Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

3. Ijtimoiy va iqtisodiy jamg’armalar
Nobyudjet jamg’armalarning bozor iqtisodiyoti tizimida bar qator afzalliklari mavjud, ya’ni:
- davlat byudjetini yengillashtirish imkonini beradi, uning xarajatlarining bir qismini о‘z zimmasiga oladi va ayni mahalda byudjetni mablag’ bilan ta’minlash muammosini ma’lum darajada hal qiladi;
- ijtimoiy va boshqa xarajatlarni Moliyaviy ta’minlashning qoldiq tamoyillarini bartaraf etish imkonini beradi;
- mablag’dan qat’iy nazar maqsadli foydalanib, davlat safarbar qilayotgan resurslarni kо‘paytirish imkonini yaratadi.
Jahon tajribasidan nobyudjet jamg’armalarning juda kо‘p turlari mavjud. Barchasini funksional jihatdan 2ta katta guruhga ajratish mumkin:
- ijtimoiy yо‘naltirilgan jamg’armalar (pyensiya jamg’armai, majburiy tibbiy sug’urta jamg’armai, davlat bandlik jamg’armalari, ijtimoiy sug’urta jamg’armalari, aholini qо‘llab-quvvatlash umummilliy jamg’armalar)
- iqtisodiy jamg’armalar (Davlat yо‘l jamg’armaisini alohida kо‘rsatish mumkin Lekin ularni ijtimoiy jamg’armalar tarkibiga ¦am kiritish mumkin).
“Insonning ijtimoiy himoyalanganligi” inson bilan jamiyat aloqalarining rang-barangligini aks ettiradi, fuqarolarning hayot faoliyati ana Shu aloqalar tufayli sodir bо‘ladi, ularning qobiliyati ochiladi va ishga solinadi.
Ijtimoiy jamg’armalar, bu aholining bir qator ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish va konstitusion huquqlarini kafolatlash maqsadida ijtimoiy xizmat kо‘rsatish uchun mо‘ljallangan pul mablag’lari jamg’armai bо‘lib, о‘z faoliyatini mamlakat milliy daromadini qayta taqsimlash va ulardan foydalanish asosida olib boradi.
Milliy iqtisodiyotda ijtimoiy jamg’armalar о‘tish davridagi taqsimot munosabatlari mahsuli bо‘lib, katta ijtimoiy Yukni kо‘taradi.
Ijtimoiy jamg’armalarni shakllantirishning i¦tiyoriyligi bozor munosabatlarining dyemokratik mohiyati bilan belgilanadi. Ijtimoiy jamg’armalarga mablag’ ajratishning majburiyligi esa davlatning bozor iqtisodiyotidagi funksional roli, jumladan uning ijtimoiy vazifalari oldindan belgilanadi.
О‘zbekistonda ijtimoiy jamg’armalar mulkchilik shakliga bog’liq holda davlat jamg’armalari va nodavlat jamg’armalardan iborat. Davlat ijtimoiy jamg’armalari umummilliy xarakterga ega bо‘lib, ularni umumiy muammolarni hal ettiradi.
Kо‘p ukladli iqtisodiyot о‘z mazmuniga kо‘ra taqsimlash munosabatlarining bozor va nobozor k¤rinishlarning taqozo etadi. Taqsimlashning bu aralash jarayonida Moliyaviy munosabatlarning о‘tish xarakterini ifodalaydigan ijtimoiy jamg’armalar shakllanadi.
YAIMning о‘sishi iqtisodiyot sub’yektlarining ijtimoiy jamg’armalarga mablag’ ajratish imkoniyati ortayotganini bildiradi. Iqtisodiyotni kо‘p ukladli tuzilmasi, bir tomondan, ijtimoiy jamg’armalarni mablag’ bilan ta’minlashning i¦tiyoriyligi, ikkinchi tomondan esa majburiyligini taqozo etadi.
Davlat ijtimoiy jamg’armalari umummilliy xarakterga ega bо‘lib, ulardan umumiy ijtimoiy munosabatlarni hal etishda foydalaniladi. Ular “о‘zbek modyeli”ning ijtimoiy maqsadlarini amalga oshirishga mо‘ljallangan. Davlat ijtimoiy jamg’armalari iqtisodiy munosabatlar bilan belgilanadi, Shuning uchun ularning iqtisodiy imkoniyatlardan Yuqori bо‘lishining chyegarasi bor, aks holda ular iqtisodiy о‘sishga tо‘sqinlik qilishi mumkin.
Davlatning maqsadli byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg’armalariga funksion vazifalariga muvofiq quyidagilar kiradi: О‘zbekiston Respublikasi Pyensiya jamg’armai, О‘zbekiston Respublikasining Davlat Bandlikka kо‘maklashish jamg’armai, О‘zbekiston Respublikasi Kasaba uYushmalari fyedyerasiyasi jamg’armai, Iqtisodiy jamg’armalarga О‘zbekiston Respublikasi Yо‘l jamg’armai, О‘zbekiston Respublikasi Minyeral xom ashyo resurslarini tо‘ldirish jamg’armai, О‘zbekiston Respublikasi Davlat Mulk Qо‘mitasining maxsus hisob raqami, maktab ta’limi jam¦armasi
Byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg’armalar mohiyatan sof davlat jamg’armalari emas, chunki ular aralash xususiyatga ega. Ular shakllanish manbalariga kо‘ra, korxona va muassasalar ajratadigan mablag’lardan iborat bо‘lib, markazlashgan holda va davlat nazorati asosida jamg’ariladi, davlat tomonidan о‘rnatilgan qoidalarga muvofiq taqsimlanadi va foydalaniladi.
3. Ijtimoiy soha muhimligi va faolligiga qaramay, iqtisodiyotning hosilasidir. Shu bois, iqtisodiyotni kо‘p ukladli tarkibining rivojlanishi va uning nodavlat syektori mustahkamlana borishga muvofiq nodavlat ijtimoiy jamg’armalar soni ortib boradi. ¥ozirgi kunda Respublikamizda 35dan ortiq ijtimoiy jamg’armalar faoliyat kо‘rsatmoqda. Nobyudjet jamg’armalarning tashkil topishi quyidagi omilga bog’liqdir

• 
  ijtimoiy ehtiyojlarning xilma-xilligi;
  
• 
  aholi yirik ijtimoiy guruhlarga tabaqalanishi va ular orasida manfaatlari turlicha bо‘lgan mikro ijtimoiy guruhlar tarkib topishi bilan izohlash mumkin.
  

Shu sababli nodavlat ijtimoiy jamg’armalar va turli ijtimoiy guruhlar kо‘p maqsadli vazifalarga ega.
Nodavlat ijtimoiy jamg’armalarni amal qilish muddatiga qarab doimiy jamg’armalar va vaqtinchalik jamg’armalarga bо‘lish mumkin. Mulkiy tyegishligiga va manbalarning shakllanishiga kо‘ra, ularni davlat jamg’armalari, davlatlararo jamg’armalar va mahalliy jamg’armalarga ajratish mumkin.
Eng avvalo, bu jamg’armalarning belgi-alomatlaridan kelib chiqib, ularni shartli ravishda quyidagicha guruhlash mumkin:
Bozor tarkibidagi tizim bо‘lgan sosial soha ijtimoiy tizimining iqtisodiyotdagi о‘zgarishlarini passiv aks ettiradigan elementi emas. U inson kapitalini rivojlantirish va jamiyatda ijtimoiy muvozanatni ta’minlash orqali iqtisodiy о‘sishga faol ta’sir kо‘rsatishga qodirdir.
Xо‘jalik Yuritishning bozor munosabatlariga о‘tish uchun ishlab chiqarishni boshqarishni iqtisodiy usullaridan foydalanishni, korxonalarni byudjet bilan aloqasi qonun bilan boshqariladigan huquqiy asoslarga о‘tilishin talab qiladi. Xozirgi vaqtda sanoat jixatdan rivojlangan mamlakat nobyudjet jamg’armalarining kirim qismining 80-90 foizi Yuridik shaxslardan olinadigan ajratmalar xisobiga tо‘g’ri kyeladi.Bozor iqtisodiyotiga о‘tish davrida, О‘zbekistonda nobyudjet jamg’armalar yordamida birlashgan byudjet daromadlarning asosiy qismi tashkil qiladi.
Byudjet daromadlari mamlakat byudjet jamg’armasini tashkil qilish jarayonida davlatning korxonalar tashkilot va aholi bilan Yuzaga kyeladiganiqtisodiy munosabatlarni ifoda qiladi. YUqorida aytib о‘tganimizdyek, ushbu iqtisodiy munosabatlar paydo bо‘lishiga korxonalar, tashkilotlar va aholining davlat byudjetiga xar xil tо‘lovlari sabab bо‘ladi. Nobyudjet jamg’armalari daromadlari bir tomondan takror ishlab chiqarishjarayonida qatnaShuvchilar о‘rtasida jami mahsulot qiymatini taqsimlash bо‘lsa, boshqa tomondan davlat qо‘lida tо‘planib qolgan mablag’larning mintaqaviy, tarmoq va maqsadli, byudjet jamg’armalarini tashkil qilish uchun taqsimlash ob’yekti bо‘lib xizmat qiladi.