shárti kup ukladli iktisodiyotda rakobat ortalıqın qáliplestiriw hám olardıń shólkemlestirilgen shárt-shárayatların payda etiwden ibarat. Múlkshilik máselesin xal etiw bazardı payda etiwge karatilgan pútkil ilajlar sistemasın tashkil tabıwǵa xızmet etedi.
Uzbekistondagi isloxotlarning birinshi boskichida múlkshiliktiń hámme formaları teń xukukli ekenligi konstitutsion tárzde tán alıw etildi. Usı mexanizmleri jaratıldı. Bunnan tashkari jańa tashkil atırǵan yamasa menshiklilashtirilayotgan, jeke menshikke yamasa sırt el kapitalınıń qatnasıwına tiykarlanǵan kárxanalar ushın olardıń aktiv rawajlanıwın ragbatlantiradigan jeńillikli solik sisteması bar. Mámleketke karashli bulmagan sektordı payda etiw kuprok mámleket múlkin onıń ıqtıyarınan chikarish hám menshiklilestiriw esabine ámelge asırilmokda. Iktisodiy isloxotlar 1-boskichining goyat áhmiyetli wazıypası mámleket múlki monopolizmini tamamlaw jáne bul mulkni menshiklilestiriw esabine kup ukladli iktisodiyotni qáliplestiriwden ibarat.
Náwbettegi áhmiyetli wazıypa menshiklilestiriwge programmalıq jantasıwın támiyinlew jáne onı boskichma-boskich ámelge asırıwdan ibarat.
Dáslepki boskichda menshiklilestiriw procesi ulıwma turaq-jay fondini, sawda jergilikli sanaat, xızmet kursatish kárxanaların, kishlok xujalik ónimlerin tayarlaw sistemasın, qullası «kichik menshiklilashtirish»ni kamrab aldı.
Jeńil jergilikli sanaatqa, transport hám kurilishga, boshka tarmaqlarǵa karashli ayırım urta hám iri kárxanalar keyinirek satıp olinish xukuki menen kuprok ijara kárxanalarǵa, jámáát kárxanalarına yopik tipdagi aktsiyadorlik jámiyetlerine aylantırildi.
Menshiklilestiriw ilajları sistemasında mámleket múlkin tańlaw tiykarında xamda kim asdı sawdalarında satıw orkali mulkni mámleket ıqtıyarınan chikarishning jańa formalarınan jáne de kengrok paydalanilmokda. Házirgi vaktda koida tarikasida kim asdı sawdası orkali sawda hám xızmet kursatish tarawi ob'ektleri-dukonlar, restoranlar, mexmonxonalar sotilmokda.
Menshiklilashtirishda tańlap alınǵan jantasıwdıń náwbettegi áhmiyetli ózgesheligi sonnan ibarat, mulkni mámleket ıqtıyarınan chikarish chogida xalıq ushın kúshli sotsial kepillikler jaratıldı. Bunda fukarolarning mulkga iye bulishida teń xukukga egaligi koidasida, sonıń menen birge menshiklilashtirilayotgan kárxana mexnat jámááti aǵzalarınıń social ximoyalanishi koidasiga ámel kilinmokda.
Iktisodiy isloxotlarning birinshisi menshiklilestiriw hám isbilermenlikti rawajlandırıw tarawinde kishi menshiklilestiriw ámelde tamamlandi, mámleket múlkin boshkarish jáne onı múlkshiliktiń boshka formalarına aylantırılıwı ushın kerek bulgan mákemeler sisteması, arnawlı organlar tuzildi.
Iktisodiy isloxotni ámelge asırıwdıń, tiykarǵı yunalishlaridan biri bazar iktisodiyotining xukukiy negizin jaratıwdan ibarat esaplanadi. Isloxotlarning xukukiy negizin jaratıw bir kancha áhmiyetli yunalishlar buyicha ámelge asıriladı.
Birinshi yunalish - Uzbekistonning mámleket mustakilligi, iktisodiy mustakillikning xukukiy negizlerin jaratıw, mámleketti boshkarish koidalarini tártipke soluvchi konunlarni kabul etiw. Áne sol yunalish sheńberinde «Uzbekiston Respublikası mámleket mustakilligining tiykarları tugrisida»gi konun, «Er astı baylıqları tugrisida»gi, Ministrler Mekemesi tugrisidagi, orınlarda mámleket hákimiyati tugrisidagi «Fukarolarning uzını -uzi boshkarish shólkemleri tugrisi»de hám boshka konunlar kabul kilindi. Konunlar kabul kilinishi nátiyjesinde jer, jer astı baylıqları, tábiyiy hám mineral resurslar, jaratılǵan islep chikarish kuvvati Uzbekiston xalkining ajıralmaytuǵın, mutlok múlki ekenligi tán alındı.
Ekinshi yunalish-basqarıw princpı daǵı uzgarishlarga, sapa jixatidan jańa iktisodiy munasábetlerge hám bárinen burın, múlkshilik munasábetlerine tiykar salatuǵın konunlar kompleksin jaratıw. Respublika Joqarǵı Keńesi tárepinen kabul kilingan áne sonday konunlar gápine múlkshilik, jer tugrisidagi, mámleket ıqtıyarınan chikarish hám menshiklilestiriw tugrisidagi, ijara tugrisidagi mámleket turaq-jay fondini menshiklilestiriw tugrisidagi hám boshka konunlarni kirgiziw múmkin. Iktisodiy uzgarishlarning hasası múlkshilik xukuki bolıp tabıladı. Respublikada mal-múlkliniń xukuki tán alınadı hám konun yuli menen ximoya kilinadi.
Úshinshi yunalish-xujalik júrgiziwdiń hám institutsional (mákemeler tarawindegi) uzgarishlarning bazar sharayatlarına sáykes keletuǵın jańa mexanizmin jaratıw.
Bárinen burın, iktisodiyotning túrli tarawlarında xujalik júrgizeip atırǵan sub'ektlerdiń xukuk hám iktisodiy erkinlik boyınsha makomini belgilep beretuǵın konunlar kabul kilinadi.
Kárxanalar tugrisidagi konun, kooperatsiya tugrisidagi, dexkon xujaligi tugrisidagi, xujalik jámiyetleri hám shirkatlari tugrisidagi konunlar usılar gápinen bolıp tabıladı.
Turtinchi yunalish-Uzbekistonni xalkaro munasábetlerdiń teń xukukli sub'ekti retinde tariyplovchi xukukiy normalardı jaratılishdan ibarat. Tashki iktisodiy iskerlik xukuki tugrisida, Uzbekiston Respublikasınıń jetekshi xalkaro shólkemlerge a'zoligi tugrisida, valyutanı tártipke salıw tugrisida kabul kilingan konunlar, tiykarǵı xalkaro pitimlerdiń Uzbekiston tárepinen imzolanish mámleketimizdiń tashki alokalarining rawajlanıwına járdem beredi.
Besinshi yunalish-insannıń isenimli konstitutsion hám yuridikalıq xukuklarini, social kepilliklerdi hám xalıqtı ijtimoy kullab-kuvvatlashni támiyinleytuǵın konunlarni islep chikishdan ibarat. Insan, jámiyet shólkemleri xukuklari hám erkinliklerin, hújdan hám dinge sıyınıw erkinligin tártipke soluvchi tiykarǵı konunlar tayarlandi.
Jumıs menen bántlik tugrisidagi, mayıplardı social qorǵaw tugrisida, fukarolarning mámleket nafaka támiynatı tiykarları tugrisida, tálim tugrisida konunlar kabul kilindi.
Adamlıq jámiyetiniń rawajlanipgiga tariyxan názer taslasak, social xujalik júrgiziwdiń eki tiykarǵı - natural hám tavar xujaliga forması bar ekenligin kuramiz.
Tariyxıy xujalik júrgiziw tarakkiyoti boskichlari kupchilik iktisodchilarning pikrine qaraǵanda, ullı texnikalıq inkiloblar menen farklanadi. Bunıń nátiyjesinde mexnat quralları tupten uzgaradi, social mexnat taksimotida katga uzgarishlar júz boladı, jańa tarmaqlar payda boladı. Ol uz gezeginde áhmiyetli sotsial-iktisodiy okibatlarga alıp keledi, adamlardıń mútájlikleri hám olardı kondirish usılları uzgaradi.
Daslep baslanıwiy jámáát basqarıw princpıında islep chikarish bulmagan. Tiykarlanıp, tábiyaatda bar zatlardı yigib kún kurishgan. Ańshılıqta júdá ápiwayı kurollar - tas, tayok, suyeklerden paydalanılǵan.
Natural xujalik. Bul ulıwma insanıylıq tarakkiyotda tariyxan birinshi, eń uzok dawam etken xujalik júrgiziw bulib, islep chikarishning industrial boskichiga utilgandan keyin uz xukmron mavkeini yukotadi.
Xujalik júrgiziwdiń tavar forması bolsa iktisodiyotning rawajlanǵan boskichiga tán.
Xar eki xujalik júrgiziw forması bir-birinen tupten fark etedi.
Natural xujalikka tugridan-tugri alokalar tán bulib, ol islep chikarish - taksimot - tutınıw formasında júz beredi. Jaratılǵan ónim ayırbaslawdı chetlab, jeke xamda islep chikarish tutınıwına ketedi. Bunday tugridan-tugri aloka natural xujalikning barkarorligini támiyinleydi.
Makroiktisodiy mikyosda xam sonday tendentsiya júz beriwi múmkin. Mámlekettiń bunday xujalik júrgiziw siyasatı avtarkiya dep ataladı. Avtarkiya - bul bir mámlekettiń yopik, ústin dárejede uz mútájlikin uzi kondiradigan xujalik júrgiziw sisteması bolıp tabıladı. Bunıń natajasida boshka mámleketler menen bulgan alokalar uziladi. Avtarkiyaga umtılıw mámleket yukori boj soliklari orkali shetten keletuǵın tovarlardı sheklewde xam kórinetuǵın boladı. Bunday xolatning, álbette xar bir mámleket ushın uz sebepleri xamda maksadi bar.
Xujalik júrgiziw processinde kisiler urtasida iktisodiy munasábetler, alokalar urnatiladi. Bul munasábetler málim sistema formasında kórinetuǵın boladı. Teńikli iktisodchi V. Leont'evning pikirine kura, xar bir mámlekettiń iktisodiyoti bul úlken bir sistema bulib, uz ishine hár túrli iskerlik túrlerin kamrab aladı. Iktisodiy iskerlik málim iktisodiy sistema sharayatında ámelge asadı.
Iktisodiy sistemaǵa iktisodchilar túrlishe anıqlama beriwedi.
Mısalı, P. Gregori hám R. Styuartlarning pikrine qaraǵanda, iktisodiy sistema - bul málim geografiyalıq aymaq sheńberinde islep chikarish, dáramat jáne onı taksimlashga tiyisli karorlar kabul etiw jáne onı ámelge asırıw mexanizmleri hám institutları (tártipleri) kompleksi bolıp tabıladı. F. Prayor bulsa, iktisodiy sistema iktisodiy jixatdan uzını tutıw jáne onıń nátiyjelerine tikkeley yamasa tikkeley bolmaǵan tásir kiluvchi barlıq institutlar, shólkemler, konun hám koidalar, e'tikod, pozitsiya, dástúrler, bahalar, takiklar hám axlokiy sxemalardı uz ishine aladı, dep tariyplaydi.
Sistema dep túrli elementler, kismlardan ibarat uzaro ajıralmas boglangan, málim tártip tiykarında quram tapqan pútinlikti túsiniledi. Iktisodiy sistema jámiyettegi túrli xujalik jurgiziwshi sub'ektler urtasida iktisodiy munasábetler, alokalar, processlerdi bir pútkil túrde, arnawlı bir tárzde quram tabıwı hám tártipke solinishini ańlatadı. Iktisodiy alokalar, processler mısalı shınjır bulsa, xar bir xujalik, jumıs alıp barıw sub'ekti áne sol shınjırdıń xalkasi formasında kórinetuǵın boladı. Bul alokalar, munasábetler xujalik iskerligi júrgizeip atırǵan kisiler urtasida júz beredi. Sol sebepli xam ádetde olardı sotsial-iktisodiy sistemalar dep júritiledi.
Islep chikarish usılınıń uzi islep chikarish kúshleri hám islep chikarish munasábetlerinen ibarat. Islep chikarish kúshleri jumısshı kúshi yamasa boshkacha aytqanda, málim ilmiy tájriybe hám tájiriybege iye kisiler xamda islep chikarish qurallarından dúziledi. Islep chikarish quralları mexnat quralları hám mexnat buyımlarınan ibarat. Islep chikarish munasábetleri bolsa islep chikarish qurallarına múlkshilik munasábetleri, islep chikarish processinde sotsial gruppalardıń tutqan urni, olar urtasida iskerlik ayırbaslaw, jaratılǵan ónimdi taksimlash, tutınıw munasábetlerinen ibarat.
Bul teoriyaǵa amerikalıq iktisodchi Uolter Rostou uzınıń 1960 jılda baspa kilingan «Iktisodiy usish boskichlari» kitapı menen tiykar salındı. Ol jámiyet tarakkiyotini 5 boskichga boladı. Olar kuyidagilar:
1. Dástúriy (traditsion) jámiyet. Bul jámiyet kishlok xujaligi ústinligi, iri jer iyeleri basshılıǵı, mexnat kurollarining ápiwayı, primitivligi, mexnat ońimdarlıǵınıń tómenligi menen xarakterlenedi. Sol sebepli ol jaǵdayda jamxarkp; xam bulmaydi.
2. Utkinchi jámiyet. Bul boskich oraylasqan dakchatning payda bolıwı, shstimoiy mexnat taksimotining chukurlashuvi, xunarmavdchilik xamda isbilermenliktiń payda bolıwı bklan xarakterlenedi. Jadivrish baslanadı.
3. Industrial jámiyetke utish. Bul dáwirde mexnat kurollarining rawajlanıwlashuvi, sanaatda inkilob (tuntarish) júz beredi. Onıń nátiyjesinde mexnat ónimliligi usadi. Islep chikarish infrastrukturasi qáliplesedi, rawajlana baslaydı. Kúl mexnati urniga mashinalasqan mexnat keledi. Jamgarish kem bulsa xam aldınǵına salıstırǵanda usib baradı.
4. Jetiklik boskichi yamasa industrial jámiyet. Bul boskichda iri mashinalasqan industriya payda boladı. Pán-texnika tarakkiyoti jedel baradı. Iri sanaat, ayniksa ogir sanaat rawajlanadı. Sanaat iktisodiyotning jetekshi tarawine aylanadı. Urbanizatsiya (qala xalqınıń kupayishi) ruy beredi. Jamgarish jedel baradı, keyingi boskich ushın tiykar jaratıladı.
5. Ǵalabalıq tutınıw jámiyeti. Bul boskichda ǵalabalıq tutınıw tovarları islep chikarish ústin turatuǵın axamiyatga iye boladı. Xalıqǵa xızmet kursatish tarawları rawajlanadı. Uzok múddet paydalaniletuǵın tutınıw tovarların islep chikarish jetekshi urınǵa chikadi. Mámlekettiń islep chikarish saloxiyati tutınıw ushın isleydi. Bul kontseptsiyada rawajlanıw tiykarın islep chikarish kúshleriniń rawajlanıwı quraydı.
Jaxon iktisodiy ádebiyatında sotsial-iktisodiy sistemalardı klassifikaciyalawda olardan tashkari;
1. Islep chikarish qurallarına múlkshilik forması.
2. Iktisodiy iskerlikti boshkarish hám koordinatsiyalaw, tártipke salıw usılı buyicha jantasıw, analiz etiw xam keń yoyilgan.
Múlktiń quramı jixatidan sotsial-iktisodiy sistemalar ekige; monostrukturali xamda polistrukturali sistemalarǵa ajratıladı. Bunday jantasıwda sotsial-iktisodiy sistemalar bir múlk formasınıń xukmron bulishi yamasa bir múlk forması basshılıǵın biykar etiw nuktai názerinen karaladi.
Monostrukturali, yaǵnıy bir múlk forması xukmron bulgan sistema múlkshilik monopoliyaǵa tiykarlanadı. Bul xukmronlik jeke menshik hám mámleket múlkiniń basshılıǵı menen ajralıp turadı. Jalǵız múlk monopoliyasına tayanǵan iktisod monotizim yamasa monoiktisod boladı. Kadimiy Sharkda ol mámleket múlkine tiykarlanǵan «osiyocha islep chikarish usılı» bulib, islep chikarish faktorlar mámleket kulida tuplangan. Jer, suw, xar qıylı imaratlar, xatto jumıs kúshi xam mámleketniki bulgan. Mámleketke karashli kúl, kapusta dexkonlar bulgan.
/arbda bolsa monoiktisodiyot tiykarlanıp jeke menshik monopoliyasına tayanǵan. Ol kadimgi dúnya hám urta ásirlerde kuldorlar hám feodallardıń múlkshilik basshılıǵı hám islep chikaruvchilarning tobeligi formasında kórinetuǵın bulgan. Klassik kapitalizmda olardan farkli túrde, islep chikarish qurallarına jeke menshikshilik sharayatında islep chikaruvchilar shaxsan kapusta bulmagan. Lekin múlkten maxrum túrde tirishilik keshirim ushın múlk iyeleri kúygen shártga razı bulib islewge májbúr bulgan.
Klassik kapitalizmiń uziga tán belgisi bul jeke menshiktiń individual, jalǵız kapitalıstik jeke menshik formasına kiriwi bolıp tabıladı. Jámiyet aǵzalarınıń bir qatlamı múlk iyesi, ekinshi qatlamı mulksiz bulgani ushın olar urtasida notent munasábetler júzege keledi. Yaǵnıy jaratılǵan ónimnen mexnatning úlesi jumıs kúshiniń xakikiy úlesine karaganda kem tulanadi. Jamgarish kapital tuplab baylıq arttırıw yuli bulganidan oǵan úlken itibar beriledi. Sol sebepli islep chikarish quralların jaratatuǵın tarawlardıń ústinligi támiyinlenedi.
Monoiktisodiyotning uziga tán forması mámleket múlk monopoliyasına tiykarlanǵan sotsialistik sistema bolıp tabıladı. Ol mámlekettiń iktisod ústinen kattik qadaǵalawına tiykarlanǵan. Islep chikarish quralları, barlıq jámiyet aǵzalarıniki dep daǵaza kilingan bulsada, mulkni ıqtıyar etiw mámleket kulida bulgan. Iktisodiy iskerlik mámleket tárepinen oraydan turıp joybarlawtırıladı hám boshkariladi. Mámleket belgilegen joba kuyi buginlar, kárxanalar ushın májburiy bulib, onı orınlaw shárt bulgan. Mámleket baha ústinen kattik qadaǵalaw urnatgan. Baha mámleket baha kumitasi tárepinen belgilengen. Jaratılǵan ónim, alınǵan dáramatlar xam mámleket belgilegen kat'iy tártip tiykarında taksimlangan.
Poliiktisodiyot mazmunan aralas iktisodiyot bolıp tabıladı. Ol xar kanday monopoliyanı biykarlaw etedi. Ol hár qıylı iktisodiy, bazar hám nobozor aloka, munasábetleriniń korishmasidan ibarat.
Sonday eken, aralas iktisodiyot múlk munasábetleri nuktai názerinen múlkshiliktiń hár túrliligi hám olarınıń teńligine tiykarlanǵan.
Sotsial-iktisodiy sistemalardı iktisodiy iskerlikti muvofiklashtirish, tártipke salıw usılı tiykarında úsh gruppaǵa ajıratıw múmkin:
1. Ierarxik tártip tiykarında boshkarish.
2. Uz-uzını boshkarish.
3. Aralas tártipte boshkarish.
Informaciya alıw buyruk hám tapsıriklar tiykarında yulga kuyiladi. Bul yukoridan tómenge karab, ierarxik tártip tiykarında alıp barıladı. Ierarxiya ádetde baslıq hákimligine tayanadi. Baslanıwiy jámáát basqarıw princpıı, kuldorlik, feodalizmda ierarxik tártip áhmiyetli rol' uynagan. Ierarxik boshkarishning uziga tán forması basqarıw -buyrukbozlikka tiykarlanǵan, oraydan joybarlaw tiykarında boshkariladigan iktisod bulib, kárxanalar tiykarlanıp mámleket múlki bulib, xujalikni boshkarish ierarxik tárzde alıp barılǵan. Informaciya alıw buyruk hám tapsıriklar tiykarında yulga kuyilgan. Ne, kancha, kanday, kimga sorawları mámleket tárepinen Mámleket joba kumitasi xamda yukori partiya keńseleri orkali xal kilingan.
Iktisodiyoni tártipke salıwdı uz-uzını boshkarish orkali ámelge asırıw erkin rakobat gúresi xukmron dáwir tán. Bunda resursların taksimlash hám boshka máseleler stixiyali tárzde bazar sub'ektleri tárepinen tártiplestiriledi. Informaciya islep chikaruvchilar hám isge'molchilarga bahalar uzgarishi xakidagi maǵlıwmatlar signal yuli menen jetkiziledi. Bahalardıń kutarilishi yamasa tómenlewi xujalik jurgiziwshi sub'ektlerge kanday háreket etiw zárúr ekenligin kursatadi.
Xar kanday sistemada xam islep chikaruvchi uz ǵárejetin esap-kitap kilib, paydasın shamalawı kerek. Bul qarıydarǵa xam taallukli. Teńikli iktisodchi V. Oykenning pikirkcha, xujalik jurgiziwshi yamasa kárxana basshısı bir karash menen pútkil «iktisodiy kosmos»ni kamrab almaydı. Bahalardıń uzgarishi yamasa mukobil ǵárejetlergine adamlardıń iktisodiy tańlawların tártipke saladı.
Real ómirde stixiyali tártipke salıw menen ierarxiya birgllikda ámel etedi. Házirgi waqıtta AKSh, Angliya, Frantsiya, Germaniya hám boshka rawajlanǵan mámleketlerde iktisodiyot áne sonday tárzde boshkariladi.
Iktisodiyot teoriyasında bunday iktisodiy sistema aralas iktisodiyot dep júritiledi. Aralas iktisodiyotning áhmiyetli belgileri bar.
1. Ol jetilisken texnika hám joqarı texnologiyaǵa tiykarlanadı.
2. Mayda hám urta biznes keń rawajlanadı.
3. Múlkshiliktiń hár túrliligi rakobat gúresi hám tańlaw imkaniyatın keńeytiredi.
4. Dáramat islep chikarishning uzida onıń qatnasıwshıları, faktor iyeleriniń ulessine kura uzlashtiriladi, dáramatlarda jumıs xaki ulessi artıp baradı.
5. Monoiktisodiyotda mápler tuknashuvi júz bulsa, aralas iktisodiyotda mápler teń salmaqlılıqlashuviga múmkinshilik jaratıladı.
6. Xalk tutınıwın kondiruvchi tarawlar ústin turatuǵın rawajlanadı.
7. Milliy baylıq quramında xalıq buyım-múlkiniń ulessi artıp baradı.
8. Ol jaǵdayda bazarǵa tán munasábetler menen bir katorda bazarǵa tán bulmagan munasábetler xam ámeldegi boladı, rawajlanadı.
9. Aralas iktisodiyot iktasodchilarning tán alıwısha, insaniyat iktisodiy tsivilizatsiyasining eń katga yutugi esaplanadi.
Aralas iktisodiyotini bir gruppa iktisodchilar bazar iktisodiyoti retinde talkin etsalar, boshkalar bazar iktisodiyotining yukori boskichi retinde tariyplesedi.
Xar eki karashni xam esapqa alǵan túrde bizde kuprok «bozor iktisodiyoti» termini kullaniladi.
Iktisodiy sistemalardıń rawajlanıwın xarakterleytuǵın boshka teoriyaler, jańasha jantasıwlar xam bar. Áne usılardan biri jámiettiiń cikllı rawajlanıw teoriyası bolıp tabıladı. Bul teoriyaǵa kura, adamlıq jámiyeti rawajlanıwınıń 7 tsivilizatsiyasini ajıratıp kursatish múmkin:
neolitik - dúnyada bul tsivilizatsiyaning vujudga kelip, keyingi tsivilizatsiyaga qayǵı-uwayım dawam etken vakt - 30 -35 asrga teń; kuldorlik (bronza asri) - 20 -23 ásir; áyyemgi (temir asri) - 11-13 ásir; dáslepki feodal - 7 ásir átirapında, toindustrial tsivilizatsiya 4, 5 ásir, industrial - 2, 5 ásir, postindustrial - 1, 3 ásir átirapında dawam etken.

Ádebiyatlar ruyxati

1. Karimov I. A. Uzbekiston: milliy istiklol, iktisod, siyasat, ideologiya. 1-kitap. T. «Uzbekiston» 1996 jıl.
2. Karimov I. A. «Uzbekiston iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yulida» T., «Uzbekiston» 1995 jıl.
3. Karimov I. A. «Uzbekiston - ullı keleshek sari». T., «Uzbekiston» 1998 jıl.
4. Karimov I. A. Uzbekiston XXI ásir busagasida. Xavsizlikka qawip, barkarorlik shártleri hám tarakkiyot kepillikleri.
5. Karimov I. A. «Azat hám obod Watan, erkin hám párawan ómir-sońı maksadimiz». T., «Uzbekiston» 2000 jıl.
6. Shodmonov Sh. Sh., Alimov R. X., Juraev T. T. «Iktisodiyot teoriyası» Tashkent, «Finans» 2002 jıl.
7. Ulmasov A., Vaxobov. A. «Iktisodiyot teoriyası». Tashkent. Shark. 2006 jıl.
8. Tojiboeva D. «Iktisodiyot teoriyası». 2 úshek. T. «Shark» 2003 jıl.
9. Tojiboeva D. «Iktisodiyot teoriyası». 1 úshek. T. «Ukituvchi» 2002 jıl.
10. Ulmasov A., Sharıfxujaev M. «Iktisodiyot teoriyası». T. «Mexnat». 1995 jıl.
11. Umarov Ol. «Iktisodiyot teoriyası». T. 2004 jıl.
12. Beknozov N hám boshk. «Iktisodiyot teoriyası». T.
13. Isikkin A. F. «Ekonomicheskaya teoriya» uchebnik. M., «VLADOS» 1996 jıl.
www. zıyanet. uz
www. nur. uz