Modul. Jismoniy sifatlarning umumiy tavsifi va ularni rivojlantirishni nazorat qilish

Chaqqonlik-insonning murakkab va majmuaviy psixofizik sifati. Uning rivojlanganlik darajasi murakkab muvofiqlash masalalarini echishda qatnashuvchi psixomotor imkoniyatlarning rivojlanganlik saviyasi bilan aniqlanadi. Bunday masalarni echish uchun inson ham jismoniy, ham ruhiy tayyor bo’lishi lozim. Yaxshi rivojlangan chaqqonlik sifati- harakatlarni boshqarishning oliy shaMLlaridan biri. Bejiz emaski, N.A. Bronshteyn harakat chaqqonligi- harakatlarni boshqarish malikasi deb ta’kidlagan.

2. 
   Muvofiqlash layoqatlarining namoyon bo’lish
   shakllari va baholash mezonlari
   

Mezon - biron narsani baholash, aniqlash yoki sinflarga ajratish belgisi. Tabiiyki, muvofiqlash layoqatlarining (ML) mezonlari bo’lib insonning muvofiqlash imkoniyatlari saviyasini o’lchash, baholash belgilari hizmat qiladi.
MLni baholash bosh mezonlari sifatida to’rtta asosiy belgi ajratilgan;

1. 
   Harakat bajarilishining to’g’riligi, ya’ni harakat talab qilingan maqsadga olib keladi;
   
2. 
   Natija tezligi;
   
3. 
   Harakat va amallarning samaradorligi;
   
4. 
   Insonga kutilmagan murakkab vaziyatdan chiqishga yordam beradigan harakat topqirligi.
   

Mazkur mezonlarning sifat va miqdor tomonlari mavjud. MLning sifat tavsiflarini baholash asosiy mezonlariga, moslik, maqsadga muvofiqlik va tashabbuskorlik, miqdor mezonlariga - aniqlik, tezkorlik, tejamkorlik, harakatlarning turg’unligi va ko’p kuch talab qilmasligi kiradi. Amaliyotda ushbu mezonlar bilan bir qatorda boshqalar ham e’tiborga olinadi. Ko’p hollarda MLning belgilari alohida emas balki bir-biri bilan yaqin bog’langan holda namoyon bo’ladi. Shuning uchun, MLni ta’riflashda bir martalik mezonlardan tashqari, ikki yoki undan ko’p belgilar bo’yicha MLning rivojlanish darajasi haqida xulosa qilish mumkin bo’lgan majmuaviy mezonlar keng qo’llaniladi. Bunday majmuaviy mezonlar qatorida maqsadli harakat amallarining yoki bu amallar yig’indisining bajarilish samaradorligi ko’rsatkichlari ham bor. Masalan, ML, 3 kishi 10 yoki 3 kishi 15 m.ga yugurish, koptokning (qo’llar, oyoqlar bilan) harakat yo’nalishini o’zgartirib yugurishda boshqarish natijalari; yakkakurash va sport o’yinlarida himoyachi yoki hujumchining harakat amallarini baja-rish samaradorligi; to’satdan o’zgargan sharoitlarda harakat amallarini qayta muvofiqlash tezligi ko’rsatkichlari bilan o’lchanadi. Biroq sanab o’tilgan MLni baholash mezonlari, zamonaviy ilmiy ma’lumotlarga binoan, murakkab tuzilishga va o’ziga xos turlarga ega. Xususan, harakatlar aniqligini nazarda tutganda, qanday aniqlik haqida so’z ketayotganini aytib o’tish zarur, chunki aniqlik jarayon yoki final xususiyatga ega bo’lishi mumkin. Aniqlik final xususiyatga ega bo’lgan holda, u merganlik bilan bir xil. ML, baholashning aniqligi, harakatning turli ko’rsatkichlarini o’lchash, birlashtirish, bilan tavsiflanishi mumkin. Aniqlikning ba’zi ko’rsatkichlari bilan o’zaro moslik yo’qligi aniqlangan. Harakatlar amplitudasini yaxshi diffen- stiastiyalash mumkin, lekin nisbatan yomon qaytarilgan holda, ya’ni berilgan ko’rsatkichni qaytarish. Bu MLning boshqa belgilariga ham tegishli.
Harakatlar tejamkorligi MLning xusuiyatlaridan biri sifatida ortiqcha va keraksiz harakatlarsiz, zarur quvvatni kam sarflash bilan tavsiflanadi. U nafaqat harakatlar texnikasi samaradorligiga, balki shug’ullanuvchilarning jismoniy tayyorgar-ligi darajasiga ham bog’liq. Tejamkorlik harakat natijasini, unga erishish uchun sarflangan xarajatlarga nisbati bilan aniqlanadi.
Turg’unlik-asosiy biomexanik harakatlar va biron mashqda ko’rsatilgan natijaning kichik xili. U e’tiborga olinayotgan ko’rsatkichlarning eng kichik tarqoqligi bilan tavsiflanadi. Tarqoqlik, ya’ni ko’rsatilgan natijalardagi farq qancha kichik bo’lsa turg’unlik shunchalik katta bo’ladi.
Turg’unlik haqida so’z yuritganda, avvalo, natijaning yoki qandaydir boshqa tavsifnomalarning belgilangan qiymatlar va chegaralar sohasida bo’lishi nazarda tutiladi. Bu soha qanchalik kichik bo’lsa, yuqori va quyi chegaralar yaqin va ko’rilayotgan ko’rsatkichning sohasiga tushish foizi yuqori bo’lsa, turg’unlik shunchalik katta bo’ladi.
Harakat tizimi tavsifnomalarining o’ta chetlashishi harakatlarni boshqarish samaradorligini pasaytiradi (N.A. Bernshteyn, 1947; D.D. Donskoy, 1968). Boshlovchilarda harakat amallarini egallash jarayonida turli ko’rsatkichlar chetlashuvi katta harakatlar aniq bo’lmaydi. Texnikani egallab borgan sari harakatlar aniq bo’ladi, chetlashuvlar kamayadi.
Takomillashuv muvofiqlash natijalarining yuqori saviyasini va ularning turg’unligining ta’minlaydi. E’tibor berish lozimki, natijalar turg’unligini ortishi doim ham uning saviyasini ortishiga olib kelavermaydi. Masalan, gimnastning halqalarda 7,0-7,2 ball oralig’ida baholangan natijasi, 8,5-9,0 ball oralig’ida baho- langan natijaga qaraganda katta turg’unlik darajasidan guvohlik beradi. Agar gimnast, aytaylik halqalarda 8,0 dan-8,5 gacha ball olsa, avval 7,8 dan- 8,0 gacha ball olgan bo’lsa turg’unlik kamaygan bo’ladi, garchi natija darajasi ko’tarilgan bo’lsa ham.
Harakat amallarining samaradorligi nafaqat turg’unlik, balki mashqlarning ishonch bilan bajarilishi bilan ham belgi-lanadi. Ushbu ko’rsatkichlar, qandaydir ma’noda o’zaro bog’langan bo’lsalarda, harakatlar tizimining turli xossalarini tavsif-laydi. Ishonchlilik, insonning hali yaxshi o’rganilmagan ko’rsat-kichlaridan biri. Muammoning murakkabligi, inson tanasini boshqarish mexanizmining murakkabligidandir. B.N. Korenbergning (1970) fikricha, ishonchlilik - belgilangan natijali harakat-larni bajarish ehtimoli yoki belgilangan vaqtdagi maqsadli samara. Mashqlarni bajarish ishonchliligining mezoni bo’lib, belgilangan darajaga erishish yoki undan ortish hizmat qiladi. Agar mashqlar belgilangan darajadan past saviyada bajarilsa, bu harakatlar ishonchliligining darajasini pastligini ko’rsatadi. Masalan, gimnastning bellashuvlarda ma’lum mashqlar uchun 9,5 ball baho olish imkoni bor va bu uning xozirgi vaqtdagi tayyorgarlik va sport mahorati saviyasidir, agar u 9,5 - 9,7 ball olsa ishonchlilik yuqoriligini, agar 7,5 - 8,0 ball olsa o’rtacha yoki pastligini ko’rsatadi. Birinchi holda turg’unlik va ishonchlilik mos kelmoqda, ikkinchisida esa yo’q.
Bu erda ikki tur ko’rsatkichlarni ajratish lozim:

1. 
   Mutloq - shaxsning kuch, tezlik, tezlik - kuch qobiliyatlari darajasini hisobga olmasdan.
   
2. 
   Nisbiy (parstial) - bu qobiliyatlarni hisobga olib, qanday-dir yo’l bilan chetlatilgan holda.
   

Asosiy MLga quyidagilar kiradi:

• 
  harakatning turli o’lchamlarini differenstiastiyalash layo-qati (vaqt, fazoviy, kuch va boshq.);
  
• 
  fazoda mo’ljal olish layoqati;
  
• 
  muvofiqlash saqlash layoqati;
  
• 
  harakatlarni qushish (kombinastiyalash) layoqati;
  
• 
  o’zgaruvchan vaziyatga va vazifaning g’ayri oddiy qo’yilishiga ko’nikish layoqati;
  
• 
  belgilangan sur’atlarda vazifalarni bajara olish layoqati;
  
• 
  harakatlar ta’sirchanligi vaqtini boshqarish layoqati;
  
• 
  harakatning turli belgilarini, ularning bajarilish shart-larini va umuman vaziyatning o’zgarishini oldindan ko’ra bilish layoqati;
  
• 
  mushaklarni unumli bo’shashtira olish layoqati.
  

Amaliyotda barcha ko’rsatilgan layoqatlar toza holda emas balki murakkab o’zaro bog’liqlikda uchraydi. Harakat amaliyoti turining o’ziga xosligi ushbu muvofiqlash layoqatlariga turli talablar qo’yadi. Faoliyatning bir turida ma’lum layoqatlar muhim o’rin egallasa, boshqasida ikkinchi darajali bo’ladi.
Mazkur o’ta muhim layoqatlar sport yo’nalishlarida ko’p jihat-dan muvaffaqiyatni belgilaydi. Shuning uchun muvofiqlashga tayyorlanish jarayonida ularning rivojlanishiga alohida e’tibor bilan qarash harakatlarni muvofiqlash qobiliyati bir qator ruhiy-fiziologik omillar bilan belgilanishini nazarda tutmoq lozim. Bular:

1. 
   Sensor tizimning funkstional holati.
   
2. 
   Markaziy asab tizimining tana holatini boshqarish va alo-hida qismlarini harakatlantira olish darajasi.
   
3. 
   Insonning harakatlarni yodda saqlab qolish va ularni qay-tara olish imkoniyati.
   

Harakat muvofiqliligi ko’p jihatdan shug’ullanuvchilar tomonidan harakat vazifalarini tushunishlari va uni hal qilish-ning aniq usulini topa olish qobiliyatlariga bog’liq.
Turli yosh davrlarida, muvofiqlash layoqatlarining alohida turlarini rivojlanishida notekislik kuzatiladi (...rasm). 15 -16 yoshga kelib ularning ancha yaxshilanishi kuzatiladi. Bu yoshda yoshlarning rivojlanish darajasi kattalarnikiga yaqinlashadi.

3. 
   Muvofiqlash layoqatlarini rivojlantirish usuliyati
   

Muvofiqlash layoqatlarini rivojlantirishda pedagogga turli harakat amallarini boshqarish sifatini tavsiflovchi ham umumiy va ham xususiy masalalarni echishga to’g’ri keladi (...rasm).
Masalan, «Harakatning vaqt o’lchamlarini differenstia-stiyalash qobiliyatini takomillashtirish» umumiy masalasi quyi-dagi xususiy masalalarni echishni nazarda tutadi:

• 
  harakat davomiyligini differenstiastiyalash qobiliyatini rivojlantirish;
  
• 
  harakatning alohida bosqichlari davomiyligini differen-stiastiyalash qobiliyatini rivojlantirish;
  
• 
  harakat sur’atini differenstiastiyalash qobiliyatini ri-vojlantirish. Muvofiqlash layoqatini rivojlantirish uchun mosla-shuvchanlik, harakatlarni tartibga solish, ularni bir butunga ay-lantirishga qaratilgan talablarni qo’yuvchi mashqlar qo’llaniladi. Ular quyidagilarga ega bo’lishi kerak:
  
• 
  muvofiqlash murakkabligiga, shug’ullanuvchilar uchun mush-kullik tug’dira olishi;
  
• 
  tarkibida yangilik, g’ayri oddiylik elementlari bo’lishi;
  
• 
  harakatlar bajarilishining turli shaMLlariga va harakat masalalarining kutilmagan echimlari bilan ajralib turishlari;
  
• 
  harakatning turli o’lchamlarini tartibga solish, nazorat va o’z-o’zini baholash bo’yicha vazifalarni o’z ichiga olishi.
  

Ba’zi muvofiqlash layoqatlarini rivojlantirish usuliya-tini ko’rib chiqamiz.