Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

2. Byudjetdan tashqari jamg’armalarning maqsad va vazifalari
Har qanday mamlakat, jumladan О‘zbekiston ham ijtimoiy siyosatning izchil amalga oshirilishida ma’lum iktisodiy mexanizmlar asosida faoliyat Yuritadi. Shunday iqtisodiy mexanizmlardan biri — bu davlatning turli maqsadli jamg’armalarining tashkil kdlinishi va faoliyat Yuritishidir.
Maqsadli jamg’armalar - Moliya tizimining muhim tizimlaridan biri bо‘lib, markaziy va mahalliy о‘z-о‘zini boshqarish organlari ixtiyoridagi va ma’lum maqsadga yо‘naltirilgan pul resurslari yig’indisidir.
Bozor munosabatlariga о‘tish iqtisodiy sasturimizning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bozor munosabatlariga о‘tish insonning ijodiy va mehnat salohiyatshsh namoyon kilishga, boqimandalikni bartaraf etishga, yо‘qolib kyetgan egalik tuyg’usini qayta tiklashga imkon beradi. Faqat bozorgina mahsulot ishlab chiqaruvchining hukmini bartaraf etib, respublikannng g’oyat katta boyliklaridan samarali foydalanishni ta’minlay oladi.
Shu borada muhim masalalardan biri: davlat tasarrufidai chikarish va xususiylashtirish yо‘li, yangi paydo bо‘layotgan nodavlat, ya’ni ishlab chiqarish faoliyati bilan Shugullanayotgan va aholiga xizmat kо‘rsatayotgan xususiy, aksionyerlik, kollyektiv va boshqa korxonalarni qо‘llab-quvvatlash bilan aralash, kо‘p tarmoqli iqtisodiyotni shakllantirishdir. Mamlakatimizda byudjetdan tashqari jamg’armalarning ijtimoiy ahamiyati katta. Tadbirkorlikni rivojlantirish, kichik va о‘rta biznyesni tashkil etish, xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda bо‘lib, investisiyalarni jalb etish va boshqalar byudjetdan tashqari jamg’armalarning vazifasi hisoblanadi.
Davlat Moliyasi tarkibida alohida о‘rinni egallaydigan byudjetdan tashkari jamg’armalar tyegishli hukumat organlarining byudjetiga bog’lik bо‘lmaydi va mustaqil Yuridik shaxs huquqiga egadirlar. Byudjetdan tashkari jamg’armalar hukumat organlari qabul qilgan qonun doirasida tashkil etiladi.
Byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar — umumdavlat Moliyasining muxim bug’ini bо‘lib, ularning faoliyati qat’iy belgilangan, manbalarni tashkil etish yо‘llari kо‘rsatilgan, pul jamg’armalari bilan foydalanish yо‘llarining tartibi aniqlab berilgan, davlat hukumatining Yukori organlarini tyegishli aktlari asosida о‘z faoliyati ni amalga oshiradilar.
Ularning tashkil qilinishi va tartibga solinishi Moliyaviy tartibda tartibga solinadi. Maqsadli jamg’armalar milliy daromadni kayta taqsimlashning usullaridan biri bо‘lib, u aholining aniq bir ijtimoiy guruhi yoki davlat ahamiyatiga molik aniq masadga yо‘naltiriladi. Bunda davlat aholi daromadlarining bir qismini о‘zining turli chora-tadbirlarini Moliyalashtirib boradi. Maqsadli jamg’armalar о‘z mohiyatiga kо‘ra asosan ikki vazifani bajaradi:
-iktisodiyotning ustuvor sohalarini kо‘shimcha mablag’lar bilan ta’minlash:
-axoliga ijtimoiy xizmat kо‘rsatish doirasini kengaytirish.
Ular iktisodiyot oldida turgan bir kancha masalalar, jumladan ishlab chikarish sur’atining oshishini ta’minlash, vaqtinchalik tо‘xtalishlarni chyetlab о‘tish, va inkiroz holatlari byeqarorligini yechishga yordam beradi.
Xulosa kilib aytganda, byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar — umumdavlat Moliyasining muhim bug’ini bо‘lib, ularning faoliyati qat’iy belgilangan, manbalarni tashkil etish yо‘llari kо‘rsatilgan, pul jamg’armalari bilan foydalanish yо‘llarining tartibi aniqlab berilgan, davlat hukumatining Yukori organlarini tyegishli aktlari asosida о‘z faoliyatini amalga oshiruvchi Moliyaviy tashkilotdir. Shuningdyek, ular bozor munosabatlariga о‘tishning asosiy tamoyili - kuchli ijtimoiy siyosatni qо‘llab quvvatlovchi kuchli omil sifatida mamlakat iqtisodiyotida faoliyat kо‘rsatadi.
Shunday ekan, byudjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar iktisodiyotning ajralmas qismi bо‘lib, uni chuqur о‘rganmasdan turib, iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini ta’minlash mumkin emas. Maqsadli jamg’armalarning shakllanishi va uning Moliyaviy manbalarini aniklash bilan birga, uning iqtisodiy mohiyatini har tomonlama о‘rganish zarur. CHunki, har qanday biror maqsad uchun tashkil qilingan maqsadli jamg’armaning uz maqsadiga kо‘ra ishlatilishi, ulardan olinadigan samaraning maqsadga muvofikligi va qolavyersa, bozor munosabatlari sharoitida bu jamgarmalar ahamiyatini oshirish bо‘yicha olib boriladigan chora-tadbirlarning aholi turmush darajasiga bо‘ladigan ijobiy ta’sirini chuqur ilmiy asosda о‘rganish. hozirgi kunda mamlakat Moliya tizimi о‘z oldiga qо‘ygan muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, jamiyat rivojining ma’lum bosqichlarida mamlakatda turli maqsadlarni qо‘llab-quvvatlash va rivojlantirish bо‘yicha turli jamgarmalar tashkil etilgan va bu о‘sha davrda iktisodiyotning kam rivojlangan tarmogining taraqqiyotiga о‘zining juda katta samarasini bergan. Va Shu tariqa, davlat ham о‘z oldiga qо‘ygan pirovard maqsad — iqtisodiy о‘sishga erishishni ta’minlagan.
Bugungi kunda respublika ijtimoiy hayotidagi asosiy Moliyaviy manbalardan bо‘lib byudjetdan tashqari pyensiya jamg’armai hisoblanadi. Aholnning kam ta’minlangan, iktisodiy yordamga muhtoj qatlamini ijtimoiy himoya qilishdyek mas’uliyatni о‘zining asosiy maqsadi qilib olgan bu jamgarmaning bugungi kundagi ahamiyatini belgilab beradi.
Umuman, mamlakatda faoliyat kо‘rsatayotgan har qanday maqsadli jamgarmaning о‘z oldiga qо‘ygan maqsadi aholi turmush farovonligiga qaratilishi, Shu bilan birga kuchli ijtimoiy siyosat sharoitida barkaror taraqqiyotni belgilab beruvchi muhim omildir.
Bozor iqtisodiyotiga о‘tishning dastlabki yillarida iktisodiyotning barcha soha va tarmoklarida vaziyat jiddiylaShuvi kuzatildi. Xalq xо‘jaligining barcha tarmoklari eskirgan asbob-uskunalarni yangisiga almashtirish, asosiy ishlab chikarish jamg’armalarini ryekonstruksiya kilish va kengaytirishni, yengil va ozik sanoati tubdan yangilanishni, kishlok xо‘jaligi bilan bog’lik kayta ishlovchi sanoat tarmoklari rivojlantirilishni talab etardi. Bularning barchasi esa Moliyaviy sohada inkirozning о‘sishi bilan xarakterlanardi(inflyasiya darajasining kо‘tarilishi, byudjet takchilligining oshishi, davlatning ichki va tashqi qarzlarining kо‘payib kyetishi va hk). Bunday sharoitda aholining turmush darajasining syezilarli pasayib kyetishini ijtimoiy himoyaga muxtoj aholi qatlamida yaqkol kuzatish mumkin bо‘lardi.
Shu tarzda, davlat yoki hudud miqiyosida katta miqdordagi va aniq maqsadga yо‘naltirilishi lozim bо‘lgan Moliyaviy mablag’larga ehtiyoj tug’iladi. Va eng asosiysi, unda Rejalashtirilgan chora-tadbirlar yig’indisi umumiqtisodiy va ijtimoiy, tarmoklararo, davlatlararo bо‘ladigan hamkorlik masadlariga yо‘naltiriladi.
Maqsadli jamg’armalarning vujudga kelishi davlatning markazlashgan jamg’armalari bо‘lgan davlat byudjeti vujudga kyelmasdan ancha ilgariroq., maxsus jamg’armalar yoki ixtisoslashgan hisob raqamlar kо‘rinishida amal qilgan.
Dastlab, davlat hokimiyati о‘z faoliyatini kengaytirib borishi bilan о‘z xarajatlarini qoplaovchi mablag’larga ehtiyoj syezdi. Bu mablag’lar esa maxsus maqsadlarni kо‘zda tutgan jamg’armalarda tо‘planar edi. Tashkil qilinish talabiga kо‘ra bunday jamg’armalar vaqtinchalik xarakterga ega bо‘lib, davlat u yoki bu chora-tadbirlarini amalga oshirganidan sо‘ng, ular xam tugatilar edi. Shunga bog’liq ravishda yangi tashkil qilinish va tugatilishi sababli bunday jamg’armalar soni doimiy ravishda о‘zgarib turardi.
Umuman olganda, davlatning yangi maqsad va vazifalari vujudga kelishi va tadbirkorlik faoliyatini kengaytirilishi bilan bu kabi maqsadli jamg’armalar sonining о‘sish tyendyensiyasi kuzatilishi tabiiy xol albatta. Bu jamg’armalarning aksariyati ma’lum Moliyaviy noqulayliklar (ba’zilarida mablag’ yetishmasligi, boshqalarida esa mye’yoridan oshib kyetishi)ni kyeltirib chiqarishi bilan birga ularni boshqarish uchun qо‘shimcha mablag’ talab etadi. Masalan hozirgi kunda ayrim g’arb mamlakatlarida bunday jamg’armalar soni 30-80 tagacha tyebranib turadi.
Markazlashgan davlat mustaxkamlanishi bilan maxsus jamg’armalarni iloji boricha bitta kilish, uncha ahamiyatga molik bо‘lmaganlarini esa tugatish talab etiladi. Turli jamg’armalarning qо‘shilishidan esa, parlamyent kur i b chiqqanidan kyeyin qonun sifatida qabul qilinadigan va bajarilishi shart bо‘lgan hujjat - davlat byudjeti vujudga kyeldi.
Hozirgi sharoitda byudjet siyosati aniq shartlar asosida amal qilinayotgani uchun ham maqsadli jamg’armalarning ahamiyati ortib bormoqda.
Byudjetdan tashqari jamg’armalar qator xususiyat va qulayliklarga ega:
- davlat hokimiyati organlarida, asosan barqaror bо‘lmagan iqtisodiyot sharoitida, xо‘jalik hayotiga aralashishi va tadbirkorlikni kо‘llab quvvatlash uchun qо‘shimcha mablag’lar paydo bо‘ladi;
- mablag’lardan foydalanishning kat’iyligi samaraliroq nazoratni ta’minlab beradi, chunki ularning byudjetdan tashqari xarakterga ega ekanligi va anik maqsad (yangi, muhim masalalarni yechish)ga qaratilganligi davlat tomonidan katta e’tibor talab etadi;
- aktiv saldo vujudga kyelgan holda kredit mexanizmi orqali byudjet takchilligini koplash uchun yо‘naltiriladi.
Maqsadli jamg’armalar asosan 2 xil yо‘l bilan tashkil qiliiadi: davlat yoki mahalliy byudjetning ma’lum maqsadli qismidan pul ajratish yoki aniq yо‘naltirilgan yangi byudjetdan tashqari jamg’armani konunchilik palatasi qarori asosida tuzish etish bilan. Shu asosida aksariyat mamlakatlarda aholining kam ta’minlangan qismini ijtimoiy himoya qilishga yо‘naltirilgan ijtimoiy sug’urta jamg’armai tashkil etilgan. Boshqa jamg’armalarning tashkil kilinishi esa jamiyat tomonidan muhim ahamiyatga ega bо‘lgan, ilgari ma’lum bо‘lmagan xarajatlarning vujudga kelishi bilan bog’lik deyish mumkin. Bunday holatlarda hukumat taklifiga kо‘ra, konun chiqaruvchi organ yangi byudjetdan tashqari jamg’arma tashkil qilish buyicha maxsus qaror qabul qiladi. Shu tarzda turli mamlakatlarda bir qancha maqsadli jamg’armalar tashkil topgan.
Byudjetdan tashkari maxsus jamg’armalar ma’lum maqsadga Yunaltirilganligi bois, odatda uning nomida qanday maqsadda ekanligi kursatiladi (pyensiya jamg’armai, ijtimoiy sug’urta jamg’armai, Yul jamg’armai, maktab jamg’armai va hk.).
Milliy daromad Moliyaviy tizimning boshqa bulimlari qatorida maqsadli jamg’armalarning ham Moliyaviy manbai bulib xizmat kiladi va milliy daromadning qayta taqsimlanish jarayonida aksariyat jamg’armalar tashkil topadi. Bunday jamg’armalarni tashkil etish jarayonida milliy daromadning Yunaltirish usullariga maxsus soliqlar va yigimlar, byudjetdan ajratiladigan turli mablag’lar va qarzlar kiradi.
Maqsadli jamg’armalar Yunaltirilishiga kura iktisodiy va ijtimoiy yо‘naltirilgan, boshqarilish darajasiga kо‘ra esa markaziy va xududiy boshqariladigan jamg’armalarga ajratiladi.
Maqsadli jamg’armalarning xilma-xilligi bu jamg’armalarning va Moliyaviy tizimning boshqa bug’inlari orasidagi murakkab, kо‘p kirrali aloqalarni talab etadi. Moliyaviy alokalar bir tomonlama, ikki tomonlama va kо‘p tomonlama bо‘lishi kuzatiladi.
Bir tomonlama alokalarda pul mablaglari bir yо‘nalishda: Moliyaviy tizimlardan makyeadli jamg’armalar tomon harakatlanadi. Bunday alokalar jamg’armalarning tashkil tashkil etilishi va Shu jamg’arma mablaglaridan foydalanishi jarayonida paydo bо‘ladi. Masalan kо‘p davlatlarda valYuta jamgarmalari markaziy byudjet mablaglaridan qaytarilmas subsidiyalar shaklida tashkil etiladi. Bir tomonlama alokalar yana maqsadli jamg’arma о‘z mablaglarining bir kismini boshqa Moliyaviy tizimlarga utkazishda vujudga kyeladi.