Mámleketlik universiteti ekologiya hám topıraqtanıw kafedrası

ÓZBEKSTAN RESPUBLİKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDRIW MINISTRLIGI


BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ
MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI



«Ekologiya hám topıraqtanıw kafedrası

Dizimge alındı: №___________________ «___» ______2020

“TASTÍYÍQLAYMAN” Oqıw isleri boyınsha prorektor _______ O.Duysenboyev “___” ___________2020

Qala hám sanaat ekologiyası páninen


OQÍW METODIKLÍQ KOMPLEKS


(5-6-semestrler ushın)

Bilim tarawı:	600000	Xızmetler tarawı
Tálim tarawı	630000	Qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw
Tálim baǵdarı	5630100	Ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw

Nókis – 2020
Oqıw metodikalıq kompleks Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrliginiń 2017-jıl 1-marttaǵı 107-sanlı buyrıǵınıń Joqarı bilimlendiriw oqıw rejelerindegi pán lerdiń jańa «Oqıw metodikalıq kompleks tayarlaw boyınsha metodikalıq kórsetpe»si tiykarında tayarlanǵan.

Oqıw metodikalıq kompleks Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Keńesiniń 20__ jıl «___» _______________ daǵı «___» sanlı bayannaması menen tastıyıqlanǵan.

Dúziwshiler:

T. Juginisov	QMU «Ekologiya hám topıraqtanıw» kaferdası dotsenti, b.i.k.
Q. Turdıbaev	- QMU «Ekologiya hám topıraqtanıw» kafedrası stajyor -oqıtıwshısı

Pikir bildiriwshiler:

B. Mambetnazarov	- QQDU «Ekologiya hám topıraqtanıw» kafedrası professorı
F.T.Otenova	- NMPI «Botanika, ekologiya hám onı oqıtıw metodikası» kafedrasi dotsenti, b.i.k:.

QMU Biologiya fakulteti dekanı:
2020-jıl «______» _________________________________ Ya. Ametov
«Ekologiya hám topıraqtanıw» kafedrası baslıǵı
2020-jıl «______» _________________________________M. Allamuratov

Mazmunı

	Kerekli hújjetler
1	Oqıw materialları
1.1.	Lekciya teksti
1.2.	Ámeliy jumıslar
2.	Óz betinshe tálim
3.	Glossariy
4.	Qosımshalar
4.1.	Pán dásturi
4.2.	İsshi dástur
4.3.	Tarqatma materiallar
4.4.	Testler
4.5	Bahalaw kriteriyaları

1.1. Lekciya teksti

1-Lekciya
Kirisiw Pánniń maqset hám wazıwpaları
Reje:

1. 
   Qala ekologiyası pániniń maqseti, basqa pánler menen baylanısı
   
2. 
   Qala ekologiyasın jaqsılaw jolında úles qosqan dúnya alımları
   
3. 
   Dúnya qalalarında ekologiya hám gegiena rawajlanıwı
   

Házirgi waqıtta ilim hám texnika rawajlanıwı ómirde tazadan -jańa ekologiyalıq mashqalalardı keltirip shıǵardı, jámiyet hám tábiyat ortasındaǵı munasábet túpten ózgerdi. Ámeldegi ekologiyalıq mashqalalardi tolıq úyreniw hám saplastırıw maqsetinde ekologiya pániniń jańa tarmaǵı bolǵan kommunal yamasa Qala ekologiyası páni qáliplesti. Qala ekologiyası páni rawajlanıp atırǵan jas pánler qatarına kiredi. Qala ekologiyası pániniń rawajlanıp barıwı álbette adamlardı ekologiyalıq, medicinalıq, sociallıq pánler boyınsha túsinikleri hámde olardıń dúnya qaraslarına baylanıslı. Kommunal yamasa qala ekologiyası qala, posyolka, awıl xalqı ómiri hám den sawlıǵı menen baylanıslı bolǵan hám oǵan tuwrıdan-tuwrı tasir etiwshi unamsız faktorlardıń aldın alıwǵa tiyisli ilajlardı islep shıǵadı.
Qala ekologiyası kóp tarmaqlı pán bolıp, ilimiy tıykarǵa tayanǵan halda insannıń (den sawlıǵın saqlaw ) jasaw sharayatın jaqsılaw ushın túrli ekologiyalıq talaplar islep shıǵadı, nızamlı túrde atqarılıwı zárúr bolǵan normativ hújjetlerdi tayarlaydı hám túrli ministrlikler járdeminde ekologiyalıq hámde sanitariya -gigiena qaǵıydaları, kórsetpeler, qóllanbalardı tastıyıqlap, olardı ámelde engiziliwin baqlap baradı. Bul hújjetlerdiń tiykarǵı maqseti xalıqtı ekologiyalıq hám gigienik jaǵdayın jaqsılaw, insanlar ushın qolay jasaw ortalıqı jaratıw bolıp tabıladı.
Qala ekologiyasınıń tiykarǵı maqseti tómendegilerden ibarat :
1. Turar jaylardı proektlestiriw ekologiyası.
2. Atmosferanıń ekologiyalıq jaǵdayın jaqsılaw.
3. Xalıqtı taza ishimlik suw menen tamiyinlewge erisiw.
4. Suw basseyinleriniń ekologiyalıq halatın jaqsılaw.
5. Fizikalıq faktorlardıń áhmiyetin durıs bahalaw hám olardan tuwrı paydalanıw.
6. Jámiyet xızmetinde bolǵan ımaratlardı ekologiyalıq hám gigienik jaǵdayın jaqsılaw
Qala ekologiyası páni biologiya, sanitariya -gigiena, meditsina, geografiya, astronomiya hám sol sıyaqlı júdá kóp pánler menen bekkem baǵlıq. Álbette qala ekologiyası páni adamlarǵa tasir etiwshi tábiy jáne social ortalıqtı úyrenedi. Kisiler ushın qolay ortalıqtı anıqlawǵa hám jaratılıwma háreket etedi. Adamlar tıǵız jaylasqan qalalerde ekologiyalıq hám gigienik kórsetkishlerdi jamanlashuvi kisiler ushın úlken qáwip tuwdıradı. Usınıń sebepinen kisiler tıǵız jasaytuǵınlıq qala sharayatında kisilerdi taza suw, taza xavo menen taminlash, shawqım hám epidemiyalardıń aldın alıw júdá áhmiyetli.
Áyyemgi Turkistonda ozaldan ekologiyalıq qarawlar ámeldegi bolıp kelgen. İnsoniyat uz evolyutsiyası dawamında tábiyaat nızamlarına boy so'nib kelgen. Sol dáwirler dawamında insan tábiyaat nızamların úyrenip xam kelgen. Sebebi bul tábiyaat nızamların úyrenmesten yamasa bul nızamlarǵa maslawmastán jasap qalıw múmkin emes. İnson sol tábiyaat qo'ynida jasar eken, ózine qolay ortalıq jaratılıwma háreket etedi. İbtidoiy dáwirden xozirgacha qurılǵan úyler ortasında ayırmashılıq kútá úlken. Jasap ótken dúnya ilimpazları turaq-jaynı qanday qurıw hám qaysı ortalıqlarda qurıw haqqında óz pikirlerin qol jazbalarda miyraslar etip qaldırǵanlar. Eramızdan ilgeri 460 -377 jıllarda jasap ótken Gippokrat «Xavo, suw hám jaylar tuwrısında» atlı kitabında turar jaylar xavosini, topıraǵın hám suwın úyreniwdi usınıs etken ol sonday dep jazadı : «Kimki qandayda bir notanish qalage barıp qalsa ol qaladiń samal baǵdarına hám quyashqa salıstırǵanda qanday jaylasqanına itıbar beriw kerek, sebebi qaladiń arqaǵa yamasa qublaǵa jaylasıwı insan salamatlıǵına túrlishe tasir etedi».
Garbiy Evropada jasap dóretiwshilik etken iri ilimpazlardan Pettonkofer, Flyuger hám basqalar qala ekologiyasın jetilisken úyreniw máselesin kóterganlar. Pettenkoferni pikrine qaraǵanda qala ekologiyasın úyreniwde basqa sırtqı ortalıqtı uyreniwshi pánlerdiń járdemi júdá zárúrli.
Qala ekologiyası pániniń tarakkiyotiga ullı alım, Orta Aziya medicinasınıń kórinetuǵındasi Abu Ali İbn Sino, İsmoil Jurjoniy hám basqalar óz uleslerin qosdılar. Mısalı : İbn Sino óz dóretpelerinde jasaw ortalıqında shań kóp bolıwı da kisi omiri qısqarıwına baslawshı boladı deydi. Ol ásirese hawa temperaturası hám ızǵarlıǵına ayrıqsha itıbar beredi. İnsonlar jıldıń túrli mawsimlerinde sog'liqlarini saqlawdıń abaylaw ilajların kóriwleri zárúr ekenligin uqtiradi. Kóplegen kesellikler ızǵarlıq asqanda yamasa ıssılıq dárejesi hádden tıs asqanda kelip shıǵadı deydi hám sonı itıbarǵa alıp adamlarǵa kún rejimin usınıs qılıw kerek deydi.
Orta Aziyalıq alım İsmoil Jurjoniy kesellikti kelip shıǵıwına 5 qıylı faktor sebep boladı deydi:
1. İqlim.
2. Azıq-túlik hám dári-dárman.
3. Uyqı hám uyqısızlıq.
4. Háreket hám háreketsizlik.
5. Hádden tıs kewillilik hám ókpeshilik.
Jurjoniy «Xorezmshox ǵáziynesi» kitabında ızǵar, ızǵarlıǵı joqarı bolǵan orınlarda úy qurǵanda tiykarın bálentlew qurıwdı usınıs etedi.
Úlkemizde qala ekologiyası hám gigienanı taraqqiy ettiriwde keyingi áwlad wákilleri bolıwı professorler A. Z. Voxidov, K. S. Zairov, S. N. Babajonov, Sh. T. Otaboev, T. İ. İskandarov, N. S. Tojiboeva, R. Ol. Ubaydullaev, M. İ. İlinskiy hám basqalar xızmeti kata.
Hár qanday pánniń rawajlanıwı social formatsiyalar evolyutsiyası menen, texnika hám mádeniyat rawajlanıwı menen maxkam baylanısqan bolıp tabıladı. Sol tárepten qala ekologiyası hám gigiena tariyxı túrli dáwirler degi social hám ekonomikalıq shárt-shárayatlardıń tasirini sáwlelendiretuǵın basqıshlarǵa bólinedi.
Tariyxdan malumki dúnyanning hámme noqatlarında qala ekologiyası birdey rawajlanǵan emes. Dúnyanıń bir noqatında qala ekologiyası boyınsha unamlı jumıslar ámelge asırılǵan bolsa, bazi orınlarda adamlardı ortalıqqa uyqas jasawları dárejesi tómen bolǵan. Mısalı : Áyyemgi Xind hám Kitay nızamlarında (miloddan aldınǵı 3000-4000 jıllar ) awqatlanıw hám kúndelik rejim, miynet hám dem alıw tártibi tuwrısında sóylep ótiledi, óliklerdi ko'mish qaǵıydaları malum etiledi. Eramızdan 1500 jıl ilgeri Egipette taslandıqlardı joytıw hám batpaqlıqların keptiriw jumısları uyushgan halda ótkerilar, suwǵarıw sistemaları hám vodoprovodlar júzege keliw etilgen edi. «İso Masix nızamlari»degen shıǵarmada (eramızdan 1600 jıl aldın ). Jeke gigiena, awqatlanıw, miynet qılıw hám dem alıw rejimine tiyisli bir qansha qaǵıydalar keltiriledi. Sonıń menen birge ishiladigan suwǵa qoyılatuǵın talaplar hám juqpalı keselliklerge qarsı gúres ilajları bayanlainadi. Afinada suyıqlıqlardı taslaw hám aqaba suwni joytıw ushın kanalizaciya qurılǵan edi. Bunnan tısqarı úy kurish hám azıq-túlik ónimleri ústinen sanitariya qadaǵalawı ornatılǵan edi. Juqpalı keselliklerge qarsı gúresiw ushın áyyemgi Grekistonda ımaratlar altıngugurt hám xoshbuy zatlar tutatib tazalanardi.
Áyyemgi Rimdi suw menen támiyinleytuǵın hám kanalizaciya imaratları sol zaman ushın káramattıń ózi edi. Áyyemgi Rimde taw bulaqlarınan hár bir kisige bir keshe-kunduzda 0, 5-1 m3 suw jetkizip beretuǵın 14 iri hám 20 ta mayda vodoprovod bolǵan. Rimde taslandıqlardı juǵımsızlantirishni baslanıwiy usılları ámeldegi bolǵan. Zat qushib, tımsallıqtı jasamalastırıw hám buzılǵan azıq-túlikti satıw takib etińar, qurılısshılıq jumısları sanitariya qadaǵalawı alıp barilar edi. Lekin neden-qansha adamlardı qirib jibergen Afinadagi oba keseli, Rim degi chechek, quzib turıwshı ısıtpalar, áyyemgi dáwir sanitariya bilimleri etarli bolmaǵanlıǵın ańlatadı.
Rossiyada da áyyemgi dáwirde qala qurılısına júdá kata itıbar berilgenligin tariyx kórsetip turıptı. Arxeologik qazilmalar waqtında bir qansha orıs qalalerinde jol qatlamları qaldıqları tabılǵan. Áyyemgi Novgoroda X-XI ásirlerde, Suzdalda XII ásir baslarında taxta jatqızılǵan jollar qurılǵanlıǵı anıqlanǵan. Taxta jatqızılǵan jollar Moskvada da bolǵan. Xolbuki Batıs Evropada bunday jollar 1369 jıldaǵına Nyurnbergda hám tek 1417 jılda Londonda payda boldı.
X-asrga tiyisli qo'lyozmalarda Korsun vodoprovodi tilge alıp ótilgen. Novgorodda alıp barılǵan qazıwlarda vodoprovod qaldıqları tabılǵan. XV asirde Moskvada da ózinshe oqadigan vodoprovod bolǵan. Bunnan tısqarı orıs qalalarında jámiyetlik xammomlari kóp bolǵan.
Orta ásirler (XI-XIX) Batıs Evropa mámleketlerinde ekonomikalıq hám materiallıq krizis dáwiri boldı. Feodal zulmi hám to'xtovsiz urıslar áqibetinde xalıq jarlı bolıp qaldı. Orta ásirlerde xristian cherkovi baxıt hám ıǵbal hám fizikalıq salamatlıqtan jiyirkeniwdi targ'ib etip shıqtı. Orta ásirler Evropasida áyyemgi mádeniyat da, mádeniyatda etiwib kiyatırǵan jańa nixollari da joq etip jiberildi. Úlken-úlken qalalarda taslandıqlar úylerdiń áyneginen kóshege taslanǵanınıń ózi-aq sanitariya hám ekologiyalıq mádeniyattan dóretpe qalmaǵanin ańlatadı.
Ásirlik pataslardı tazalaw jumısı daslep 1609 jıldaǵına Parijda ótkerildi hám 1780 jıldaǵına bul erda taslandıqtı kóshege taslaw ádetine qarsı gúresiwge kiriwildi. İchki kiyim, prostınya, kórpe hám de kópshik qapları XVIII asrgacha kem ushraytuǵın bolıp keldi. Bitliqilik júdá kóp tarqalǵan bolıp, patsha xojalıqlarında da uchrardi. Awqat ushın tutılatuǵın ayrıqsha ıdıs Evropada 15 asirde payda buldi. Xojatxonalar ádetde joq edi, jámiyetlik ımaratları (saray, cherkov) oǵada patas bo'lar ediki, xar zatqa úyrenip qalǵan xalıq taslandıqlar shırıwınan shıǵıs qolańsa xiddan biyzar bo'lar edi.
Orta ásirler tariyxı xaddan tısqarı úlken epidemiyalar hám Evropa xalqınıń qirilishini bir qayǵı-uwayım sáwlelendiretuǵın tariyx bolıp tabıladı. Orta ásirlerde Evropada sheshek gúl, tif, gripp epidemiyaları toqtamay dawam etdi. Tanosil kesellikleri, teri hám kóz kesellikleri keń tarqalǵan edi. XVI-asirde oba keseli epidemiyası 25 million kisin dastıǵın quritdiki bul evropadagi pútkil xalıqtı tórtdan bir bólegin tashkil etardi. Qala ekologiyası hám gigienanı rawajlanıwı Evropada ullı frantsuz revolyutsiyasidan keyin baslandı. 1823 jılı Evropada Aziya tırıspası epidemiyası baslandı. Aziyada oba keseli epidemiyası qáwipi tuwıldı. Sol mashqalalardıń xammasi qalalerde vodoprovod ótkeriw, kanalizaciya qurıw zárúriyatın tuwdırdı. Qala ekologiyası bolsa az-azdan taraqqiy etip kela basladı.
Álbette tariyxıy dáwirler dawamında kisilerde ekologiyalıq hám gigienik bilimler qáliplesip kelgen. Mısalı : orıs cherkovlaridagi múqaddes suw kisilerdi bazi keselliklerden dúzetgan. Buǵan sebep suwǵa taslanǵan gúmis teńgeler bolǵan, yaǵniy gúmistiń suwdaǵı júdá az muǵdarı xam mikroorganizmlarni óltiredi. Kisiler qo'rgoshin hám alyumin ıdıstan paydalanıw kesellik keltirip shıǵarıwın sezib, bul ıdıslardan paydalanmay qoyǵanlar.
Ásirler dawamında ekologiyalıq bilimlerdi az-azdan rawajlanǵanına sebep, álbette kisilerdi dindorlar hám hámeldarlardıń jámiyeti nadurıs basqarıwına soqır-ko'rona ergashganliklarida bolıp tabıladı.
Qadaǵalaw ushın sorawlar.
1. Qala hám sanaat ekologiyası páni neni úyrenedi?
2. Qala hám sanaat ekologiyası páni rawajlanıw tariyxı qanday keshken?
3. Qala hám sanaat ekologiyası páni ne ushın aste rawajlanǵan?
4. Qaysı ilimpazlar qala ekologiyası pániniń rawajlanıwına úles qosqanlar?