Molekulyar-kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. Termodinamika asoslari. Qaytar va qaytmas jarayonlar. Ichki energiya

9.1 TERMOMETR SHKALASI 
Temperaturani qiymat jihatdan o„lchash uchun, qandaydir o„lchov shkalasini aniqlash kerak. 
Bugungi kunda eng ko„p tarqalgan shkala bu Selsiy shkalasidir. AQSHda esa Farengeyt shkalasi 
keng tarqalgan. Ilmiy ishlarda absolyut va muhim shkala Kelvin shkalasi bo„lib, u haqida bu 
bobda muhokama qilinadi.
Temperatura shkalasini aniqlash usuli bu, ihtiyoriy ikki temperaturaga qiymat berishdir. Bu 
ikki Selsiy va Farengeyt shkalalari uchun normal atmosfera bosimidagi muzlash va qaynash 
nuqtasining muallaq qiymati qabul qilingan. Selsiy shkalasida bu qiymatlar muzlash nuqtasi 0
0
S 
(“Selsiy shkalasi bo„yicha nol gradus”) va qaynash nuqtasi 100
0
S deb tanlangan. Farengeyt 
shkalasida esa, muzlash nuqtasi 32
0
F va qaynash nuqtasi 212
0
F ga teng. Amalda termometr, bu 
ikki haroratni kerakli muhitda juda diqqat bilan suyuqlik satxini yoki ko„rsatkichini tekshirib 
tayyorlangan va kalibrovkalangan. Selsiy shkalasi uchun bu ikki harorat oralig„i 100 ta teng 
intervalga 0
0
dan 100
0
gacha bo„lingan (“yuz gradusli Selsiy” atamasi yuzta qadam ma‟nosini 
bildiradi). Farengeyt shkalasidagi 32
0
F dan 212
0
F gacha bo„lgan qiymat oralig„i esa 180 ta teng 
intervalga bo„lingan. Suvni muzlash va qaynash haroratidan katta bo„lgan nuqtalarida shkalada 
ishlatilgan intervalda shkalani kengaytirish mumkin. Lekin shunga qaramay, termometrlar o„z 
imkoniyatlaridan kelib chiqgan holda ishlatiladi, masalan, spirtli termometr spirtning parlanish 
haroratidan katta haroratlarda foydalanib bo„lmaydi. Juda yuqori va past haroratlarda maxsus 
termometrlar foydalaniladi, bu haqida keyinroq eslatamiz.
Selsiy temperaturasidagi har bir shkala, Farengeyt shkalasidagi ma‟lum shkalaga mos keladi 
13-7 rasm. U shkaladan bu shkalaga o„tishda, 0
0
S 32
0
F ga tengligini, Selsiy shkalasidagi 100
0
li 
diapazon Farengeyt shkalasida 180
0
ekanligini unutmaslik lozim. Shunday qilib, bir gradus 
Farengeyt (1
0
F), 100/180=5/9 Selsiy gradusi (1
0
S)ga teng. Ya‟ni, 1F
0
. (aniq bir harorat 
haqida Selsiy gardusi bo„yicha “20
0
S”deb aytilganiga ahamiyat bering. Lekin harorat qandaydur 
intervalga o„zgarganda faqat gradus Selsiy “2
0
S” deb aytiladi). Haroratni ikki temperatura 
shkalasiga o„tkazish uchun quyidagi amallarni bajaramiz: 
(9.1) 
Yoki
1
 Douglas C, Giancoli. “PHYSICS”. PRINCIPLES WITH APPLICATIONS. Pearson.2014, 362-363 – betlar. 
]
32
)
(
[
9
5
)
(
0
0


F
T
C
T

---

(9.2) 
Bu amallarni eslab qolish o„rniga osongina, 0
0
S 32
0
F ga tengligini va 5
0
S 9
0
F ga 
tengligini eslab qolish qulayroq.