Moliyaboz p65
Download 1.25 Mb. Pdf ko'rish
|
Moliya-bozori
OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI ORTA MAXSUS, KASB-HUNAR TALIMI MARKAZI MOLIYA BOZORI Òoshkent «ILM ZIYO» 2014 Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma 3-nashri Sh.Sh. SHOHAZAMIY, K. ISMOILOV, Sh.Q. FOZILCHAYEV, J.I. KARIMQULOV 2 UOÊ 657.(075) KBK 67.410 M23 Oliy va orta maxsus, kasb-hunar talimi ilmiy-metodik birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan nashrga tavsiya etilgan. Oquv qollanmada moliya bozorining nazariy asoslari, moliyaviy instrumentlar va qimmatli qogozlar, moliya bozori ishtirokchilari faoliyati, moliya bozorining savdo tizimlari, fond bozori indekslari va moliya bozorini muvofiqlashtirish mexanizmi mavzulari nazariy va amaliy yoritilgan. Undagi mavzular va materiallar turdosh umumiqtisodiy fanlar bilan bogliq holda bayon etilgan. ISBN 978-9943-16-067-5© «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2012-y. © «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2014-y. F.A. HÀMIDOVA iqtisod fanlari nomzodi, dotsent; K. Z. HOMITOV iqtisod fanlari nomzodi. T a q r i z c h i l a r : 3 KIRISH Moliya bozori bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy resurs- larning subyektlari ortasida taqsimlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Moliyaviy resurslarni tarmoqlar ortasida samarali taqsim- lash, vaqtinchalik bosh turgan moliyaviy resurslarni harakatga keltirish orqali iqtisodiy osishni va investitsion faollikni taminlash bugungi kunda muhim ahamiyatga ega. Mamlakatimiz Prezidenti I.A. Karimov takidlaganidek, «Erkin pul mablaglari, jumladan, ozimizning ichki imkoniyatlarimizni va xorijiy sarmoyalarni fond bozoriga jalb qilishni kengaytirish mexanizmlarini va aniq qoidalarini ishlab chiqish lozim. Qimmatli qogozlar bozori muomalasida birlamchi va ikkilamchi savdo boyicha ham mukammal fond bozorini shakllantirish zarur» 1 . Bu jarayonning oziga xos xususiyatlarini ochib berishga xizmat qiluvchi fan sifatida «Moliya bozori»ni organish iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida dolzarb ahamiyatga ega. «Moliya bozori» fani 3340300 «Marketing» yonalishining 3340303 «Qimmatli qogozlar bozori» mutaxassisligida maxsus ixtisoslik fani sifatida oqitiladi. Ushbu oquv qollanmada moliya bozorining iqtisodiy mohiyati, ularning obyektiv zarurligi, funksiyalari, davlatning investitsion siyosatining mazmuni va uning yonalishlari, moliya bozori tizimi va uning elementlari, moliya bozoridagi munosabatlar, aksiyador- larga dividendlarni tolash tartiblari, moliya bozori ishtirokchilari, fond bozori savdo tizimlari, moliya bozorini muvofiqlashtirish kabi moliya bozorining mohiyatini ochib berishga xizmat qiluvchi dolzarb mavzular keltirilgan. 1 I.A. Karimov. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik togrisida. T., «Ozbekiston», 2005, 363-bet. 4 Oquv qollanmada moliya bozorining amal qilish jarayoni bilan bogliq iqtisodiy munosabatlarning muhim jihatlari, qimmatli qogozlar bilan bogliq operatsiyalar, ularni amalga oshirish tartibi amaliy statistik malumotlarga tayangan holda yoritilgan. «Moliya bozori» fani mazmunan «Birja ishi», «Qimmatli qogozlar portfelini boshqarish», «Qimmatli qogozlar bozori», «Qimmatli qogozlarni baholash» kabi iqtisodiy fanlar bilan ozaro bogliq hisoblanadi. Oquv qollanma kasb-hunar kolleji talabalari, soha mutaxas- sislari va amaliyotchilar hamda iqtisodiy yonalishda talim oluvchi talabalarga foydali bolishi mumkin. 5 1-bob. MOLIYA BOZORI ASOSLARI 1.1. Moliya bozorining mazmuni, iqtisodiyotdagi ahamiyati va orni Bozor bu iqtisodiyotda shaxslarning maqsadli nafsiy xohish- istaklari ila manfaatlari sari yetaklovchi (chorlovchi) imkoniyatlari doirasida tartiblashtirilgan refleksiv harakatlari evaziga turli (ijobiy yoki salbiy) samara darajasida obyektiv sodir boluvchi bozor tovarlari boyicha iqtisodiy-huquqiy munosabatlari muhiti bolib, unda taraflarning manfaatlari talab va taklif asosida shakllanadigan obyektiv narxlarda qondiriladi. Insoniyatning yer yuzida paydo bolishi tarixiga nazar tashlansa, bozor odamlar ortasidagi boyliklarni natural tovar sifatida maq- sadli va ozaro manfaatli tarzda oddiy almashinuvi jarayonidan boshlangan. Hozirga kelib, bozor alohida nazariyasiga va faoliyat mexanizmiga ega, yuqori darajada tartiblashgan murakkab infratuzilma shaklida namoyon boluvchi dinamik muhitga aylangan bolib, zamonaviy iqtisodiyot rivojini obyektiv belgilaydi. Bozor- ning dinamik muhit ekanligi, unda tovarlar hajmi va ularning bahosi vaqt birligi ichida talab va taklif asosida uzluksiz jarayon sifatida ozgarib borib shakllanishi bilan belgilanadi. Bozorning bajaradigan funksiyasi nuqtayi nazaridan bozor tizimining vazifasi iqtisodiyotda tovarlar muomalasiga xizmat korsatish. Bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlariga asoslangan va ularga xos iqtisodiy qonunlar, yani bozor munosabatlari qoidalari asosida boshqariladigan iqtisod tushuniladi. Bozor munosabatlari esa sotuvchi bilan xaridor ortasidagi iqtisodiy aloqalarni anglatadi. Bozor iqtisodiyoti quyidagi omillarga bogliq: • iqtisodiy faoliyat erkinligiga; • mulkchilikning xilma-xilligiga; • narxlarning erkinligiga; • raqobat kurashiga; • shaxsiy-huquq va erkinliklarning qaror topishiga; 6 • daromadning cheklanmaganligiga; • antimonopol iqtisodiyotning mavjudligiga erishishda oz ifodasini topadi. Bozor oziga xos strukturaga ega bolgan murakkab tizimdir. Shunga kora, u xilma-xil turlarga bolinadi. Bozorning oldi-sotdi qilinadigan obyektlari moddiy jihatdan qaraganda istemol tovarlari va xizmatlari bozori, ishlab chiqarish vositalari (resurslar) bozori, mehnat (ish kuchi) bozori, moliya bozori, intellektual tovar bozori, shou-biznes bozoriga bolish mumkin va uni quyidagi 1-chizmada korish mumkin. Istemol tovarlari va xizmatlari bozori istemolchilar bozori bolib, aholi uchun zarur bolgan tovarlar va xizmatlarning oldi- sotdisini bildiradi. Istemol bozorida aholi oz istemoli uchun tovarlar va tovar sifatidagi pulli xizmatlarni xarid qiladi. Ishlab chiqarish resurslari (vositalari) bozori ishlab chiqarishni yuritish uchun zarur bolgan va tovarga aylangan mehnat vositalari, ashyo materiallarining togridan togri yoki vositachilar orqali oldi-sotdi qilinishidir. Bu bozorda mashina, uskuna, asboblar, bino, yer, xomashyo, yoqilgi va materiallar oldi-sotdi qilinadi. Mehnat bozori ish kuchini oldi-sotdi qilish munosabatini bildiradi. Ish kuchi insonning mehnat qilish qobiliyati sifatida to- varga aylanadi, oldi-sotdi orqali ishlab chiqarishning asosiy omili bola oladi. Potensial mehnat qobiliyati bozordan otib, real amalda ishlayotgan mehnat qobiliyatiga aylanadi. Istemol tovarlari bozori Moliya bozori Intellektual tovarlar bozori Bozor Resurslar bozori Mehnat bozori Shou-biznes bozori 1-chizma. Bozorning tarkibiy tuzilishi. 7 Intellektual tovarlar bozori bozorning maxsus turi bolib, aqliy mehnat mahsuli bolmish tovarlar va xizmatlarning ayirboshla- nishini bildiradi. U sivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotida keng rivojlangan bolib, unda sotuvchilar va xaridorlar maxsus tovar hisoblangan ilmiy goyalar, texnikaviy yangiliklar, sanat asarlari, xilma-xil axborotlarni oldi-sotdi qilish yuzasidan munosabatda boladilar. Mazkur bozor ham kichik qismlardan iboratki, ular ilmiy-texnik ishlanmalar bozori; kino bozori; tasviriy sanat bozori; musiqa bozori; antikvar buyumlar bozoridan tashkil topadi. Intel- lektual tovarlar bozorida ilmiy-texnikaviy ishlamalar oldi-sotdisi katta orin tutadi. U amalda patent, litsenziya va «nou-xau» sotishdan iboratdir. Bu yerda ilmiy-texnikaviy yangiliklar xaridor mulkiga aylanishi sharti bilan yoki ozida aylanish sharti bilan sotiladi. Intellektual bozorda kopincha innovatsiya firmalari ish yurita- dilar. Ular yangilikni topish, uni bozorda sotish, ishlab chiqarishga joriy etish yuzasidan xizmat korsatadilar. Bu ishda injiniring va konsalting firmalari ham qatnashadi. Shou-biznes bozori intellektual tovar bozorining eng yirik turlaridan biri hisoblanadi. Bu bozor yordamida har xil pullik tomoshalar korsatish yoli bilan daromad topiladi. Shou-biznes bozori bilan maxsus firmalar, madaniy-musiqaviy uyushmalar yoki ayrim biznesmenlar shugullanadi. Moliya bozori bu bozor moliya resurslari, yani pul va pulga tenglashtirilgan qogozlar bozoridir va shu bilan bir qatorda, moliya tizimining ajralmas qismi hisoblanadi. Bunda oldi-sotdi qilinadi, pul mablaglarining talab va taklifga qarab, erkin hara- kati taminlanadi. Moliya bozorida firmalar, moliya muassasalari, davlat va aholi qatnashadi. Moliya bozori keng manoda pul bozori, kapital bozori, investi- tsiya bozori, qimmatli qogozlar bozori, valuta bozori, sugurta bozori va boshqalarni birlashtiradi 1 . Pul bozori qisqa muddatli kredit bozori, kapital bozori esa uzoq muddatli kredit bozori ekanligi bilan ajralib turadi. Bu bozorda puldorlar, banklar (vositachilar) va pulga muhtojlar qatnashadilar, sotilgan pul narxi esa foizni tashkil etadi. Qimmatli qogozlar bozo- rida aksiya, obligatsiya, xazina majburiyatlari, sertifikatlar oldi- 1 Ä.Ì. Ìèõàéëîâ. Ìèðîâîé ôèíàíñîâûé ðûíîê òåíäåíöèè è èíñòðóìåíòû. Ì., «Ýêçàìåí», 2000, ñòð.124. 8 sotdi qilinadi. Bu bozor fond bozori deb yuritiladi. Qimmatli qogozlarning dastlabki sotilishi birlamchi fond bozorida otka- ziladi, chiqarilgan qimmatli qogozlar obuna shaklida yoki royxat bilan xaridorlarga sotiladi. Ularning qayta sotilishi ikkilamchi fond bozorida yuz beradi, u fond birjasi deb yuritiladi. Pul va qimmatli qogozlar bozori iqtisodiyotni boshqarishning muhim yollaridan biridir. Bu bozor davlat xarajatlarini kreditlash va budjet taqchilligini qoplashning manbayi sifatida katta ahamiyatga egadir. Moliya bozori orqali vaqtinchalik bosh turgan moliyaviy resurslar harakatga keltiriladi. Moliya bozori kapitalini demokratlashtiradi, oz miqdordagi moliyaviy resurslarni toplab yirik kapitalga aylantiradi, kopchilikni foyda topishdan bahramand etadi. Bozorda kapital egalari vaqtinchalik bosh turgan moliyaviy resurslaridan daromad olishni xohlasa, bozorning boshqa qatnash- chilari esa, joriy istemolga yoki tovarlar va xizmatlar ishlab chiqa- rishga, qurilishga yoki savdoga investitsiya qilishga ehtiyoj sezishadi. Aholining jamgarmalari vaqtinchalik bosh moliya resurs- larini taklif qilishdir. Kredit investitsiyalari vaqtinchalik bosh moliya resurslariga talabgor. Oxir-oqibatda kredit resurslarining talab va taklifi moliya resurslarining oldi-sotdi jarayoni yuz beradigan oziga xos moliya bozorlarining paydo bolishini belgilaydi. Moliya bozori va ularga faoliyat korsatadigan muassasalari mamlakatning moliya tizimini tashkil qiladi. Moliya tizimi mamlakat iqtisodiyoti uchun hayotiy zarurat bolgan kopgina muhim vazifalarni bajaradi: 1. Jamgarish vazifasi. Moliya muassasalari tizimi aholiga, korxonalarga foizli va foizsiz omonatlar, qimmatli qogozlar depozit sertifikatlar, obligatsiyalar shaklidagi pul jamgarmalarining xilma-xil usullarini taklif qiladi. Moliya muassasalari korxonalar va uy xojaliklarining «vaqtinchalik harakatsiz pullari»ning xarid qobiliyatini saqlash va kopaytirish majburiyatini oladi. 2. Kreditlash vazifasi. Bu moliya tizimining faol vazifasidir. U birinchi vazifa bilan chambarchas boglanib ketgan, chunki moliya muassasalarining, xususan, banklarning kredit berish sa- lohiyati mamlakat iqtisodiyotida jamgarilayotgan moliya mab- laglari hajmiga bevosita bogliqdir. 3.Tolovlarga xizmat korsatish vazifasi. Har qanday iqtisodiyotda tovar, moliya operatsiyalari bilan bogliq bolgan tolovlar doimo 9 va katta hajmlarda amalga oshiriladi. Xojalik yurituvchi subyektlar (korxonalar) oz xodimlariga ish haqi va mukofotlar beradi, xomashyo va tovar yetkazib beruvchilarga haq tolaydi, soliqlar va boshqa majburiy tolovlarni tolaydi va h.k. Bu hisob-kitoblarning barcha turli-tuman vositalari, jumladan, tolov topshiriqnomalari, talabnomalar, akkreditivlar, cheklar, veksellar, kredit kartochka- lari va h.k. yordamida bajariladi. 4. Iqtisodiy siyosat vazifasi. Markaziy bank va hukumat moliya tizimining pul-kredit va fiskal dastaklariga tasir korsatib, davlat iqtisodiy siyosatini zarur yonalishida otkazadi. Inson biror kozlagan maqsadiga yetishish uchun pulga muhtoj bolib, zarur mablaglarni topish uchun bozorga chiqadi. Uning muammosini hal qilishning qanday yollari bor? Birinchi yoli: u mehnat bozoriga chiqib, muayyan bilim shartlariga muvofiq ish beruvchiga oz kuchini taklif qilishi mumkin. Bu holda ish beruvchi yollagan ishchiga bonak (avans) tolashi va keyin bitimda kor- satilgan muddat mobaynida unga ish haqi tolab turishi mumkin. Ikkinchi yol: turar joy bozorlariga borib, oz turar joyini vaq- tinchalik ijaraga oluvchi yoki ijarachilarga taklif qilib, kvartira haqi shaklida mablag olishi mumkin. Agar odamni resurslar bozorida pul mablaglari topishning bu ikki yoli qanoatlantirmasa, u rozgordagi biror buyumni yoki ozi yasagan buyumni tovarlar bozorida sotishi mumkin. Nihoyat, kishi oz tanishlari, dostlari yoki bankdan qarz (kredit) olishi mumkin. Odatda, kredit shartida pul olish ssudaning qayta- rilishini taminlaydigan biror aktivni taqdim qilishni talab qiladi. Ular kopincha garov tarzida kochmas mulk yoki qimmatli qogoz kafolatidan iborat boladi. Iqtisodiy faoliyatda pul qarz olish juda keng tarqalgan va qarz oluvchilar sifatida bozorning turli-tuman mayda hamda yirik qat- nashchilar aholi, xususiy firmalar, korporatsiyalar va h.k.lar ishtirok etadi. «Moliya bozori» atamasi juda keng tushuncha yoki bu moliya-kredit mexanizmining amal qilish sohasidir. U haqiqatan ham keng manoli va murakkab iqtisodiy toifani tashkil qiladi hamda muayyan moliya muassasalari orqali ozaro tasirda boladigan mulk egalari bilan sarmoya, qarz oluvchilar ortasidagi munosa- batni tasvirlaydi. Hozirgi zamon iqtisodiyoti uchun moliya bozori oziga xos «asab markazi» hisoblanadi. Uning rivojlanishi darajasiga qarab, mamlakat iqtisodiyotining «ahvoli» haqida fikr yuritish 10 mumkin, chunki moliya bozoriga tasir korsatib, jamiyatning iqtisodiy faoliyatini boshqarish mumkin. Hozirgi zamon moliya bozorining asosini kop sonli moliya muassasalari yoki vositachilari tashkil qiladi. Bu sotuvchilar va xaridorlar, yani sotiladigan, xarid qilinadigan tovar, pul va boshqa moliya aktivlari mavjud bolgan bozor. Ular vaqtinchalik foyda- lanish (majburiyatli qarzlar shaklida) yoki butunlay (aksiyaga) berilishi mumkin. Shu bilan birga, moliya bozoridagi pul mablaglari jamgarma- larning egalaridan qarz oluvchilarga boradigan koplab turli-tuman yollar bilan taminlanib turadi. Iqtisodiy adabiyotda ular ikki asosiy guruhga ajraladi. Moliyaning bajaradigan funksiyasi nuqtayi nazaridan moliya tizimining vazifasi bozor iqtisodiyotidagi transaksiyalarga xizmat korsatish, jamgarmalarni jamlash va taqsimlashdir. Bozorning eng yuqori darajada rivojlangan turi moliya bozori hisoblanadi. Iqtisodiyotning rivojlanishi tarixiga nazar tashlansa, moliya bozorini, avvalambor, insoniyat jamiyatida pulning paydo bolishi va u bilan bogliq bozor munosabatlarini amalga oshira boshla- shidan shakllanishini korish mumkin. Asrlar davomida moliya bozori, uning mazmuni va unga oid tushunchalar shakllanib, uzluksiz rivojlanib kelmoqda. Bunga sabab, inson sivilizatsiyasining moliya sohasidagi tajribasi boyishi, unda shaxslarning (yuridik va jismoniy) moliyaviy munosabatlari va qiziqishlari kengayib, maqsadlari va faoliyat turlari ortib, manfaatlari tobora osib, ularning haq-huquqlari borgan sari mustahkamlanib va taminlanib borishidir. Hozirda moliya bozori yuqori darajada tashkillashgan va uzluksiz rivojlanayotgan, borgan sari jahon miqyosida globallashib borayotgan alohida bir butun va oz muhitiga ega munosabatlar va institutlar (qatnashchilar) majmuasi sifatida namoyon boluvchi murakkab tizim ekanligi aniq bolmoqda. Bunda moliya bozorlari nafaqat milliy iqtisodiyot, balki global iqtisodiyot rivojini belgila- moqda. Uning mazmun-mohiyati quyidagi konseptual tushuncha va qonuniyatlar asosida belgilanadi. Har qanday bozorning u yoki bu belgi asosida tasniflanishining mazmuni uning tovari xusususiyatlari bilan bogliq holda amaliy ahamiyati belgilanishini hisobga olsak hamda, agar korilayotgan bozor turlaridagi tovarlarning xususiyati, kelib chiqishi va ularning bozor muomalasini bir-biri bilan taqqoslaydigan bolsak, albatta sezilarli farq namoyon boladi. Masalan, ishlab chiqariladigan 11 tovarlar muomalasi uchun ularga xos bolgan bozor zarur, qim- matli qogozlar uchun esa faqat fond bozori, pul (valuta) va kredit- lar uchun mos ravishda pul bozori va kreditlar bozori bolishi kerak va h.k. Bunda real tovar, moliya instrumentlaridan farqli, bir yoki bir necha marotaba oldi-sotdi boladi, qimmatli qogozlar esa cheklanmagan marta oldi-sotdi bolishi mumkin. Umuman olganda, tovar kimningdir tomonidan ishlab chiqariladi, moliya- viy instrument (jumladan, qimmatli qogoz) esa muomalaga chiqariladi. Moliya bozori har qanday mamlakat umumiy bozorining tar- kibiy, ammo asosiy va alohida qismidir. Lekin moliya bozorining asosi real tovarlar bozoridir. Bunda moliya bozori real iqtisodiyot va tovar bozorining ustqurmasi sifatida namoyon bolishi bilan birga tovar bozori va iqtisodiyotni moliyaviy taminlaydi va mu- vofiqlashtiradi, umuman, iqtisodiyotning obyektiv holatini ifo- dalaydi va rivojlanishini belgilaydi. Moliya bozori oz ichiga quyidagi segmentlarni (xususiy bozorlarni) oladi: • pul-kredit (bank va boshqa kredit tashkilotlari kapitallari) bozori; • qimmatli qogozlar (fond, kapitallar) bozori; • valuta va unga tenglashtirilgan avuarlar (qimmatbaho metallar, kamyob elementlar, sanat asarlari va h.k.) bozori; • sugurta va pensiya fondlari bozori, lotereya oyinlari instrumentlari. Moliya bozori iqtisodiyotda quyidagilar mavjud bolgandagina samarali faoliyat korsatishi mumkin: • effektiv (samarali) mulkchilik tizimi 1 ; • investitsiya uchun moljallangan yetarli jamgarmalar (moliya- viy resurslar, mablaglar) va iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan taminlangan moliyaviy instrumentlar; • talab va taklifning obyektiv mutanosibligi; • moliya bozori infratuzilmasining samarali faoliyati; • bozor qonunlari, tamoyillari va qonunchiligining hukm surishi; • moliyaviy barqarorlik, raqobatbardoshlilik va xavfsizlik, xavf- xatarlarning bashoratliligi. Moliya bozorida moliyaviy resurslar jamgarmachilardan is- temolchilarga tomon va aksincha yonalishda harakat qiladi. Bunda jamgarmalar investitsiyalarga transformatsiyalanadi (aylanadi). 1 Ýðíàíäî äå Ñîòî. Ñåêðåò êàïèòàëà. Ïî÷åìó êàïèòàëèçì òîðæåñòâóåò íà Çàïàäå è òåðïèò ïîðàæåíèå âî âñåì îñòàëüíîì ìèðå. Ïåð. ñ àíãë. Ì., «Îëèìï-Áèçíåñ», 2001, còð. 272. 12 Moliya bozorida resurslar harakati quyidagi omillarga bogliq: • bozorning daromadlilik darajasi; • bozorni soliqqa tortish shart-sharoitlari; • kapitalni yoqotish yoki nazarda tutilgan foydani ololmaslik xavf-xatari; • bozorning samarali institutsional va funksional tashkillashgani; • bozorning samarali muvofiqlashtirilganligi va nazorat qilinishi; • moliyaviy instrumentlarning real bazis bilan taminlanganligi va shu asosda iqtisodiyot va moliya bozorining ekvivalentligi; • jamiyatning mentaliteti va tanlab olgan rivojlanish modeli; • makro- va mikroiqtisodiy barqarorlik; • tashqi kuchlar va hodisalarning bozorga tasiri va boshqalar. Moliya bozorining xossalari quyidagilardan kelib chiqadi: • moliyaviy instrumentlar va ular boyicha iqtisodiy-huquqiy munosabatlarni taminlovchi tashkillashgan murakkab infratuzil- maga (institutsional va funksional tuzilmaga) va faoliyat mexaniz- miga ega dinamik tizim; • ochiqlik, teng imkoniyat, erkin raqobat, obyektiv bozor bahosi, tavakkalchilik, omillar va voqeliklar (jarayonlar)ning olcham- liligi (tahlil qilinishi, baholanishi va prognozlanishi mumkinligi); • moliyaviy instrumentlarning monetizatsiyalashgan real bazis va sifat bilan taminlanganligi, standartlashganligi va unifikatsiyalan- ganligi; • bozor va uning qatnashchilari transparentliligi (informatsion shaffofligi); • moliyaviy instrumentlarning optimal hajmi va baholarining obyektiv talab va taklifdan kelib chiqqan holda shakllanishi; • moliyaviy instrumentlarning erkin muomalasi industriyasi uchun bozor infratuzilmasi bilan taminlanganligi; • bozor qatnashchilarining biznes quvvati potensiali (sifat pa- rametrlari darajasi miqdori boyicha); • bozorning tartiblashtirilganligi (muvofiqlashtirilishi va na- zorat qilishishi darajasi boyicha). Moliya bozorining muhim xossalariga quyidagilar kiradi: bozor geografiyasi kengligi va chegaralari, bozorning tashkiliy modeli parametrlari, bozorning raqobatbardoshliligi va xavfsizligi darajasi, bozorning tavakkalchilik darajasi, bozorning jalbdorliligi, bozor- ning egiluvchan, moslashuvchanligi darajasi, bozorning iqtiso- diyotga ekvivalentlilik darajasi, bozorning funksiyalarini bajarishi darajasi, bozorning omillarga tasirchanligi darajasi. Sanab otilgan 13 xossalar moliya bozori muhitining quvvat potensialini belgilaydi va rivojini shakllantiradi. Yani moliya bozori muhitining quvvat potensiali darajasi bosh (integral) xossa sifatida moliya bozorining sanab otilgan xossalari darajasi miqdori bilan belgilanadi va baholanadi. Shunday qilib, yuqoridagilarning barchasi moliya bozorining mazmuni va xususiyatlarini ifodalaydi. 1.2. Moliya bozorining iqtisodiyotdagi vazifalari va roli Moliya bozorining bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati u tomonidan quyidagi qulay sharoitlarni taminlanishi bilan bog- liq asosiy vazifalari asosida belgilanadi: • iqtisodiyotning real sektoriga investitsion moliya resurslar- ning samarali jalb qilinishi; • kapitalning samarasiz tarmoqdan samaralisiga qayta taqsimlanishi; • davlat budjetiga xizmat korsatishi, uning kamomadi (defi- tsiti)ni qoplash uchun pul mablaglarining samarali jalb qilinishi; • iqtisodiyot holatining aniq bozor indikatorlari yordamida ba- holanishi; • inflatsiya suratlari va valuta kurslari ozgarishiga operativ tasir korsatilishi; • davlatning kredit-pul va budjet-soliq siyosatining obyektiv va mutanosiblikda olib borilishi; • mulkka egalik huquqining ishlab chiqarish vositalariga qayta taqsimlanishi; • jahon globallashuvi jarayonlariga milliy iqtisodiyotning in- tegrallashuvi. Moliya bozorining iqtisodiyotdagi funksiyasi asosida uning orni va rolini makroiqtisodiy pozitsiyadan korish muhim ahamiyatga ega. Malumki, mamlakatda tayyor mahsulotlar (xizmatlar)ning umumiy taklifi (Y) xarajatlar komponentlari orqali topilishi mumkin, yani Y=C+I+X-M+TR. Ushbu ifodadagi parametrlarni quyidagicha belgilab olamiz: C+I=A (absorbsiya), YC=S (milliy jamgarmalar), XM+TR=CAB (mamlakatning joriy tolov balansining hisobi. Natijada, quyidagi ifodalarni olish mumkin: YA=SI va SI= CAB. 14 Bu tengliklar mamlakatda daromadlar va xarajatlar ortasidagi ichki makroiqtisodiy disbalansning tashqi disbalans bilan bog- liqligini bildiradi. Ikkala disbalans ham jamgarmalar va inves- titsiyalar ortasidagi disbalansga olib keladi, demak, ular iqtisodiy osishning asosiy omillaridan hisoblanadi 1 . Bunda esa moliya bozorining qisqa va uzoq muddatli iqtisodiy osishni taminlashdagi roli beqiyosdir. Chunki aynan moliya bozori yordamida jam- garmalar shakllanadi (akkumulatsiyalanadi) va ular samarali in- vestitsiyalarga transformatsiyalanadi (aylanadi). Qisqa davr ichida iqtisodiy osish moliya bozori orqali mavjud moliyaviy resurslardan samarali foydalanish hisobiga erishiladi. Ammo uzoq muddatli davrda iqtisodiy osish ishlab chiqarish quvvatlarini investitsiyalar hajmini kengaytirish yoli bilan modernizatsiyalashuvi va oshirilishini talab etadi. Makroiqtisodiy barqarorlik sharoitida investitsiyalarga bolgan talab esa moliya institutlari yordamida ichki va tashqi jamgarmalar hisobiga qoplanadi. Bundan ayon boladiki, moliya bozori moliyaviy resurslar (jamgarmalar)ni iqtisodiyotda samarali taqsimlash va qayta taqsimlash funksiyasini amalga oshiradi va iqtisodiyot holati «baro- metri» rolini bajaradi. Iqtisodiyotda moliyaviy oqimlar inflatsiya va foiz stavkasiga bogliq holda moliya bozori orqali taqsimlanadi va qayta taq- simlanadi. Bunda inflatsiya va foiz stavkasi moliya bozorining muvozanat holatiga tasir korsatadi. Yuqorida aytilganlarga asosan, makroiqtisodiy muvozanatni mos ravishda quyidagi tenglamalar bilan ifodalash mumkin: S = I (ushbu balansga rioya qilinganda umumiy talab va taklif ortasida tenglikka erishiladi, yani S=YAX=I, bu yerda, A=C+G absorbsiya; YA ichki jamgarmalar; X manfiy ishorali tashqi jamgarmalar), MV = PT. Ushbu tenglamalar bilan ifodalanadigan makroiqtisodiy muvozanat moliya bozori holatida oz aksini topadi, yani bozor 1 Îïûò ðàçâèòèÿ ôèíàíñîâîé è ôèñêàëüíîé ñèñòåìû è ïðèâëå÷åíèÿ ïðÿìûõ èíîñòðàííûõ èíâåñòèöèé â Âîñòî÷íîé Àçèè: óðîêè è ðåêîìåí- äàöèè. Ñáîðíèê òðóäîâ ìîë.ó÷åíûõ Ý. Òðóøèí, Ä. Ìóçàôôàðîâ, Å. Ôåäîðîâà, Ã. Äûéêàíáàåâà. Àëìàòû, 2001, ñòð. 74. 15 iqtisodiyotning holatini ekvivalent tarzda aks etadi. Boshqacha qilib aytganda, moliya bozori iqtisodiyotning «egiz analogi» sifatida namoyon boladi. Shuning uchun moliya bozori iqtisodiyotning «barometridir». Aytilganlar asosida moliya bozoridagi muvozanatni gipotetik tarzda quyidagi muvozanat tenglamasi bilan ifodalash mumkin: SV = PT. bu yerda, T moliya instrumentlari boyicha tuzilgan shartnomalar hajmi (bu esa investitsiyalar hajmiga teng), yani T = I; S moliya- viy instrumentlar uchun taklif qilingan jamgarmalar hajmi; V investitsiya qilingan jamgarmalarning foyda (zarar) bilan qaytishi tezligi (vaqt oraligi, likvidliligi); P moliyaviy instrumentlar boyicha tuzilgan shartnomalar (bitishuvlar)ning bozor narxi. Demak, T = I ekanligini hisobga olgan holda moliya bozorining muvozanat tenglamasini quyidagicha ifodalash mumkin: SV = PI. (1) Ilmiy nuqtayi nazardan (1) tenglamani pulning miqdoriy naza- riyasiga oxshash moliya instrumentlari (qimmatli qogozlarning yoki investitsiyalar)ning miqdoriy nazariyasi deb faraz qilish mumkin. Malumki, S = I tenglik budjet-soliq siyosati asosida, MV = PT tenglik esa kredit-pul (monetar) siyosati asosida amalga oshiriladi. Bunda S→I→M→S korinishidagi davriy bogliqlik ushbu siyo- satlarning ekvivalentliligini bildiradi. Bu esa (1) tenglamaning maqsadga muvofiq ekanligini anglatadi. Chunki ikkala siyosat ham barqaror iqtisodiy osishni taminlash maqsadida real iqtisodiyot uchun ishlaganligi (yonaltirilganligi uchun), ularning uygun- lashuvi va optimal balansiga erishish (1) tenglamadan korinib turibdiki, moliya bozori orqali amalga oshirilishi tabiiydir. Ushbu holatni 2-chizmada korish mumkin. Bunda (2-chizma) MB Moliya bozori; B Markaziy bank; H hukumat; UX uy xojaliklari; F firmalar; Ts1 Ts4 B, X, UX va firmalarning moliya bozori (MB) bilan boglanadigan lokal sikllari. Ushbu sikllar orqali mos ravishda moliyaviy oqimlar harakati moliya bozori qatnashchilari tomonidan amalga oshiriladi. Bunda hukumat va uy xojaliklari, hukumat va firmalar ortasidagi boglanish «daromad-soliq» aylanmasi tashqi sikllari boyicha tashkillashgan. 16 2-chizmadagi modelda har bir sikl malum maqsad asosida harakat qilib, bir-biri bilan bevosita va (yoki) bilvosita bogliq holda ularning tezligi va hajmi bozor konyunkturasiga bogliq. Demak, modeldan korinib turibdiki, moliya bozori iqtiso- diyotda markaziy oringa ega, iqtisodiyotning barcha subyektlari uning konyunkturasiga bogliq holda ozaro bogliqlik tasirida faoliyat yuritadilar. Moliya bozori ozining qisqa va orta (uzoq) muddatli instrumentlari (jumladan, qimmatli qogozlar) yordamida iqtiso- diyot subyektlarini investitsiya bilan taminlaydi, resurslarni ularning ortasida samarali taqsimlaydi va qayta taqsimlaydi. Takidlash joizki, qimmatli qogozlar moliyaviy resurslar harakatining bir qismini qamraydi. Qimmatli qogozlardan tashqari, moliya bozorida ssuda va kreditlar, subsidiya va subvensiyalar, sugurta vositalari va valutalar muomalada boladi. Ularning har biri oziga mos siklda va moliya bozori segmentlarida samarali harakat qiladi. Bunda qimmatli qogozlar va ularning real bazisi miqdorlarining kopincha bir-birlariga mos kelmasligi hamda ularning bozorda bir- biriga qarama-qarshi yonalishda harakat qilishi mumkinligi qim- matli qogozlar bozorining xususiyati hisoblanadi. B MB H Hukumat UX Uy xojaliklari F Firmalar Daromadlar Soliqlar Soliqlar Daromadlar X X X X X X X X X X X X Ts2 Ts3 Ts4 Ts1 2-chizma. Moliyaviy oqimlarning moliya bozori orqali harakati modeli. X 17 Bunda moliya bozorining asosiy maqsadi iqtisodiyotda kapitalning erkin oqimi hamda samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi uchun yetarli va zarur sharoitlar yaratishdir. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi sharoitlar yaratilishi lozim: • bozor iqtisodiyoti qonunlarining toliq amal qilishi mexaniz- mini taminlash; • samarali xususiy mulkchilik tizimining mavjudligi; • monetizatsiyalashgan real investitsion bazisga ekvivalent moliyaviy instrumentlar (jumladan, qimmatli qogozlar) sifatining yuqori korsatkichlari (likvidlilik, jalbdorliligi va h.k.) taminlan- ganliligi. Bu korsatkichlar raqobatni rivojlantirish va narxlar boyicha katta bolmagan kurs tafovuti hisobiga erishiladi; • moliyaviy instrumentlarning erkin savdosini taminlovchi rivojlangan savdo tizimlarining mavjudligi; • investorlarning haq-huquqlari himoyasini yuqori darajada taminlovchi bozorning samarali tartiblashtiruvchi (muvofiqlash- tiruvchi va nazorat qiluvchi) tizimining mavjudligi; • moliya bozori qatnashchilari tomonidan taminlanadigan bozorning informatsion shaffofligi (transparentligi). Ushbu sharoitlarda moliya bozori iqtisodiyotning samarali faoliyatini taminlaydi, investitsiyalarga muhtoj bolgan iqtisodiyot subyektlariga investorlarning moliyaviy resurslarini jamlab, biz- nes maqsadiga ishlatishga, investorlarga mablaglarini orttirishga, davlatga esa iqtisodiy siyosatini amalga oshirishga komaklashadi. Umuman olganda, moliya bozori investitsiyalarga muhtoj va resurslarga ega bolgan qatnashchilarni bir-birlari bilan uchrash- tirish asosida moliyaviy aktivlar almashinuviga komaklashadigan mexanizm sifatida namoyon boluvchi tizimdir. Moliya bozori bir qator funksiyalarni bajaradi. Ularni tort guruhga ajratish mumkin: makroiqtisodiy, umumbozor, maxsus (ixtisoslashgan) va global (mega, yani xalqaro darajada moliyaviy globallashtirish) funksiyalarga. Makroiqtisodiy funksiyasi jamgarmalarning investitsiyalarga samarali transformatsiyasini taminlab berishdan iborat. Umumbozor funksiyasi, odatda, har bir milliy bozorga mansub. Maxsus funksiyasi esa uni boshqa turdagi bozorlardan farqlaydi. Umumbozor funksiyalariga quyidagilar kiradi: • tijorat funksiyasi, yani bozorda daromad olishni taminlovchi funksiya; 23 10. Infratuzilma boyicha: • funksional tuzilmasi, bozorning (segmentlari, turlarini) oz funksiyalarini bajarishi; • institutsional (operatsion) tuzilmasi, bozor qatnashchilari- ning faoliyat turlarini amalga oshirishi. 11. Moliya bozorining eng katta segmenti bolgan qimmatli qogozlar bozoridir. Takidlash joizki, ushbu tasnif shartlidir, nihoyasiga yetmagan, chunki moliya bozorining uzluksiz rivojlanishi munosabati bilan bu tasnif toldiriladi va takomillashtiriladi. Bozor; bozor ishtirokchilari; bozor infrastrukturasi; moliya bozori; bozor segmentlari; moliya bozori infratuzilmasi; bozor omillari; moliyaviy munosa- batlar; bozor sigimi; bozor potensiali; birlamchi bozor; ikkilamchi bozor; bozor muhiti; valuta bozori; qimmatli qogozlar bozori; pul bozori; budjet- soliq siyosati; pul-kredit siyosati. 1. Bozorning mazmuni nimadan iborat? 2. Bozorning tarkibiy qismlarini izohlang. 3. Moliya bozorining mazmuni nimadan iborat? 4. Moliya bozorining qanday segmentlarini bilasiz? 5. Moliya bozorida resurslar harakati qaysi omillarga bogliq? 6. Moliya bozorining imkoniyatlari nima? 7. Moliya bozorining bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati qaysi vazifalar bilan belgilanadi? 8. Moliya bozorining modeli, mazmuni nimadan iborat? 9. Moliya bozori funksiyalari nimadan iborat? 10. Moliya bozori vazifalari nimadan iborat? 11. Moliya bozorining qanday rollarini bilasiz? 12. Moliya bozorining qanday tamoyillarini bilasiz? 13. Moliya bozorini tasniflash nima uchun zarur? 14. Moliya bozorini qaysi belgilar boyicha tasniflash mumkin? TAYANCH SOZ VA IBORALAR ? NAZORAT SAVOLLARI 24 2-bob. MOLIYA BOZORI INSTRUMENTLARI TASNIFI VA TAVSIFI 2.1. Moliya bozori instrumentlari mazmun-mohiyati Moliya bozori instrumentlari mazmun-mohiyati ularning bozori bilan hamohang birlikda korib chiqilishi lozim bolgan instru- mentariy (terminologiya) va metodologiya bilan aniqlanadi. Bunda ularning turlari, xossa va xususiyatlari, chiqarilishi va muomalasi jarayonidagi iqtisodiy-huquqiy munosabatlar, bajaradigan funk- siyalari ifodalanadi. Moliyaviy instrumentlarning mazmun-mohiyatini ochib berish uchun uning instrumentariysini tashkil etuvchi jahon moliya bozori nazariyasi va amaliyotidagi mavjud zamonaviy konseptual tushunchalarga tayanish lozim. Instrumentariy bu moliyaviy instrumentlarning mazmunini toliq ifodalovchi maxsus tizimlashtirilgan terminologiya bolib, bazaviy (tayanch) bolgan konseptual (nazariy) tushunchalar maj- muasi sifatida namoyon boladi. Instrumentariyning zamonaviyligi shundan iboratki, uning yordamida moliyaviy instrumentlarning aynan hozirgi vaqtdagi mazmun-mohiyati ifodalanadi. Agar, har qanday moliyaviy instrumentning vaqt otishi bilan moliya bozorining zamon ta- labiga mos ravishda uzluksiz takomillashib borishi yoki qandaydir qoshimcha xossaga va funksiyaga ega bolishi yoki mazmunan va shaklan ozgarishi va h.k. obyektiv tabiiy jarayon bolsa, unda avvalgi davrda tayanch bolgan terminologiya ham hozirgi zamonga kelib eskirishi tabiiy holatdir. Shunday qilib, moliyaviy instrumentning zamonaviy tushun- chasini avvaldagilariga asoslanib, lekin hozirgi zamon jahon moliya bozorining mazmun-mohiyatidan kelib chiqib, quyidagicha tariflash mumkin: • moliyaviy instrument, bu moliya tizimi va uning tarkibiy boginlarida qollaniladigan moliyaviy vositalar (dastaklar), jum- ladan, qimmatli qogozlar va ularning hosilalaridir. Ular monetiza- 25 tsiyalashgan, real bazisga ekvivalent, qiymatga va xossalarga ega bolgan, moliyaviy resurslarning samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishini taminlovchi, muayyan shakllarda daromad kelti- ruvchi investitsion kapital, tolov vositasi hamda alohida moliyaviy tovardir. Moliyaviy instrumentning ekvivalentlik xossasi bevosita va bilvosita, real va nisbiy bolishi mumkin. Moliyaviy instrumentning moliyaviy tovarliligi xossasi uni boshqa turdagi tovarlardan farqlaydi, ular iqtisodiyot subyektlari tomonidan chiqariladi. Ularni fiskal va monetar siyosat instru- mentlariga ajratish mumkin. Ushbu chizmada moliyaviy instru- mentlarning tasniflanishi keltirilgan. Demak, moliyaviy instrumentlar moliya bozorida moliyaviy resurslar investorlardan istemolchilarga tomon va aksincha yonalishda harakat qilishini taminlovchi vosita hisoblanadi. Moliyaviy instrumentlar monetizatsiyalashgan real bazis va shu asosda iqtisodiyot hamda moliya bozorining ekvivalentligi maxsus samarali iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan taminlangan boladi. Moliyaviy instrumentga xos quyidagi xossalarni keltirish mumkin: • har bir turiga mos maqsad va funksiyasi, bozori va undagi muomala mexanizmi; • har bir turiga mos rekviziti, shakli, muddati, soni va narxi; Bank instrumentlari Sugurta instrumentlari Moliyaviy instrumentlar Investitsiya instrumentlari Valutaviy instrumentlar Qimmatli qogozlar instrumentlari 3-chizma. Moliyaviy instrumentlar tasnifi. 26 • monetizatsiyalashgan real bazis bilan taminlanganligi; • har bir turining bozor parametrlari (indikatorlari); • har bir turiga mos chiqaruvchilari va ularning instrument boyicha shartlari va h.k. Moliyaviy instrumentning mazmuni uning bozordagi funksiyasi va roli, u bilan bogliq iqtisodiy-huquqiy munosabatlar asosida belgilanadi. Yuqorida aytib otilganlardan kelib chiqqan holda moliyaviy instrumentning quyidagi funksiyalarini takidlash mumkin: • bozor orqali moliyaviy resurslarni samarali taqsimlash va qayta taqsimlash; • kvazi pul sifatida tolov vositasi bola olish; • iqtisodiy-huquqiy munosabatlarni belgilash; • oz egalariga kapitalga egalik huquqi bilan birga, boshqa malum qoshimcha huquqlarni (masalan, ovoz berish, boshqaruvda ishtirok etish, malumotga ega bolish, kreditorlik mavqeyi va h.k.) berish; • alohida tovar sifatida muomalada bolish, bozor konyunk- turasini va unda biznes sifatini belgilash; uni chiqaruvchisi va bozor holati togrisida informatsiya bilan taminlash va h.k.; • investitsion aktiv va jamgarma sifatida xizmat qilish; • tavakkalchilik sharoitida kapital boyicha daromad olishni, kapitalni qaytarilishini taminlash va h.k. Shunday qilib, yuqoridagilarning barchasi moliyaviy instru- mentlarning mazmuni, xossa va xususiyatlarini ifodalaydi. Moliyaviy instrumenlar tasnifi Moliyaviy instrumentlar tasnifi ularga oid tushunchalar, muno- sabatlar, xossalar va xususiyatlarning ozaro bogliqligini ochib berishga hamda bu bogliqlikni mantiqan qurilgan tizim korinishida ifoda etadi. Shu yosinda tasnif moliya bozori mazmun-mohiyatini, undagi iqtisodiy-huquqiy munosabatlar jarayonlariga xos xossalar va qonuniyatlarni chuqurroq hamda kengroq tushunishga xizmat qiladi. Zamonaviy moliya bozori moliyaviy instrumentlarning turli xillari bilan mujassamlashgan bolib, ularni bir necha belgilar asosida tasniflashni taqozo etadi. Muomalaga chiqarilishi maqsadi boyicha: tolov va pul ay- lanmasi (oboroti) uzluksizligini taminlash, investitsiyalarni jalb qilish va ular boyicha daromad olish, qarz va ulush munosabatla- rini ifodalovchi investitsion moliyaviy instrumentlar. 27 Moliya bozorining u yoki bu segmenti boyicha: pul, kredit, valuta, sugurta, lotereya oyinlari, qimmatli qogozlar (fond, kapital) bozorlari instrumentlari. Bazisiga kora: pul, valuta, sugurta, tovar, kochmas mulk, indeks, foiz stavka, qimmatli qogoz bazisli moliyaviy instru- mentlar. Iqtisodiyotning u yoki bu subyektiga kora: davlat boshqaruvi va hokimiyatlari, bank-kredit muassasalari, sugurta tashkilotlari, birjalar, nomoliya tashkilotlari (korporativ) instrumentlari. Chiqarilish muddati boyicha: qisqa, orta va uzoq muddatli moliyaviy instrumentlar. Milliyligi boyicha: milliy, xorijiy va xalqaro moliyaviy instru- mentlar. Iqtisodiy-huquqiy mazmuni boyicha: qarz va ulush munosa- batlari hamda hosilaviy bolgan moliyaviy instrumentlar. Iqtisodiy-huquqiy xossalariga kora, ikki guruhga ajratish mumkin: bazaviy va bazisli moliyaviy instrumentlar. Bazaviy instru- mentlarga ulush va qarz munosabatlarini ozida mujassamlash- tiruvchi emissiyalanuvchi (derivativlardan tashqari) va emissiya- lanmaydigan qogozlar kiradi. Bazislilariga esa derivativlar (hosi- laviy qimmatli qogozlar) kiradi. Chiqarilish va muomala chegarasi boyicha: alohida mamlakat, region va xalqaro miqyosda chiqariluvchi hamda muomalada boluvchi moliyaviy instrumentlar. Shaxslarga nisbatan cheklanishlar boyicha: barchaga va cheklangan shaxslarga sotiladigan moliyaviy instrumentlar. Shakli boyicha: maxsus blanklar korinishida va elektron hisoblarda yuritiluvchi moliyaviy instrumentlar. Vazifalari boyicha: subyektlarning ichki va tashqi iqtisodiy maqsad-manfaatlarini qoniqtiruvchi moliyaviy instrumentlar. Funksiyasi boyicha: investitsion instrumentlar (qimmatli qo- gozlar), banklarning moliyalashtirish instrumentlari, tavakkal- chilikni moliyalashtirish instrumentlari, tolov instrumentlari, tovar taqsimlovchi instrumentlar, garov qogozlari, lotereyalar. Royxatdan otkazilishi boyicha: emissiyalanuvchi va emissiya- lanmaydigan instrumentlar. Muomalaga chiqaruvchining tashkiliy-huquqiy shakliga kora: davlat, munitsipal va korporativ moliyaviy instrumentlar. 28 Egalik huquqini belgilash boyicha: taqdim etuvchiga, egasi- ning ismi yozilgan, orderli moliyaviy instrumentlar. Daromad turlariga kora: dividend beruvchi, belgilangan va suzuvchi foiz stavkali, kuponsiz (diskontli), yutuqli moliyaviy instrumentlar. Tolov muddati boyicha: spot va muddatli bozor instrumentlari. Moliyaviy instrumentlarning fundamental xossalari ularning parametrlari (sifat korsatkichlari) orqali ifodalanadi. Xususan: • daromadlilik; • aylanuvchanlik; • xatar. Yuqoridagi xususiyatlar moliyaviy instrumentlarning xossalarini tola ifodalay olmaydi, ular moliya bozorining xususiyatlariga kora kengaytirilishi mumkin. 2.2. Qimmatli qogozlar moliya bozori instrumentlari sifatida Qimmatli qogozlar moliyaviy instrumentlarning boshqa turla- ridan farqi, eng katta va alohida bozoriga ega bolgan guruhini tashkil etganligi munosabati bilan ularning mazmun-mohiyatini alohida korib chiqish maqsadga muvofiq. Takidlash joizki, qimmatli qogozlar moliyaviy instrumentlarning bir turi bolganligi uchun, umuman olganda, mazmunan sinonimdir, lekin ular moliyaviy instrumentlarning boshqa turlaridan malum jihatlari bilan farq qiladi. Qimmatli qogozlar iqtisodiyotda oz ahamiyati, orni va funk- siyalarini allaqachon isbotlaganligiga qaramasdan, ularning maz- muni togrisida hanuzgacha qizgin bahslar davom etib kelmoqda. Masalan, J.R. Xiksning fikricha 1 , zamonaviy pullar uzoq mud- datli istemol tovari emas, balki qimmatli qogozlarning turi sifatida ifodalanadi. Rossiyalik olimlarning fikricha 2 , qimmatli qogoz fiktiv kapital sifatida namoyon boluvchi vosita va h.k. Bunday bahslar 1 Äæ.Ð.Õèêñ. Ñòîèìîñòü è êàïèòàë. Ì., «Ïðîãðåññ», 1988, ñòð. 365. 2 Ðûíîê öåííûõ áóìàã è åãî ôèíàíñîâûå èíñòðóìåíòû. Ó÷åáíîå ïîñîáèå. Ïîä ðåä. Â.Ñ. Òîðêàíîâñêîãî. ÑÏá., ÀÎ «Êîìïëåêò», 1994, ñòð. 421; Öåííûå áóìàãè. Ó÷åáíèê. Ïîä ðåä. Â.È. Êîëåñíèêîâà, Â.Ñ. Òîðêàíîâñêîãî. 2-å èçä., ïåðåðàá. è äîï. Ì., «Ôèíàíñû è ñòàòèñòèêà», 2000, ñòð. 448; ß.Ì. Ìèðêèí. Öåííûå áóìàãè è ôîíäîâûé ðûíîê. Ì., «Ïåðñïåêòèâà», 1995. 29 qimmatli qogozlarning shaklan turli, mazmunan oxshash, lekin toliqligi bilan ajraladigan hajmdagi manoda talqin qilinishiga olib kelmoqda. Ushbu tendensiya qimmatli qogozlar evolutsiyasida tabiiy holatdir, chunki barcha nazariy talqinlar vaqt otishi bilan qimmatli qogozlarning mazmun-mohiyati takomillashib borgani uchun ozgarishi obyektiv jarayondir. Shuning uchun qimmatli qogozlar va ularning bozorini hozirgi paytdagi mazmun-mo- hiyati, iqtisodiyotdagi ahamiyati, roli va funksiyalaridan kelib chiqqan holda moliyaviy instrument singari quyidagicha talqin qilish mumkin. Qimmatli qogozlar, bu hujjatlar bolib, ular bu hujjatlarni chiqargan yuridik shaxs bilan ularning egasi ortasidagi mulkiy huquqlarni yoki qarz munosabatlarini tasdiqlaydi, dividendlar yoki foizlar tarzida daromad tolashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga otkazish imkoniya- tini nazarda tutuvchi moliyaviy instrumentdir 1 . Qimmatli qogozlarning qiymati Ozbekiston Respublikasi milliy valutasida ifodalanadi. Umuman olganda, monetizatsiyalashgan (pul bilan taminlan- gan) real bazisga ekvivalent («egiz-analog») qiymatga (bahoga) va xossalarga ega bolgan, maxsus iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan taminlangan, oziga xos bozordagi moliyaviy munosabatlarni bel- gilovchi, shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi, moliyaviy resurslar- ning samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishini taminlovchi, muayyan hollarda malum shakllarda daromad keltiruvchi vosita sifatida har xil turlarda, shakl va mazmunlarda namoyon boladigan ham investitsion kapital (aktiv, maxsus fond jamgarmasi boyligi, qimmatli qogozlar portfeli), ham tolov vositasi, ham alohida fond bozori tovaridir. Qimmatli qogoz bir vaqtning ozida iqtisodiy kategoriya va yuridik konstruksiya sifatida mazmunga ega. Qimmatli qogozning ekvivalentlik xossasi moliyaviy instru- mentlarning boshqa turlari singari bevosita va bilvosita, real va nisbiy bolishi mumkin. Ushbu xossa evaziga qimmatli qogozlar ularni chiqaruvchisining (emitentining) «egiz analogi» (yani ekviva- 1 Ozbekiston Respublikasining «Qimmatli qogozlar bozori togrisida»gi Qonuni, 3-modda. 30 lenti) sifatida namoyon boladi. Fond korinishidagi (fond bozori) tovarliligi xossasi esa uni boshqa turdagi tovarlardan (kochmas va intellektual mulk, xomashyo va shu kabilar) farqli kimningdir (emitent, yani muomalaga chiqaruvchi, bolmish iqtisodiyot subyektlari) tomonidan chiqarilishi, oziga xos qimmatli qogozlar bozorida muomalada bolishi, unda maxsus funksiyalarni va rolni bajarishi bilan belgilanadi. Bunda qimmatli qogozlarning roli va funksiyalari moliyaviy instrumentlar singari aniqlanadi (2.1-pa- ragrafga qaralsin). Bozor xossasi qimmatli qogozni pulga yaqinlashtiradi, chunki u malum sharoitlarda pulning funksiyasini bajara oladi, tolov vositasi sifatida qollanilishi mumkin. Qimmatli qogozning fundamental xossalari aylanuvchanligi, likvidliligi, jalbdorliligi, tavakkalchiligi va shu kabi boshqa korsatkichlar bilan belgilanadi. Umuman olganda, qimmatli qogozlar xossalarining yuqori sifat darajasi fond bozorining samarali holatini belgilaydi. Takidlash joizki, Ozbekiston Respublikasining «Qimmatli qogozlar bozori togrisida»gi Qonuni bilan belgilangan qimmatli qogozning tarifini mazmunan yuqorida keltirilgan talqinda tushunish maqsadga muvofiq. Ushbu Qonunga muvofiq «Qimmatli qogozlar ularni chiqargan shaxs bilan ularning egasi ortasidagi mulkiy huquqlarni yoki zayom munosabatlarini tasdiqlovchi dividend yoki foizlar korinishida daromad tolashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga berish imkoniyatini nazarda tutuvchi hujjatlardir». Korinib turibdiki, bu tarifda ekvivalentlilik xossasi inobatga olinmagan. Real bazisga ekvivalent bolgan qimmatli qogozlar yordamida fond bozori orqali samarali investitsion va transfer (tolov) jara- yonlari, iqtisodiyot subyektlarining maqsadli va tartiblashtirilgan iqtisodiy-huquqiy bozor munosabatlari amalga oshiriladi. Bunda qimmatli qogoz alohida tovar va moliyaviy instrument sifatida ozida mujassamlashtirgan real kapitalning (yoki egalik huquqining) ham ekvivalenti, ham turli shakl va mazmundagi «simvoli» bolib namoyon boladi. Mos ravishda, u ozining alohida qimmatli qogozlar bozorida maxsus tovar sifatida erkin muomalada bolib, bir vaqtning ozida parallel tarzda real bazisining oziga xos bozo- ridagi dolzarbliligi va bozorgirliligini belgilaydi. Oz navbatida, aksincha, real bazis ham ozi mujassamlashgan qimmatli qogozning tovar sifatida fond bozoridagi (erkin muo- 31 malasi jarayonidagi) xossalari (malum korsatkichlar bilan ifoda- langan) sifat darajasini belgilaydi. Natijada, har qanday bazis va uning ekvivalenti bolgan qimmatli qogoz oz bozorlarida erkin muomalada bolib, bir-biriga ozaro mazmun, demak, jon ato etib, uzviy bogliqlikda, har biri ozining alohida bozor xossalari va xususiyatlariga ega boladi. Bu qonuniyat qimmatli qogozning pul agregatlari tarkibiga kiritilishini taminlaydi, uning yordamida real kapitalni parallel jonlantiruvchi (yani yangidan jon ato etuvchi) va uning bozor qiymatini orttiruvchi alohida moliyaviy instrument sifatida belgilaydi. Shuning uchun qimmatli qogoz «fond instrumenti» sifatida «fond boyligi» deb ifodalanadi, uning yordamida real boyliklar (bazis)ga ega bolish imkoniyati paydo boladi. Bu esa fond bozori konyunkturasiga bogliq holda boyliklarning bir subyektdan boshqasiga otishi (harakati)ni taminlaydi, natijada qimmatli qogozlar bozori orqali moliyaviy resurslarning iqtisodiyotda samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishining qonuniyatli jarayoni vujudga keladi. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqqan holda, ekvivalentlilik tamoyili asosida qimmatli qogoz va uning real bazisini ozaro «egiz-analog» sifatida 4-chizma bilan ifodalash mumkin. Chiz- mada: B bazis (yani qimmatli qogozning bazisi); QQ ba- zisga ega bolgan qimmatli qogoz; ikki taraflama yonaltirilgan strelka B va QQ ortasidagi ekvivalent bogliqlikni bildiradi. 4-chizmada bazisni (B) real modellashtirilayotgan (tadqiq etilayotgan) obyekt sifatida, qimmatli qogozni (QQ) esa obyekt modeli deb qabul qilish mumkin. Bu esa obyektning matematik modelini uning ekvivalenti bolmish qimmatli qogoz xossalari (korsatkichlari) yordamida ifodalash orqali matematik model- lashtirish imkonini beradi. 4-chizmaga asosan, makroiqtisodiy darajada real sektor va qimmatli qogozlar bozori ortasidagi ekvivalentlilik boglanishni 5-chizmada keltirilgan model korinishida ifodalash mumkin. Ushbu 4-chizma. Qimmatli qogoz va uning bazisi ekvivalentliligi chizmasi. X X B 32 tuzilmaviy modelda: MB makrobazis; QQB qimmatli qo- gozlar (moliya) bozori. Bu modelda (5-chizma), 4-chizmadagiga oxshash, makro- bazisni (MB) real modellashtirilayotgan (tadqiq etilayotgan) obyekt sifatida, qimmatli qogozlar bozorini (QQB) esa obyekt (MBni ekvivalent aks ettiruvchi) modeli deb qabul qilish mumkin. 4- va 5-chizmalardagi ikki taraflama yonaltirilgan strelkalar B va QQ; MB va QQB; B va MB; QQ va QQB ortalaridagi ekvivalent bogliqlikni bildiradi. Qimmatli qogozlar tasnifi Umuman olganda, qimmatli qogozlar moliya instrument- larining tasnif belgilari asosida tasniflanadi. Lekin qimmatli qogozlarning malum mazmun va xususiyatlari ularni qoshimcha tarzda alohida tasniflashni taqozo etadi. Shu munosabat bilan oquv maqsadlarida qimmatli qogozlarni keltirilgan shakllarda tasnifla- nishini keltirish mumkin 1 . Qimmatli qogozlarning hisobi maxsus depozitariylarda va (yoki) reyestrlarda yuritiladi. Orderli qimmatli qogozlarning qoldan qolga otishi indossa- ment asosida indossant tomonidan amalga oshiriladi. Taqdim etuvchiga bolgan qimmatli qogozlar boyicha huquq identifikatsiya qilinmaydi. Emissiyalanuvchi qimmatli qogozlarga sertifikat (lotin. certifico tasdiqlayman) chiqarilishi mumkin. Sertifikat oldi- sotdi obyekti bolmaydi. 1 À.À. Êèëÿ÷êîâ, Ë.À. ×àëäàåâà. Ðûíîê öåííûõ áóìàã è áèðæåâîå äåëî. Ó÷åá.ïîñîáèå. 2-å èçä., ñ èçìåí. Ì., «Ýêîíîìèñò», 2005, ñòð. 687. 5-chizma. QQB va makrobazisning ozaro ekvivalentliligi modeli. X X B X X MB QQB X X X X 33 Qimmatli qogozlarni chiqarishda quyidagi maqsadlar kozlanadi: 1. Aksiya (oddiy va imtiyozli) chiqarish va joylashtirish yoli bilan aksiyadorlik kompaniyasini tuzish. 2. Obligatsiya chiqarish va joylashtirish yoli bilan moliyalash- tirishni kengaytirish. 3. Qoshimcha investitsiya jalb qilishda kompaniyada hukmronlikni saqlab qolish uchun imtiyozli aksiyalar va obligatsiyalar chiqarish. Davlat qimmatli qogozlari quyidagi maqsadlarda chiqariladi: • joriy budjet kamomadi (defitsiti)ni moliyalashtirish; • avval joylashtirilgan qarzlarni sondirish; • davlat budjeti kassasining bajarilishini taminlash; • soliq tolovlarining notekis tushumini tekislash; • tijorat banklarini likvid zaxira aktivlar bilan taminlash; 6-chizma. Emissiyalanadigan va emissiyalanmaydigan qimmatli qogozlar tarkibi (klass va chiqarilish usuli boyicha guruhlashtirish). Emission qimmatli qogozlar Davlat obliga- tsiyalari Munitsiðal obli- gatsiya Aksiya Korporativ obliga- tsiyalar Derivativlar X X X X X Emissiyalanmaydigan qimmatli qogozlar Depozit sertifikat Jamgarma sertifikat Jamgarma kitobchasi Veksel Chek Xususiylash- tirish QQ Garov QQ Konosament Oddiy ombor guvohnomasi Omborning qosh guvohnomasi Oddiy guvoh- noma Garov guvoh- nomasi (varrant) X X X X X X 34 • davlat va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan amalga oshiriladigan maqsadli investitsion dasturlarni moliyalashtirish; • ijtimoiy muhim ahamiyatga ega bolgan muassasa va tashkilot- larni moliyaviy qollab-quvvatlash. Nodavlat tashkilotlar esa investitsiyalarni jalb qilish uchun korporativ qimmatli qogozlar chiqaradilar. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, qimmatli qogozlarni umuman ikki katta guruhga ajratish mumkin: bazaviy va bazisli qimmatli qogozlarga. Bazaviy qimmatli qogozlarga ulush va qarz munosabatlarini ozida mujassamlashtiruvchi emissiya- lanuvchi (derivativlardan tashqari) va emissiyalanmaydigan qogozlar kiradi. Bazislilariga esa derivativlar (hosilaviy qimmatli qogozlar) kiradi. Quyida ushbu instrumentlarga alohida toxtalinadi. 7-chizma. Qimmatli qogozlarning funksional belgisi boyicha guruhlanishi. Qarz munosabati QQ Davlat obligatsiyalari Munitsiðal obligatsiya Garov qogozi Bank sertifikati Veksel Korporativ obligatsiya Garov ombor guvohnomasi Jamgarma kitobchasi Chek Tolov hujjatlari X Omborning qosh guvohnomasi X Omborning oddiy guvohnomasi Garov guvohno- masi (varrant) Konosament Tovar taqsimlovchi hujjatlar Hosilaviy qimmatli qogozlar Aksiyalar Derivativlar Ulushli QQ Garovli QQ Vaucher, kupon Garov qogozi Xususiylashtirish QQ X 35 2.3. Qimmatli qogozlarning hayotiylik jarayoni Qimmatli qogozning hayotiyligi quyidagi jarayonlarni oz ichiga oladi: • emissiyaga tayyorgarlik (emissiyaoldi); • emissiya risolasini davlat royxatidan otkazib chiqarish va joylashtirish (emissiya); • bozor muomalasi; • muomaladan chiqarish (sondirish). Har bir jarayondagi ishlar tegishli qonun hujjatlarida belgilan- ganidek amalga oshiriladi. Birinchi bosqich (emissiyaga tayyorgarlik) quyidagi jarayon- lardan iborat: chiqarilajak qimmatli qogozlarni, ularning hajmini va qiymatini bazisiga ekvivalentliligi darajasi asosida maqsadga Taqdim etuvchiga Egasining ismi yozilgan Bank kitobchasi Xususiy- lashtirish QQ Omborning oddiy guvohnomasi Davlat va munits. obligatsiyalari Korporativ obligatsiya Aksiya Veksel Chek Konosament Garov guvohnomasi (varrantlar) Orderli QQ Depozit sertifikat Jamgarma sertifikat Derivativlar Garov qogozlari Omborning qosh guvohnomasi Ombor guvohnomasi X 8-chizma. Qimmatli qogozlarning klassifikatsion turlari. X 36 muvofiqligini, bozor tendensiyasini, shartlarini tadqiq qilish va asoslash; emissiya taktikasi va strategiyasini ishlab chiqish; uni muhokama qilish va chiqarish togrisida qaror qabul qilish (vakolatli organ tomonidan); emissiya risolasini davlat royxatidan belgilangan tartibda otkazish uchun tayyorlash. Ikkinchi bosqichda emissiya risolasi davlat royxatidan otka- ziladi, qonunchilik hujjatlari va risolada belgilangan tartibda reklama qilinib, potensial investorlar ortasida joylashtiriladi, emissiya nati- jalari togrisida hisobot berib boriladi. Uchinchi bosqichda joylashtirilgan qimmatli qogozlar ikki- lamchi bozorda uning konyunkturasiga bogliq holda erkin muoma- lada boladi, buning uchun emitent ularning ekvivalentlilik dara- jasini uzluksiz taminlab, bozordagi kursini monitoring qilib boradi. Bunda emitent va bozorning transparentliligi katta ahamiyatga ega. Tortinchi bosqich qimmatli qogozlarni ularning risolasi shartlariga asosan hamda (yoki) qonun hujjatlarida belgilangan hollarda va tartibda muomaladan chiqarish (sondirish). Ozbekiston Respublikasining «Qimmatli qogozlar bozori togrisida»gi Qonuniga asosan, korporativ qimmatli qogozlarning hayot jarayonlari bunday qogozlar bilan bogliq munosabatlarni tartiblashtiruvchi vakolatli davlat organi tomonidan muvofiqlash- tiriladi va nazorat qilinadi. Bunda tijorat banklarining aksiyalarini chiqarilishi Qimmatli qogozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish Markazi tomonidan Markaziy bank bilan keli- shilgan tartibda amalga oshiriladi. Banklarning aktivlari bilan bogliq qimmatli qogozlarni Mar- kaziy bank tartiblashtiradi. Veksellarning chiqarilishi Markaziy bank va Moliya vazirligi tomonidan tartiblashtiriladi. Davlat qimmatli qogozlari bozorini vakolatli davlat organlari (qogoz turlariga qarab, Vazirlar Mah- kamasi, Moliya vazirligi, Markaziy bank) tartiblashtiradi. Korporativ qimmatli qogozlar chiqarilishida emitentdan davlat budjetiga qonunda belgilangan hajmda emission yigim olinadi. Vakolatli davlat organi respublikada davlat royxatidan otkazilgan qimmatli qogozlarning umumiy davlat reyestrini yuritadi va royxatini muntazam elon qilib boradi. Qimmatli qogozlarni davlat royxatidan otkazmasdan, ommaviy axborot vositalari orqali rek- lama qilish man etiladi. 37 Instrumentariy; moliyaviy instrument; bank instrumentlari; qimmatli qogozlar; ulush qimmatli qogozlari; qarz qimmatli qogozlari; hosilaviy qimmatli qogozlar; moliyaviy instrumentlarning hayot sikli; emitent; emissiya; emissiya risolasi; daromadlilik; aylanuvchanlik; xatar (risk); spot bitim; qimmatli qogozlarning rekvizitlari. 1. Moliyaviy instrumentning mazmuni nima? 2. Moliyaviy instrument va uning bazisi ekvivalentliligi nima? 3. Moliyaviy instrumentning qanday atributlari bor? 4. Moliyaviy instrumentning qanday funksiyalarini bilasiz? 5. Moliyaviy instrumentni qaysi belgilar boyicha tasniflash mumkin? 6. Qimmatli qogozlarning qanday talqinlarini bilasiz? 7. Qimmatli qogozlarning mazmuni nimadan iborat? 8. Qimmatli qogozlarning qanday xossalarini bilasiz? 9. Qimmatli qogozlar qanday belgilarga kora tasniflanadi? 10. Qimmatli qogozlarni chiqarishda qanday maqsadlar kozlanadi? 11. Emissiyalanuvchi va emissiyalanmaydigan qimmatli qogozlar nima? 12. Ozbekistonda qanday turdagi qimmatli qogozlar chiqariladi? 13. Qimmatli qogozlarning hayot sikli tushunchasi mazmuni nimadan iborat? 14. Qimmatli qogozlarning hayot sikli qanday jarayonlardan iborat? 15. Qimmatli qogozlar hayot siklining har bir jarayonini tavsiflang. 1. Qimmatli qogozlarni har bir tasnif belgisi boyicha tavsiflang. 2. Terminlar lugatini tuzing. TAYANCH SOZ VA IBORALAR ? NAZORAT SAVOLLARI ! TOPSHIRIQLAR 38 3-bob. ULUSH VA QARZ MUNOSABATLARINI IFODALOVCHI QIMMATLI QOGOZLAR 3.1. Ulush munosabatlarini ifodalovchi qimmatli qogozlar 3.1.1. Aksiyalarning mohiyati Aksiya (fran. action sozidan olingan) oz egasining aksiya- dorlik jamiyati foydasining bir qismini dividendlar tarzida olishga, aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etishga va u tugatil- ganidan keyin qoladigan mol-mulkning bir qismiga bolgan huquqini tasdiqlovchi, amal qilish muddati belgilanmagan egasining nomi yozilgan emissiyaviy qimmatli qogoz. Aksiya ozining faqat unga tegishli sifatlari bilan har xil turdagi qimmatli qogozlar ichida alohida orin tutadi. Eng avvalo bu amal qilish muddati belgilanmagan qimmatli qogoz bolib, u uni chiqargan aksiyadorlik jamiyati amal qilib turgan yil mobaynida muomalada bolishi mumkin. Aksiya egasi aksiyadorlik jamiyati tugatilgan hollarda uning mol-mulkini taqsimlashda ishtirok etish huquqiga ega. Aksiyalar boyicha olingan daromad dividend deb nomlanadi. Dividend, odatda, aksiyadorlik jamiyatining foydasiga bogliq boladi. Agar kompaniya hisobot yili natijalariga kora katta foydaga ega bolsa, unda katta dividend tolash imkoniyati boladi va aksincha. Agarda foyda mutlaqo bolmasa, dividend tolanmasligi mumkin. Biroq, umumiy qoidalardan istisno hollar ham mavjud. Bu, masalan, imtiyozli aksiyalarga tegishli. Odatda, kredit quroli bolgan va kredit munosabatlarini ozida aks ettirgan boshqa qimmatli qogozlar turlari (obligatsiyalar, xazina majburiyatlari, depozit sertifikatlari, veksellar)dan farqli olaroq, aksiya mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi vositadir. Uning egasi kompaniya aksiyadorlarining umumiy yigilishida u yoki bu 39 qarorga oz ovozini bergan holda aksiyadorlik jamiyatini boshqarishda ishtirok etish huquqiga ega. Aksiyada korsatilgan pul summasi nominal qiymat deb nomlanadi. Aksiya sarmoyadorga birinchi marta sotilganidan keyin bu qiymat aksiyaning fond bozoridagi keyingi harakati uchun hech qanday jiddiy ahamiyatga ega emas va ulush sarmoyasi hajmini tavsiflagan holda axborot xususiyatiga ega boladi. Kopchilik, ayniqsa, aksiyadorlik mulki ustun turadigan (AQSH) mamlakatlarda aksiyalar ularda nominal qiymat korsatilmagan holda chiqariladi. Faqat kompaniya ustav sarmoyasi muayyan ulush miqdoriga bolinganligi korsatiladi. Ayrim iqtisodchilar, umuman aksiyaga xaridor qancha pul tolashga tayyor bolsa, uning narxi shuncha, deb hisoblashadi. Biroq, aksariyat mamlakatlarning aksiyalarida nominal qiymat baribir korsatiladi. Aksiyalarga nominal qiymatning belgilanishi fond bozori endi- gina rivojlanib borayotgan Ozbekiston uchun ham oz ahamiyatini saqlab qolgan. Bu, birinchidan, nominal qiymat qimmatli qogoz egasiga aynan ruhiy tasir korsatadi va unga bu oddiygina mavhum majburiyat emas, balki malum bir miqdordagi mulkiy unvon, deb hisoblashga asos beradi. Bundan tashqari, chiqarilgan aksiyalarning nominal qiymatidan aksiyadorlik jamiyatining ustav sarmoyasi vujudga keladi. Aksiyalarni nominal qiymatisiz chiqarish, shubhasiz, hisobga olishda qiyinchiliklar tugdirgan bolar edi. Va nihoyat, aksiyalarni ikkilamchi bozorda sotishda nominal hamda kurs qiymati ortasidagi ijobiy farq imkoniyatli sarmoyador uchun kompaniyadagi ishlar ahvoliga nisbatan ayrim xulosalarni chiqarish imkonini beradi, bu qimmatli qogozlarni xarid qilish haqida qaror qabul qilishda juda muhimdir. Turli mamlakatlarda aksiyalarning eng kam (minimal) nominal qiymatlari turlicha belgilangan. Aksiyaning bozorda sotiladigan narxi aksiya kursi deb nomlanadi. Bu aksiyalar bahosining asosiy shaklidir. Ushbu narx aksiyaning real qiymatini belgilab beradi. 40 Aksiyalar kursi aksiya boyicha olinadigan dividendga bevosita bogliq bolsa, ssuda foizining meyoriga nisbatan teskari munosabatda boladi. Aksiyalar kursi bu kapitallashtirilgan dividend bolib, u pul sarmoyasi summasiga tenglashtiriladi, ushbu kapital bankka qoyilgan yoki qarzga berilgan holda aksiya boyicha olinadigan dividendga teng miqdorda daromad keltiradi. Kurs bahosiga, dividend va qarz meyoridan tashqari, boshqa omillar ham tasir korsatadi, bu haqda keyinroq soz yuritiladi. 3.1.2. Aksiyalarning turlari Ozbekiston hududida chiqariladigan aksiyalar quyidagi turlarga bolinadi: 1. Ochiq aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalari, ular ochiq- chasiga muomalaga chiqariladi va keyinchalik boshqa aksiyadorlarning roziligisiz qoldan qolga otishi mumkin, shuningdek, yopiq aksiya- dorlik jamiyatlarining aksiyalari, bular birlamchi joylashtirilishda oldindan ajratib olingan sarmoyadorlar ortasida taqsimlanadi va faqat kompaniya umumiy yigilishining roziligi bilan qoldan qolga otishi mumkin. 2. Egasining nomi yozilgan va korsatuvchi egalik qiladigan aksiyalar. Egasining nomi yozilgan aksiyalarda ular egasining familiyasi majburiy tarzda korsatilishi shart, agar ularning egasi yuridik shaxs bolsa, tashkilotning nomi korsatiladi. Korsatuvchi egalik qiladigan aksiyalarda ular egasining nomi korsatilmaydi. Bu ushbu aksiyalarning fond bozorida muomalada bolishi xususiyati bilan izohlanadi. Aksiyadorlik jamiyati bir yilning ozida ham egasining nomi yozilgan, ham korsatuvchi egalik qiladigan aksiyalarni chiqarishi mumkin. Ozbekistonda kopchilik aksiyalar egasining nomi yozilgan shaklda chiqariladi. 3. Oddiy va imtiyozli. Oddiy aksiya aksiyadorlar yigilishida ovoz berish huquqini beradi, u boyicha olinadigan dividend miqdori 41 esa, aksiyadorlik jamiyatining yil davomidagi ishining natijalariga bogliq va boshqa hech narsa bilan kafolatlanmagan. Bunday aksiyalarning egalari boshqa qimmatli qogozlarning egalariga qaraganda katta tavakkalchilik qilajakligi bois, ular boyicha kozda tutiladigan dividendlar juda yuqori darajada boladi. Imtiyozli aksiya aksiyadorlar umumiy yigilishida ovoz berish huquqini va bu bilan korxonani boshqarishda ishtirok etish huquqini bermaydi. Ularning imtiyozliligi, bir tomondan, jamiyat xojalik faoliyati natijalaridan qati nazar, kafolatlangan daro- madni olish imkoniyatidan, ikkinchi tomondan esa, aksiyadorlik jamiyati tugatilgan yilda aksiyalar qiymatini birinchi navbatda olish huquqidan iborat. Imtiyozli aksiyalarning umumiy nominal qiymati kompaniya ustav sarmoyasining 20 foizidan oshmasligi kerak. Aksiya blanklarining majburiy rekvizitlari: 1. Aksiyadorlik jamiyatining nomi va manzili. 2. Qimmatli qogozning nomi aksiya. 3. Seriyasi, tartib raqami va chiqarilgan sanasi. 4. Turi (oddiy yoki imtiyozli). 5. Nominal qiymati. 6. Egasining nomi (egasining nomi yoziladigan aksiyalar uchun). 7. Aksiyadorlik jamiyatining aksiyalar chiqarilgan kundagi ustav fondining miqdori. 8. Chiqarilayotgan aksiyalar soni. 9. Dividendlarni tolash muddati. 10. Aksiyadorlik jamiyati boshqaruvining raisi va bosh buxgal- terining imzolari. 11. Royxatga olish idorasi tomonidan berilgan aksiya kodi va sana. Aksiyadorlik ishining ikki asrdan ortiq tarixi aksiyalar turlarining juda keng toplamini ishlab chiqdi. Quyida aksiyalarning bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda tez-tez uchrab turadigan asosiy turlarini sanab otamiz. Fond birjasida muomalada bolish xususiyatiga kora, «royxatga olingan» va «royxatga olinmagan» aksiyalar mavjud. Dastlabkilari 42 bu birjada muomalaga chiqarilgan aksiyalardir. Keyingilari esa faqat qimmatli qogozlarning birjadan tashqari bozorlarida mavjud bolgan aksiyalar. Emitent tomonidan chiqarilish xususiyatiga kora, obuna aksiyalari mavjud (ularning joylashtirilishi uchun distribyuter firma tomonidan kafolatlar berilgan). Ular toliq yoki bir yilda tola- nadigan va qismlarga bolib tolanadigan turlarga bolinadi. Muomala xususiyatiga kora, «muomaladagi aksiyalar», yani emitentning qimmatli qogozlar bozorida doimiy ravishda muo- malada boluvchi aksiyalarga «portfel aksiyalari», yani ularni chiqar- gan kompaniyalar ixtiyorida bolgan aksiyalar. «Faol» deb nomlanuvchi aksiyalarning alohida toifasi mavjud. Bu birjalarda doimiy ravishda katta miqdorda muomalada boladigan aksiyalardir. Mazkur aksiyalar ular uchun maxsus indekslar belgi- lanish chogida bozordagi vaziyatning indikatori hisoblanadi. «Qayta baholanish huquqiga ega bolgan» aksiyalar emitentga aksiyaning egasidan qoshimcha badalni talab qilish huquqini beradi. Aksariyat hollarda bunday aksiyalar inflatsiya sharoitlarida chiqa- riladi. «Kafolatlangan aksiyalar» kafolatlangan dividendlarni olish huquqini beradi. «Vinkulirlangan aksiyalar» ushbu aksiyalarning egasi ularni aksiyadorlik jamiyati ijroiya organining ruxsatisiz sotishi mumkin emas. Imtiyozli (preferensial) aksiyalar alohida orin tutadi, ularning har xil turlari mavjud. Masalan, chaqirib olinish huquqiga ega bolgan (chaqirib olinadigan) imtiyozli aksiyalar mazkur aksiya- lar emitentga ularning egasidan oldindan xabar qilingan holda sotib olish huquqini beradi. «Oltin aksiya» bu uning egasiga (ustav fondiga qoshgan ulushidan qati nazar) malum bir vaqt mobaynida kompaniyani boshqarish huquqini beradi. Bunday aksiyalar kopincha xususiy- lashtirish jarayonlari kechayotgan mamlakatlarda uchraydi. Bunda «oltin» aksiyaning egasi sifatida, odatda, qandaydir bir iqtiso- diyotni boshqaruvchi idora orqali davlatning ozi ishtirok etadi. 43 «Kumulativ» aksiyalar. Ularni chiqarish shartlarida, odatda, ushbu aksiyalar boyicha tolanishi lozim bolgan, lekin tolan- magan dividendlarning jamgarib borilishi va emitentning moliyaviy ahvoli yaxshilanib, dividendlarni tolash imkoniyati paydo bolgan yilda tolanishi nazarda tutiladi. Plural kop ovozli aksiyalar. Mazkur qimmatli qogozlar fashistlar Germaniyasida keng qollanildi. Ular millatchi «hukmron doira»ga keng huquqlar va aniq tarzda amalga oshirilgan investi- tsiyalardan qati nazar, sanoatning yetakchi tarmoqlarini oz nazo- rati ostida ushlab turish imkoniyatini berardi. «Retrektiv» aksiyalar bu oz egasiga ularni sondirish uchun kompaniyaga taqdim etish huquqini beruvchi aksiyalardir. Sondirish shartlari, muddatlari togrisida bunday qimmatli qogozlarning birlamchi emissiyasi yilida kelishib olinadi. «Ayirboshlanadigan» aksiyalar. Ularni oldindan kelishilgan narxlar boyicha muayyan bir oraliqda boshqa aksiyalarga (odatda, oddiy aksiyalarga) almashtirish mumkin. «Kursi ozgarib turuvchi aksiyalar». Ushbu aksiyalar boyicha dividend tolovlari foizning ozgarishi darajasiga qarab ozgarib turadi. Agar foiz ossa, aksiyalar boyicha tolovlar ham osadi va aksincha. «Orderli aksiyalar» ular oz egalariga oddiy aksiyalarning malum bir miqdorini xarid qilish va bu bilan butun nashrning likvidligini oshirish huquqini beradi. Ozbekiston qonunchiligida aksiyalarning har xil turlari oddiy va imtiyozli, egasining nomi yozilgan va «korsatuvchi egalik qiladigan», shuningdek, kumulativ aksiyalarning tarifini uch- ratish mumkin. Biroq mazkur bobda qayd etilgan aksiyalarning boshqa turlari amalda bolish huquqiga ega emasligini anglatmaydi. Ularni chiqarish, muomalada bolishi va sondirish shartlari, shu- ningdek, alohida oziga xos xususiyatlari aksiyadorlik jamiyatining tashkil etilishida uning tasis hujjatlarida korsatilishi mumkin. 44 3.2. Qarz majburiyatlarini ifodalovchi qimmatli qogozlar 3.2.1. Obligatsiyalar mohiyati va turlari Obligatsiya (lotin. obligatio sozidan, majburiyat) obligatsiyani saqlovchining obligatsiyaning nominal qiymatini yoki boshqa mulkiy ekvivalentini obligatsiyani chiqargan shaxsdan obligatsiyada nazarda tutilgan muddatda olishga, obligatsiyaning nominal qiy- matidan qayd etilgan foizni olishga bolgan huquqini yoxud boshqa mulkiy huquqlarini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qogoz. Soddaroq qilib aytganda, bu uning egasi qarz berganligidan guvohlik beruvchi va unga ushbu qimmatli qogozning nominal qiymatini unda korsatilgan muddatda belgilangan (qatiy) foiz tolangan holda qoplash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qogozdir. Aksiyadan farqli ravishda obligatsiya emitentning mol-mulkiga nisbatan mulk unvoni hisoblanmaydi. U ovoz berish va boshqarish huquqini bermaydi. Obligatsiya bu bir shaxsning (sarmoyador kreditorning) boshqa bir shaxsga (emitent qarzdorga) mablaglarni vaqtinchalik foydalanish uchun berganligi (kredit) haqidagi guvohnomadir. Obligatsiyalar malum muddatga chiqariladi va sondirilishi shart. Emitentning faoliyati tugatilgan yilda ularning egalari qimmatli qogozlar boshqa turlarining egalariga qaraganda ananaviy tarzda ustunlikka ega boladi. Emitentning xususiyatiga kora, obligatsiyalar quyidagi uch katta guruhga bolinadi: davlat obligatsiyalari, munitsipal obliga- tsiyalar, korxonalar obligatsiyalari. 3.2.2. Davlat obligatsiyalari Davlat qimmatli qogozlari Ozbekiston Respublikasining gazna majburiyatlari va Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mah- kamasi vakolat bergan organ tomonidan chiqarilgan obligatsiyalar, shuningdek, Ozbekiston Respublikasi Markaziy bankining obliga- tsiyalari. 45 Davlat obligatsiyalari monopolistik kapitalizmgacha bolgan davrda paydo boldi. Obligatsiyalar ozida kredit munosabatlarini aks ettiradi, bunda davlat qarzdor, aholi yoki korxona va tashkilotlar kreditor sifatida ishtirok etadi (davlat krediti). Bugungi kunda davlat obligatsiyalari obligatsiyalarning eng keng tarqalgan turidir. Davlat obligatsiyalari emissiyasini hukumat, aksariyat hollarda, davlat budjeti taqchilligini qoplash maqsadida amalga oshiradi. Bevosita davlat obligatsiyalari operatsiyalari bilan kredit muassasalari shugullanadi. Foizlarni tolash manbasi davlat xazinasiga korxo- nalardan soliq korinishida kelib tushadigan, amalga oshirilgan qoshimcha qiymatdir. Davlat obligatsiyalari, odatda, mamlakatning mol-mulki, boyligi bilan kafolatlangan va shuning uchun ham investitsiya aktivlarining eng ishonchli turi hisoblanadi. Davlat obligatsiyalari boyicha olingan daromadlar soliqqa tortilmaydi. Shuning uchun ular boyicha foiz stavkalari korporatsiyalarning eng birinchi darajali obligatsiyalari boyicha tolanadigan foiz stavkalariga qaraganda past. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda jami davlat qarzining katta qismini aynan turli yillarda chiqarilgan obligatsiyalar tashkil etadi. Sobiq Ittifoq davridagi adabiyotlarda kapitalistik davlat krediti- ning mavjudligi tegishli mamlakatlar hukumatlari tomonidan ozining harbiy va boshqa noishlab chiqarish xarajatlarini qoplash zarurati bilan bogliq, deb korsatilar edi. Bunday hollarga deyarli hamma vaqt bir xil salbiy baho berilar edi. Shuni takidlash lozimki, yuqorida aytilgan xarajatlar har qanday davlat budjetining majburiy unsuri hisoblanadi. Davlat qimmatli qogozlari bozorini tashkil qilish va uning rivojlanishi ozining salbiy holatlari bilan birga, deyarli hamma vaqt iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar uchun kreditdan davlat budjeti daromadlarini shakllantirishning manbasi sifatida foyda- lanish va bu bilan xojalikni moliyalashtirishning resurs salohiyatini kengaytirish imkonini berdi. Davlat qimmatli qogozlari bilan turli operatsiyalar qilish, masalan, ularni kredit tizimi ishtirokida ochiq bozorda sotib olish yoki sotish yordamida kopchilik zamonaviy kapitalistik davlatlar 46 iqtisodiyotini pul-kredit jihatdan tartibga solishga erishiladi. Aholi hamda korxonalar uchun davlat majburiyatlarini xarid qilish oz omonatlari va jamgarmalarini nisbatan ishonchli saqlash shakli hisoblanadi. Bu qandaydir darajada ozini inflatsiya jarayonlari tasiridan chegaralash imkonini beradi. Ozbekiston davlat obligatsiyalari bu respublika ichki qarzlari obligatsiyalaridir. Bunday obligatsiyalarni chiqarish togrisidagi qaror hukumat tomonidan qabul qilinadi. Mustaqil Ozbekiston tarixida davlat obligatsiyalarining ikki xil turi chiqarilishiga yol qoyildi. Birinchisi, 1992-yil mayda 12 foizli ichki yutuqli zayom. Bu sobiq Ittifoqning parchalanishi munosabati bilan sodir bolgan keskin inflatsiya va sobiq Ittifoq hukumati tomonidan qogoz pul birliklarining muomalaga meyoridan ortiq darajada chiqarilishi tufayli aholi uchun juda muvaffaqiyatsiz tugadi. Ikkinchisi, 1996- yil martda korxona va tashkilotlar uchun davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO) korinishidagi obligatsiya zayomi, u mam- lakat xazinasi va sarmoyador korxonalarga daromadlar keltirgan holda juda muvaffaqiyatli amal qilib turibdi. Ozbekistonda DQMOning dastlabki kimoshdi savdosi 1996-yil 28-martda bolib otdi. Moliya vazirligi obligatsiyalarning emitenti hisoblanadi. Obligatsiyalar emissiyasi davriy ravishda alohida nashrlar shaklida amalga oshiriladi. Har bir nashr, odatda, bir oyda bir marta chiqariladi. Obligatsiyalar 3, 6 va 12 oy muddatlarga chiqariladi. Obligatsiyalarni ularni sotishga vakolat berilgan tashkilot (diler)lar orqali xarid qilgan yuridik shaxslar obligatsiyalarning egasi bolishi mumkin. Obligatsiyalar nashrlarining kimoshdi savdosi, savdolari, hisob-kitoblari va ularga korsatiladigan boshqa xizmatlar Ozbekiston Respublikasi valuta birjasida amalga oshiriladi. Munitsipal obligatsiyalar (Mahalliy zayomlar obligatsiyalari) Bunday obligatsiyalarning emitentlari sifatida Ozbekiston Respublikasining milliy-davlat va mamuriy-hududiy tuzilmalarining 47 hokimiyat idoralari qatnashishi mumkin. Obligatsiyalarni chiqarish togrisidagi qaror davlat hokimiyatining mahalliy idoralari: Qoraqalpogiston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar, shaharlar, tumanlar hokimligi tomonidan qabul qilinadi. Munitsipal obligatsiyalarni chiqarishning eng asosiy masa- lalaridan biri bu ularni taminlash masalasidir. Shunga kora, ular qoplanishning quyidagi asosiy manbalari bilan chiqarilishi mumkin: Qarzlarni tolash togrisidagi umumiy majburiyat zamirida. Bunday obligatsiyalar boyicha majburiyatlarning bajarilishi hoki- miyat idorasining obligatsiyalarning keyingi sondirilishi va ular boyicha foizlar tolanishi uchun mahalliy budjetning qandaydir aniq manbalarini biriktirmasdan soliqlar, bojlar, ijara tolovlari va boshqa tolovlarni undirishga qodirligi bilan taminlanadi. Soliq qudrati chegaralangan qoplashning umumiy majburiyati zamirida. Ushbu holatda davlat hokimiyati idoralari mahalliy budjetga tushumlarning qaysi bir turi hisobiga kelajakda obliga- tsiyalar egalari oldidagi majburiyatlarning bajarilishi tamin- lanishini belgilaydi. Maqsadli tushumlar zamirida. Obligatsiyalarni chiqarish shart- larida aniq loyiha korsatiladi, uni amalga oshirishga qimmatli qogozlarning xaridorlaridan olingan mablaglar yonaltiriladi va u obligatsiyalarning egalari oldidagi majburiyatlarning bajarilishi uchun malum daromadlar keltirishi lozim. Bu munitsipal mulk obyektlari (aeroportlar, vokzallar, bunda terminaldan foydalan- ganlik uchun tolov sondirish manbayi hisoblanadi), mahalliy elektr stansiyalari, gaz otkazgichlar, suv otkazgichlari, issiq suv otkazgichlar, yollarning qurilishi (tolov manbasi korsatilgan xizmatlar va foydalanish huquqi uchun muayyan istemolchilar tomonidan tolangan tolovlar), kasalxonalar, istirohat boglari, oyingohlar, munitsipalitet (hokimiyat)ning boshqa tolovli jamoat obyektlarining qurilishi bolishi mumkin. Bunday qimmatli qogozlarni chiqarish shartlarida keladigan daromadlarning qaysi qismi obligatsiyalar egalari oldidagi majbu- 48 riyatlarni sondirishga va qaysi biri daromadlar keltirayotgan obyekt- dan foydalanishning joriy xarajatlarini qoplashga hamda munitsi- ðalitetga yonaltirilishi haqida kelishib olinadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda munitsiðal obligatsiyalar, odatda, banklar, nufuzli firmalar kafolati ostida chiqariladi va birinchi darajali aksiyalar darajasida baholanadi. Ular juda ommabop bolib, eng foydali investitsiya aktivlaridan biri hisoblanadi. Ayni paytda sobiq Ittifoq respublikalarida bosh turgan pul mab- laglarini jalb qilishning mazkur goyat foydali usulidan foydala- nilmayapti. Buning asosiy sababi, munitsipal obligatsiyalarni chi- qarish konsepsiyasini ishlab chiqishga qodir bolgan malakali kadrlarning yoqligi, mahalliy hokimiyatlarning oz boyniga bepul majburiyatlar orniga tolovli majburiyatlar olishni xohlamasligi, mahalliy budjetlarning davlat budjetlaridan subsidiyalashning eskirib qolgan amaliyoti (munitsiðal obligatsiyalarni chiqarish loyihasini ishlab chiqish va uni joriy etish «bosh ogriq», qaysiki bu yuqoridan keladigan dotatsiyalarni qisqartirib qoyishga olib keladi) va h.k. Ozbekistonda mahalliy zayomlar obligatsiyalari amalda qollanil- mayotganligiga qaramay, ularni chiqarishning istiqboli goyat yuksak. Munitsiðal zayomlar boyicha mablaglarni toplash muvaffaqiya- tining jiddiy omili respublikada ozini ozi boshqarish idoralarining ajoyib muassasasi mahalla qomitalarining mavjudligidir. Hokimiyatlarning mahalla qomitalari bilan ishlashini faollashtirish, ularga mahalliy zayomlar obligatsiyalarini sotish orqali obodon- chilik va ijtimoiy obyektlarni qurish boyicha turli loyihalarni ishlab chiqish borasida komaklashish yaqin kelajakda ozining sezilarli natijasini bergan bolar edi. Korxonalar obligatsiyalari Korporativ obligatsiyalar ochiq aksiyadorlik jamiyatlari tomonidan chiqariladigan obligatsiyalar. 49 Korxonalar obligatsiyalari tijorat krediti va munosabatlarining asosiy quroli bolib, unda bir turdagi korxonalar qarzdorlar, boshqa korxonalar yoki aholi esa, kreditorlar bolishadi. Korxonalar obligatsiyalari sanoat korxonalarini kreditlash jarayonlarida, yani banklar berilgan kreditlarga qarshi ulardan yanada mayda summalarga bolingan qarz majburiyatlari (obli- gatsiyalar)ni olgan yillarda paydo boldi. Sanoat obligatsiyalari orniga beriladigan bunday kredit kopincha bank kreditining boshqa turlariga qaraganda arzonroq bolgan. Sanoat obligatsiyalari bo- yicha, odatda, ancha yuqori foizlar tolanar edi. Chunki obli- gatsiyalar boyicha foiz tolovlarini korxonaning soliqqa tortiladigan foydasidan chiqarib tashlash mumkin bolib, aksiyalar boyicha dividendlar esa, soliqqa tortilar edi. Moliyalash vositasi sifatida obligatsiyalar ozlarining ustun tomonlari bilan bir qatorda, kamchiliklariga ham ega. Sanoat obligatsiyalari boyicha qatiy foiz kompaniya uchun doimiy xarajatlarning osishini anglatadi. Tanglikka uchragan davrlarda bunday xarajatlar dividendlardan farqli ravishda, emitent uchun juda sezilarlidir, chunki dividendlar kompaniyaning daromadlariga qarab, ancha past darajada belgilanishi yoki umuman tolanmasligi ham mumkin. Belgilangan daromadga ega bolgan korxonalar obligatsiya- larining jozibadorligi shunda namoyon boladiki, ular aksiya- lardan farqli olaroq, oz nominal qiymatidan past bolgan kursda sotilishi mumkin, masalan, 1000 som orniga 970 somga. Narxning bunday arzonlashuvi dizajio deb nomlanadi. Shu- ningdek, obligatsiyalarni sondirish nominal boyicha emas, balki ancha yuqori bolgan bozor narxida otkazilishi togrisida kelishuvga erishish ham mumkin, masalan, 1000 som orniga 1025 somdan. Ustama haqi yoki ajio obligatsiyalarning tegishli muddatida (foizli tolovlar bilan bir qatorda) qoshimcha daro- madni ozida namoyon qiladi. 56 olgan bankka veksel boyicha tolov amalga oshirilganligi haqida xabar berishi kerak. Agar veksel muddatida tolanmagan bolsa, bank qarzdor korxonaning hisob raqamiga kelib tushadigan pul mablaglarini veksel boyicha majburiyatlarni qoplash hisob raqa- miga otkazish huquqiga ega. Agar veksel boyicha tolov oz vaqtida amalga oshirilmasa, veksel egasi veksel sondirilishi lozim bolgan kundan keyingi 2 ish kuni ichida tolanmaganlik haqida qatiy norozilikni rasmiy- lashtirishi, shundan keyin veksel beruvchi va indossantlarga nisbatan davo qilishi mumkin (vekselni bergan va indossirovka qilgan barcha shaxslar vekselning egasi oldida birgalikda majburiyatga ega). Agar tolovchi tolovga qodir bolmaganligi bois, tolovlarni toxtatib qoysa, davo tolov muddati kelishidan oldin ham qilinishi mum- kin, hatto bu holat sud tomonidan belgilanmagan bolsa ham. Veksel egasi vekselni indossirovka qilgan barcha shaxslarga yoki ularning har biriga alohida, ular bir-biriga vekselni otkazgan ketma - ketlikdan qati nazar, davo qilishi mumkin. Xuddi shunday davo qilish huquqiga vekselga imzo chekkan har bir shaxs, u vekselni tolagandan keyin ega boladi. Veksel egasi veksel boyicha davo qilingan shaxsdan quyida- gilarni talab qilishi mumkin: • vekselning tolanmagan summasi va foizlarni, agar ular shartlangan bolsa; • tolov muddati kelgan kundan boshlab Markaziy bank hisob stavkasi miqdoridagi foizlarni; • davo qilish boyicha xarajatlarni (xabarnomani jonatish, boj va boshq.); • tolov muddati kelgan kundan boshlab Markaziy bank hisob stavkasining yarmi miqdoridagi penyani. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 1997-yil 19-mart- dagi Farmoniga muvofiq, korxona va tashkilotlarning veksellarni chiqarishiga faqat ularga yetkazib berilgan tovar (ish, xizmat)lar uchun hisob-kitoblar qilishga ularda pul mablaglari yetishmov- chiligini qoplash uchun xizmat korsatayotgan bank tomonidan majburiy tarzda veksel topshiriqnomasi (aval)ning rasmiylash- 57 tirilishi bilan ruxsat beriladi. Aval bank tomonidan faqat korxo- naning likvidli aktivlarining garovga qoyilishi ostida rasmiylash- tirilishi mumkin. Veksellarni trast boshqaruviga topshirish, shuningdek, veksellar bilan kreditlar berilishi taqiqlanadi. Bundan tashqari, budjet oldida boqimandalikka ega bolgan veksel egalari bolmish korxona va tashkilotlar ushbu oyda qoplash muddati kelgan veksellarni tovar (ish, xizmat)lar narxini tolash uchun foydalanish huquqiga ega emas. Veksel egalariga qayd etilgan veksellarni sondirish uchun kelib tushadigan pul mablaglari budjetga boqimandalik mavjud bolgan hisob raqamga otkazilishi lozim. Tijorat banklariga veksel beruvchi korxonalar uchun maxsus hisob raqamlar ochish vazifasi topshirilgan. Ushbu hisob raqamlarda veksellarni sondirish yilida banklar veksel beruvchilarning kerakli miqdordagi pul mablaglarini zaxirada ushlab turishi zarur. Veksel beruvchida vekselni sondirish yilida veksel egasiga unga tolanishi lozim bolgan mablaglarni veksel topshiriqnomasi (aval) asosida oz yilida tolash uchun bosh pul mablaglari bolmasa, songra qarzdor korxonaga veksel noroziligi va jazo choralari tadbirini qollashi mumkin. 3.2.5. Depozit va jamgarma sertifikatlari Depozit sertifikati (ingl. certificate of deposite) bankka qoyilgan omonat summasini va omonatchining (sertifikat saqlov- chining) omonat summasini hamda sertifikatda shartlashilgan foizlarni sertifikatni bergan bankdan yoki shu bankning istalgan filialidan belgilangan muddat tugaganidan keyin olish huquqini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qogoz. Depozit sertifikatlari otgan asrning 60-yillaridan boshlab, AQSH va Buyuk Britaniyada omonat depozit guvohnomasining bir turi kredit muassasasiga pul qoyilganligini tasdiqlovchi hujjat sifatida faol taraqqiy etdi. Ushbu hujjat orqali omonat talab qilib olinishi mumkin. Yuqorida qayd etilgan mamlakatlarda muddatli muomalada boladigan depozit sertifikatlarini chiqarish keng 58 tarqaldi, ular omonatchilar tomonidan dilerlarga emas, balki bankka foizlarning yoqotilishi bilan sotilishi yoki otkazma yozuvlar yordamida bir shaxsdan ikkinchi shaxsga qayta sotilishi mumkin. Bunday sertifikatlar AQSHda yirik summalarga chiqariladi 100 mingdan 1 mln dollargacha. Sarmoyador sifatida yirik korxonalar, xorijiy omonatchilar, mahalliy hokimiyat idoralari ishtirok etishi mumkin. Sertifikatlar, ayniqsa, ularning soliq tolashga qabul qilinishi tufayli juda ommabop bolib qoldi. Ozbekistonda mustaqillikka erishilganidan keyin 1994-yildan boshlab, sertifikatlar ikki turda chiqarila boshlandi: • depozit sertifikatlari yuridik shaxslar uchun, 1 yilgacha muddatga; • depozit (jamgarma) sertifikatlari jismoniy shaxslar uchun, 3 yilgacha muddatga. Sertifikatning muomalada bolish muddati berilgan sanadan boshlab uning egasi omonatni talab qilib olish huquqini oladigan sanagacha hisoblanadi. Agar sertifikat boyicha depozit va omonatni olish muddati kechiktirilsa, u holda bunday sertifikat u boyicha talab qilib olinadigan hujjat hisoblanadi, ushbu sertifikat boyicha bank uning egasining birinchi talabiga kora zudlik bilan unda korsatilgan summani tolash majburiyatini oladi. Bank sertifikatni muddatidan oldin tolovga taqdim etilishi ehtimolini nazarda tutishi mumkin. Bunday hollarda bank tomonidan oldindan, sertifikatni berish yilida belgilangan sertifikatning unda yozib qoyilgan qiymati va pasaytirilgan stavka boyicha foizlar tolanadi. Sertifikat egasiga sertifikatning muomalada bolish muddati tugashi bilan uning egasiga tegishli bolgan dastlab chiqarish va muomalada bolish shartlarida belgilangan stavka boyicha foizlar emitent bank tomonidan, ushbu sertifikat xarid qilingan yildan qati nazar, tolanishi lozim. Sertifikatlar bir martalik qilib ham, seriyali, egasining nomi yozilgan va korsatuvchi egalik qiladigan turlarda ham chiqarilishi mumkin. Sertifikatni chiqaruvchi bank Markaziy bank bilan kelishgan holda unga boshqa qoshimcha shartlar va rekvizitlarni kiritishi 59 mumkin. Sertifikat blankida chiqarish va muomalada bolishining barcha shartlari (sertifikat boyicha talab qilish huquqini boshqa shaxsga berish shartlari va tartibi) korsatilishi zarur. Agarda sertifikat bilan uning blankida korsatilgan shartlarda nazarda tutilmagan operatsiya amalga oshirilgan bolsa, unda bunday operatsiya haqiqiy emas, deb hisoblanadi. Depozit sertifikatlari blanklarining majburiy rekvizitlari: 1. Qimmatli qogozning nomi. 2. Sertifikatning berilishi sababi (depozit yoki jamgarma omonatining kiritilishi). 3. Depozit yoki jamgarma omonatining kiritilish sanasi. 4. Depozit yoki jamgarma omonatining hajmi. 5. Bankning depozit yoki omonatga kiritilgan summani qaytarish haqidagi sozsiz majburiyati. 6. Omonatchi tomonidan sertifikat boyicha summani talab qilish sanasi. 7. Depozit yoki omonatdan foydalanganlik uchun foiz stavkasi. 8. Tegishli foizlar summasi. 9. Emitent bank manzili, egasining nomi yozilgan sertifikat uchun esa omonatchining nomi. 10. Bank tomonidan bunday turdagi majburiyatni imzolash uchun vakil etilgan ikki shaxsning bank muhri bilan mustahkam- langan imzolari. Sertifikatlar blanklari faqat Markaziy bankdan qimmatli qogozlar blanklarini chiqarish uchun litsenziya olgan matbaa kor- xonalari tomonidan tayyorlanadi. Blank qolda siyoh bilan, sharikli ruchka bilan yoki bosmalash usuli bilan toldirilishi mumkin. Sertifikat egasi uni boshqa shaxsga otkazishi mumkin. Blankli egasining nomi yozilgan sertifikat boyicha talab qilish huquqi boshqa shaxsga otkazilishi (sessiya) uning orqa tomonida oz huquqlaridan voz kechuvchi (sedent) va mazkur huquqlarga ega boluvchi (sessionariy)ning ikki tomonlama kelishuvi bilan rasmiy- lashtiriladi. Blankli korsatuvchi egalik qiladigan sertifikat boyicha talab qilish huquqining boshqa shaxsga otkazilishi ushbu sertifikatni oddiy topshirish yoli bilan amalga oshiriladi. 60 Aksiya; obligatsiya; xazina majburiyati; veksel; dividend; foiz daromadi; rendit; ajio; dizajio; depozit va jamgarma sertifikatlari; davlat obligatsiyalari; korporativ obligatsiyalar; garov qogozlari; davlat qimmatli qogozlari; rekvizit. 1. Ulush munosabatlarini ifodalovchi qimmatli qogozlarga nimalar kiradi? 2. Aksiyalarning mohiyati nima? 3. Aksiyalarning turlari. 4. Qarz majburiyatlarini ifodalovchi qimmatli qogozlarga nimalar kiradi? 5. Obligatsiyalar mohiyati va turlari. 6. Davlat gazna majburiyatlari. 7. Veksel turlari. 8. Depozit va jamgarma sertifikatlari. 1. Qarz majburiyatlarini ifodalovchi qimmatli qogozlarni tavsiflang. 2. Ulush munosabatlarini ifodalovchi qimmatli qogozlarni tavsiflang. 3. Terminlar lugatini tuzing. ? NAZORAT SAVOLLARI ! TOPSHIRIQLAR TAYANCH SOZ VA IBORALAR 61 4-bob. HOSILAVIY QIMMATLI QOGOZLAR TUSHUNCHASI 4.1. Hosilaviy qimmatli qogozlarning umumiy tushunchasi Qimmatli qogozlarning hosilalari oz egalarining boshqa qimmatli qogozlarga nisbatan huquqlarini yoki majburiyatlarini tasdiqlovchi va yuridik shaxslar tomonidan emitentning opsionlari, qimmatli qogozlarga doir fyucherslar va boshqa moliyaviy vositalar tarzida chiqariladigan qimmatli qogozlar. Hosila qimmatli qogozlar (HQQ) bu shartnomalar bolib, ular boyicha bir tomon qimmatli qogozlarning malum bir miqdorini malum muddatda kelishilgan narxda sotib olish yoki sotish huquqi yoxud majburiyatini oladi. Kopincha bazis aktivi (yani shartnoma asosida yotuvchi qimmatli qogoz) sifatida aksiya- lar va obligatsiyalar ishtirok etadi. Ozbekistonda hosila qimmatli qogozlarni chiqarish va ular muomalada bolishining oziga xos xususiyatlari mavjud. Hosila qim- matli qogozlarni chiqarish va ularning muomalada bolishi haqidagi Nizomga muvofiq, respublika hududida faqat ularning negizida akdiyadorlik jamiyatlarining qimmatli qogozlari yotadigan hosila qimmatli qogozlar chiqarilishi mumkin. Mazkur hosila qimmatli qogozlarning emissiya risolasi davlat royxatidan otishi va belgilan- gan tartibda royxatga olish raqamiga ega bolishi lozim. Hosila qimmatli qogozlarning emitenti bu HQQni chiqa- ruvchi va ushbu qimmatli qogozlar egalarining oldida ular boyicha oz nomidan majburiyatga ega bolgan yuridik shaxsdir. Hosila qimmatli qogozlarni chiqarish togrisidagi qaror uni chiqarish vakolatiga ega bolgan emitentning boshqaruv idorasi tomonidan qabul qilinadi. 62 Hosila qimmatli qogozlar naqd hamda naqdsiz shakllarda chiqarilishi mumkin. Naqdsiz shaklda chiqarilgan hollarda ular global sertifikat HQQning naqdsiz shaklidagi butun nashri (yoki bir qismi)ni tasdiqlovchi va depozitariyda saqlanadigan, shuningdek, bir martalik sertifikat uchun talab etiladigan barcha rekvizitlar, HQQ nashri emissiyasi va muomalasining umumiy shartlari royxatini oz ichiga olgan hujjat bilan rasmiylashtiriladi. Hosila qimmatli qogozlar sinflarga va seriyalarga bolinishi mumkin. Sinf bu uning negizida bitta bazis aktivi yotadigan bir turidagi hosila qimmatli qogozidir. Seriya bu ijro bahosi va amal qilish muddati bir xil bolgan bir sinfning hosila qimmatli qogozlaridir. Hosila qimmatli qogoz bazis aktivining sertifikatsiyasi qimmatli qogozning turi, xili, toifasi, uning nominal qiymati, bir donasining narxi, miqdori, emitenti, umumiy qiymati haqidagi axborotni va boshqa ayrim malumotlarni oz ichiga olishi kerak. Hosila qimmatli qogozlar oldi-sotdisi muddatini kechiktirishga; bitim rasmiylashtirilayotgan yilda sotuvchining mulki bolmagan hosila qimmatli qogozlarning sotilishiga, shuningdek, HQQning amal qilish muddati tugayotgan kunda ularning sotilishiga yol qoyilmaydi. 4.2. Hosilaviy qimmatli qogozlarning turlari Hosila qimmatli qogozlar opsionlar, fyucherslar va varrantlar korinishida chiqarilishi mumkin. Opsion (nemis. option sozidan olingan) emitentning muayyan miqdordagi qimmatli qogozlarini opsionda korsatilgan muddatda qatiy belgilangan narxda sotib olish huquqini tasdiqlovchi emis- siyaviy qimmatli qogoz. Opsionning oziga xos xususiyati shundaki, uning egasi qimmatli qogozning ozini xarid qilmaydi, balki uni sotib olish yoki sotish huquqiga ega boladi. Bunda u ozining xarid qilish yoki sotish huquqidan foydalanishi yo bolmasa, undan voz kechishi mumkin. 63 Opsion shartnomasida ikki tomon ishtirok etadi: opsion xaridori (egasi) malum miqdordagi qimmatli qogozlarni sotib olish yoki sotish huquqiga ega boladigan shaxs hamda sotuvchi (ustiga yozuvchi) tegishli ravishda ushbu qimmatli qogozlarni sotish yoki xarid qilish majburiyatini oz zimmasiga oluvchi shaxs. Barcha opsionlar ikki xilga bolinadi: xarid qilish uchun opsion «kollopsion» (call) va sotish uchun opsion rutopsion (rut). Xarid qilish opsioni (call) kelajakda hosila qimmatli qogoz tomonidan belgilangan shartlarda bazis aktivini sotib olish huquqini beradi. Sotish opsioni (rut) oz egasiga kelajakda bazis aktivini hosila qimmatli qogoz shartlariga muvofiq sotish huqu- qini beradi. Opsionlar «Yevropa opsionlari» va «Amerika opsionlari»ga bolinadi. Yevropa opsioni bu uning ijro etilishiga faqat kelishilgan bolajak sanada ruxsat etiladigan shartnomadir. Amerika opsioni bu uning ijro etilishiga kelishilgan sanagacha va kelishilgan bolajak sanada istalgan yilda ruxsat etiladigan shartnomadir. Opsionning ijro etishi bahosi bazis aktivining opsion shart- nomasida kelishilgan narxi. Mukofot xaridor tomonidan sotuvchiga opsion sertifikatidan kochirmaga qarshi tolanadigan opsion narxi. Ichki qiymat shartnoma zudlik bilan sotilgan vaziyatda opsion egasi olishi mumkin bolgan daromad. U bazis aktivining joriy narxi va shartnomada kelishilgan ijro narxi ortasidagi farqning miqdoriga teng. Tashqi qiymat mukofot hamda opsionning ichki qiymati ortasidagi farq, uning hajmi shartnomaning muddatliligiga, kursning barqarorligiga va foiz stavkalarining dinamikasiga bogliq. Opsion va fyuchers savdolarining negizida olibsotarlik manfaati, qimmatli qogozlar kursining kotarilishi yoki pasayishidan pul ishlab olishga intilish yotadi. Call opsioni chogidagi kontragentlar oyinining mexanizmini korib chiqamiz. Ushbu opsion shartlariga kora, opsion egasi qimmatli qogozlarni shartnomaga obuna bolgan shaxsdan keli- 64 shilgan narx boyicha sotib olish huquqiga ega. Mazkur huquq malum muddat davomida amal qiladi. Opsionni sotib olish chogida xaridor sotuvchiga mukofot tolaydi. Opsion sotuvchisi (ustiga yozuvchi) agar aksiyalar egasi ushbu qimmatli qogozni sotishni talab qilsa, ularni sotishga majburdir. Ozbekiston Respublikasining qonunchiligiga muvofiq, opsion- lar ular emitentining ilgari chiqarilgan shaxsiy qimmatli qogoz- larini ham, uchinchi shaxslar qimmatli qogozlarini ham xarid qilish yoki sotish huquqini tasdiqlashi mumkin. Bazis aktivi emitentning birinchi marta muomalaga chiqarilayotgan shaxsiy qimmatli qogozlaridan iborat bolgan opsionlarning chiqarilishiga yol qoyilmaydi. Opsionlar egasining nomi yozilgan va korsatuvchi egalik qila- digan turlarda bolishi mumkin. Ozbekiston Respublikasida opsion- lar oziga amerikacha xildagi opsionning belgilarini jamladi, yani opsion egasi ozining bazis aktivini xarid qilish yoxud sotish huqu- qini yo malum bir muddat davomida, yoki aniq bir sanada amalga oshiradi. Opsionning majburiy rekvizitlari: • nomi: «xarid qilish uchun opsion» yoki «sotish uchun opsion»; • davlat royxatiga olingan sana va raqam; • opsionni royxatdan chiqarish sanasi; • opsion emitentining nomi, manzili va bank rekvizitlari; • emitentning bazis aktivini sotish (xarid qilish opsioni uchun) yoki sotib olish (sotish opsioni uchun) majburiyati; • opsionning amal qilish muddati yoki ijro etilish sanasi; • bazis aktivining oziga xos xususiyati; • emitentning imzosi va muhri. Opsionlar bilan operatsiyalar qimmatli qogozlarning birja hamda birjadan tashqari bozorlarida amalga oshirilishi mumkin. Opsionning turlaridan biri varrant hisoblanadi. Varrant bu uning egasi malum muddat davomida yoki malum bir kunda varrantlar emitenti tomonidan dastlabki chiqarilgan qimmatli qogozlarni xarid qilish huquqini olganligini 65 tasdiqlovchi hujjat. Shunday qilib, varrantlarni chiqarish bazis aktivini tashkil etuvchi qimmatli qogozlarni chiqarish bilan boglanadi. Varrantning bazis aktivi bolgan qimmatli qogozlarning bir nashri faqat varrantning bitta nashriga huquq beradi. Varrantlar muomalaga chiqarilgan va uchinchi shaxslarning qolida bolgan yoki emitentning ozi tomonidan sotib olingan qimmatli qogozlar boyicha chiqarilishi mumkin emas. Bazis aktivining bahosi qimmatli qogozlar nominalidan past bolgan varrantlarning gemissiyasi taqiqlanadi (obligatsiyalar bundan mustasno). Varrantning majburiy rekvizitlari: • qimmatli qogozning nomi; • davlat royxatiga olingan sana va raqam; • varrantni royxatdan chiqarish sanasi; • varrant emitentining nomi, manzili va bank rekvizitlari; • emitentining bazis aktivini sotish majburiyati; • varrantning amal qilish muddati yoki ijro etilish sanasi; • bazis aktivining oziga xos xususiyati; • varrant xaridorining nomi (egasining nomi yoziladigan varrantlar uchun); • varrant emitentining imzosi va muhri. Varrant emitentlari varrantlarning dastlabki egalariga ularni xarid qilish uchun teng narx shartlarini taminlashi kerak. Varrantlar egalari uchun qimmatli qogozlarni joylashtirish narxi ushbu qimmatli qogozlarni varrantlar egasi bolmagan sarmoyador tomonidan joylashtirilishi narxidan farq qilishi mumkin. Varrantlar bilan operatsiyalar qimmatli qogozlarning birja va birjadan tashqari bozorlarida bajarilishi mumkin. Qimmatli qogozlarga doir fyuchers (futures) ozida nazarda tutilgan muddatda muayyan miqdordagi qimmatli qogozlarni qatiy belgilangan narxda sotib olish yoki sotish majburiyatini tasdiqlovchi emissiyaviy qimmatli qogoz. Fyuchers shartnomalari birjalarda sotiladigan qimmatli qogoz- larga ham, tovarlarga ham taqdim etilishi mumkin. 66 Fyucherslarning asosiy belgisi narxining aniqligi va ijro etishning majburiyligidir. Fyucherslar shartnoma boyicha sotib olinadigan qimmatlikka egalik qilish huquqining bir qoldan boshqa qolga zudlik bilan otkazilishini nazarda tutmaydi. Fyucherslar yordamida qonun bilan kafolatlangan majburiyat sotib olinadi, bu bitim sifatida rasmiylashtirilishi mumkin. Fyuchersning oziga xos belgisi shundan iboratki, ular mazkur qimmatliklar (sotuv- chilarda yoki umuman) ayni yilda bormi yoki yoqmi, undan qati nazar, sotilishi mumkin. Fyucherslarning opsionlar bilan oxshash tomoni shundaki, ularning ikkalasi ham fond boyliklarini kelajakda sotib olish imko- nini beradi. Farqlarga kelsak, ular quyidagilardan iborat: • fyucherslar oldi-sotdi hujjati sanalmaydi; • fyuchers fond boyliklarini yetkazib berish qatiy majbu- riyatidir; • fyuchers belgilangan muddat tugashi bilan majburiy hisob- kitobni talab qiladi; • fyuchers boyicha xatar, opsionnikiga qaraganda ancha yuqori, chunki fyuchers xaridori opsion xaridoridan farqli olaroq, opsion boyicha yoqotilgan mukofotga qaraganda, ancha katta summani yoqotishi mumkin. Fyuchers shartnomasining shartlari andozalidir. Fyuchers shartnomasining narxi birja kimoshdi savdolarida talab va taklif muvozanatining natijasi sifatida belgilanadi. Fyuchers bitimlari boyicha hisob-kitoblar, odatda, fyuchers bilan savdo qiluvchilar (sotuvchilar va xaridorlar)ning hisob raqamlari ochilgan birjalarning kliring palatalari orqali amalga oshiriladi. Hosila qimmatli qogozlarning ushbu turi bilan savdo-sotiq qilish ozining xususiyatlariga ega. Aksiyalar bilan fyuchers bitimlari fond birjalarida, obligatsiyalar bilan fyuchers operatsiyalari esa, tovar birjalarida amalga oshiriladi. Aksiyalarning muayyan muddatda narx pasayishiga oyini chogida sotilishi aksiyalar bilan tuziladigan eng keng tarqalgan muddatli bitim hisoblanadi. Odatda, bunday holatda qimmatli qogozlar qoplashsiz sotiladi, yani sotuvchining 67 qolida bolmagan qimmatli qogozlarni sotish uchun shartnoma tuziladi. Qimmatli qogozlarni bunday shartnoma boyicha yetkazib berish uchun sarmoyador ozining brokeridan unga, masalan, mazkur operatsiya boyicha yetkazib berishni moljallagan aksiyalar paketi qiymatining faqat 60 foizini bergan holda yetkazib berilishi lozim bolgan qimmatli qogozlarni qarzga oladi. Songra broker ozidagi mavjud bolgan xuddi shunaqa aksiyalarni sarmoyadorga otkazadi yoki unga chetdan sotib olingan xuddi shunday aksiyalarni topshiradi. Bunda broker tomonidan beriladigan kreditning miqdori ushbu mamlakatda qimmatli qogozlar bozorini nazorat qiluvchi organ tomonidan belgilangan miqdordan oshmasligi kerak. Mazkur qimmatli qogozlar kontragentga yetkazib berilganidan keyin sarmoyador brokerga aksiyalarning xuddi shunday toplamini yetkazib berishi lozim boladi. Bu shuni anglatadiki, bitim boyicha ozining majburiyatlarini bajarish uchun sarmoyador aksiyalar mazkur paketini kelajakdagi malum sanada sotib olishi kerak boladi. Ushbu holatda sarmoyador, takidlab otilganidek, kursning pasayishiga umid qiladi, bu uni mazkur qimmatli qogozlarni yanada past narxda xarid qilish va brokerga otkazishning bosh- langich narxida yetkazib berish imkonini beradi. Ozbekistonning qonun hujjatlariga kora, fyuchers bu malum qimmatli qogozlarni shartnomada belgilangan narxda malum kelajak sanada sotib olish yoki sotish uchun sozsiz majburiyatni tasdiqlovchi qimmatli qogoz (shartnoma)dir. Bazis aktivi birinchi marta muomalaga chiqarilayotgan qimmatli qogoz bolgan fyucherslarni chiqarishga yol qoyilmaydi. Fyucherslar fyuchers emitentining ozi tomonidan yoki uchinchi shaxslar tomonidan chiqarilgan qimmatli qogozlarni xarid qilish yoki sotish majbu- riyatini tasdiqlaydi. Fyucherslar oz huquqini amalga oshirishdan bosh tortishni nazarda tutuvchi opsionlardan yoki varrantlardan farqli ravishda, ijro etish uchun majburiydir. Fyuchers egasi yo qimmatli qogozlarni yetkazib berishi, yoki uni keyingi muomalada bolishi uchun kontragentga sotishi lozim. 68 Fyuchersning majburiy rekvizitlari: • Qimmatli qogozning nomi. • Davlat royxatiga olingan sana va raqam. • Fyuchersni royxatdan chiqarish sanasi. • Fyuchers turi (sotib olish uchun yoki sotish uchun). • Fyuchers emitentining nomi, manzili va bank rekvizitlari. • Emitentning bazis aktivini sotish (xarid qilish) majburiyati. • Fyuchersni ijro etish sanasi. • Bazis aktivining oziga xos xususiyati. • Fyuchers emitentining imzosi va muhri. Ozbekistonda fyucherslar bilan operatsiyalar faqat fond birja- larida amalga oshirilishi mumkin. Opsion; fyuchers; varrant; konosament; tovar fyuchersi; valutaviy fyuchers; opsion shartnomasi; Amerika opsioni; Yevropa opsioni; opsion strategiyalari. 1. Hosilaviy qimmatli qogozlar mazmuni nima? 2. Hosilaviy qimmatli qogozlarning turlari va xususiyatlarini izohlang. 3. Hosilaviy qimmatli qogozlarning bazisi nima? 4. Hosilaviy qimmatli qogozlarning qanday atributlari bor? 5. Hosilaviy qimmatli qogozlar muomalasi qanday tashkil etiladi? 6. Opsionning qanday turlari mavjud? 7. Fyuchersning qanday turlari mavjud? 8. Hosilaviy qimmatli qogozlarni chiqarishdan qanday maqsadlar kozlanadi? 1. Hosilaviy qimmatli qogozlarni har bir tasnif belgisi boyicha tavsiflang. 2. Terminlar lugatini tuzing. TAYANCH SOZ VA IBORALAR ? NAZORAT SAVOLLARI ! TOPSHIRIQLAR 69 5-bob. MOLIYA BOZORIDA INVESTITSIYA INSTITUTLARI FAOLIYATI 5.1. Investitsiya muassasalari xususiyatlari Qimmatli qogozlar bozorida professional faoliyat qimmatli qogozlarni chiqarish, joylashtirish va ularning muomalasi bilan bogliq xizmatlar korsatish boyicha litsenziyalanadigan faoliyat turi. Qimmatli qogozlar bozorida professional faoliyat qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish boyicha vakolatli davlat organi tomonidan beriladigan litsenziya asosida amalga oshiriladi, qonun hujjatlarida belgilangan hollar bundan mustasno. Investitsiya muassasalari bu qimmatli qogozlar bilan oz faoliyatini asosiy faoliyat sifatida amalga oshiruvchi qimmatli qogozlar bozorining professional ishtirokchilaridir. Investitsiya muassasasi bolgan yuridik shaxsning ustavida uning asosiy faoliyat turi, albatta, korsatilishi kerak (bu investitsiya muassasalarini oddiy xojalik yurituvchi subyektlaridan ajratib turuvchi birinchi xususiyat). Boshqa mamlakatlarda investitsiya muassasalari qimmatli qogozlar bozorida oz faoliyatini maxsus faoliyat sifatida amalga oshiruvchi tashkilot, deb tariflanadi. Mamlakatimiz fond bozori rivojlanish bosqichida bolib, qimmatli qogozlarning likvidligi yuqori bolmagan hozirgi sharoi- tida investitsiya muassasasi maqomini olishga davogarlik qiluvchi tashkilotlar uchun bunday sharoitda oz faoliyatini amalga oshirish juda qiyin boladi. Shuning uchun fond bozorida ishlashga ixtisoslash- gan tashkilotlar shakllanish bosqichida ozlarini ular faoliyatining taqiqlanmagan boshqa aniq investitsiya muassasasining faoliyati bilan qoshib olib borilishidan olingan daromadlar hisobidan qollab-quvvatlashi hech qanday xavfli emas. 70 Qimmatli qogozlar bozorida professional faoliyat quyidagilar sifatida amalga oshiriladi: • investitsiya vositachisi (brokeri, dileri); • investitsiya maslahatchisi; • investitsiya fondi; • investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchi; • depozitariy; • hisob-kitob-kliring palatasi; • transfer-agent; • qimmatli qogozlarning birjadan tashqari savdosi tashkilotchisi. Litsenziya talabgoriga uning arizasiga binoan, qimmatli qogozlar bozoridagi professional faoliyatni amalga oshirish uchun yoki mazkur faoliyat turining qismlari uchun litsenziya berilishi mumkin. Qimmatli qogozlar bozoridagi professional faoliyatni amalga oshirish uchun litsenziya qimmatli qogozlar bozorida professional faoliyatni birga qoshib olib borish uchun belgilangan cheklashlar hisobga olingan holda beriladi. Faqat qimmatli qogozlar bozori mutaxassisining malaka guvohnomasi bolgan kamida ikki xodimga ega yuridik shaxslar (investitsiya fondi bundan mustasno) qimmatli qogozlar bozorining professional ishtirokchilari bolishi mumkin. Qimmatli qogozlar bozori mutaxassisining malaka guvohnomasi uch yil muddatga beriladi. Qimmatli qogozlar bozorida professional faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxslarning tashkil etilishi, faoliyati, qayta tashkil etilishi va tugatilishi tartibi qonun hujjatlarida belgilanadi. Investitsiya fondining faoliyati boshqa turdagi faoliyat bilan birga qoshib olib borilishi mumkin emas. Depozitariyning professional faoliyatini birga qoshib olib boruvchi transfer-agent investitsiya vositachisining professional faoliyatini amalga oshirishga haqli emas. Professional faoliyatni birga qoshib olib borish va qimmatli qogozlar boyicha operatsiyalarni otkazishga doir qoshimcha chek- lovlar qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish boyicha vakolatli davlat organi tomonidan belgilanadi. Ozbekiston qimmatli qogozlar bozoridagi har xil faoliyat turlarining birlashtirilishi bir shaxsning oziga investitsiya muassasa- 71 sining har xil turlari sifatida faoliyat yuritish uchun bir necha litsenziyalarni berish yoli bilan amalga oshiriladi. Investitsiya muassasalari sifatida yuridik va jismoniy shaxslar qatnashishi mumkin. Yuridik shaxs hisoblangan investitsiya muassasalarining faoliyati litsenziyalanishi lozim. Investitsiya muassasalarining litsenziyalanishi ular faoliyatining davlat tomonidan nazorat qilinishini anglatadi. Qimmatli qogozlar bozoridagi har bir faoliyat turiga mazkur bozorni tartibga soluvchi organning muayyan litsenziyasi togri keladi. Jismoniy shaxslar qimmatli qogozlar bozorida investitsiya maslahatchisi va investitsiya vositachisi sifatida faoliyat korsatishi mumkin. Ushbu faoliyatni amalga oshirish uchun jismoniy shaxslar mahalliy hokimiyat idoralarida tadbirkorlar sifatida royxatga olinishi hamda fond bozorini tartibga soluvchi organ tomonidan beriladigan malaka shahodatnomasiga va litsenziyaga ega bolishi lozim. Malaka shahodatnomasi 3 yil muddatga beriladi. Investitsiya muassasalarining ikkinchi oziga xos xususiyati shundaki, ularni xodimlarining asosiy tarkibi, xususan: • investitsiya muassasalarining rahbarlari; • investitsiya muassasalarining qimmatli qogozlar bilan inves- titsiya muassasasi nomidan bitimlar tuzishda bevosita ishtirok etuvchi, shuningdek, mijozlar bilan ishlovchi mutaxassislari fond bozorining ahvoli uchun masul bolgan organda majburiy ravishda shahodatlashdan otishlari kerak. Investitsiya muassasasida ishlovchi va qimmatli qogozlar bilan operatsiyalarni bajarishga doir hujjatlarga imzo chekish huquqiga ega bolgan shahodatlashdan otgan mutaxassislar kamida ikki xususiyatga ega bolishi zarur. Nihoyat, investitsiya muassasalarining uchinchi oziga xos xususiyati shuki, ular yetarli darajadagi oz mablaglariga ega bolishi lozim. Oz mablaglari deganda ustav, qoshimcha zaxira fondlari va bevosita foydadan tashkil topgan mablaglar hajmi tushuniladi. Investitsiya muassasalarining muayyan turlari uchun belgilangan majburiy iqtisodiy meyorlarning mohiyatini keyingi boblarda korib chiqamiz. 72 Yuqorida takidlanganidek, 1996-yilgacha Ozbekiston fond bozorida istalgan professional faoliyat turini amalga oshirish uchun qimmatli qogozlar bozorida vositachilik faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyaga ega bolishning ozi yetarli edi. Ayni paytga kelib, asosan, brokerlik, dilerlik, maslahat va depozitar (yagona, ammo yirik «VAQT» Milliy depozitariy doirasida) kabi faoliyat turlari rivoj topdi, bunda, ayniqsa, broker-dilerlik faoliyatini maslahat faoliyati bilan birga olib borish kuchli taraqqiy etdi. Quyida qimmatli qogozlar bozorida professional faoliyat bilan shugullanuvchi investitsiya muassasalari haqidagi malumotni korishimiz mumkin. Professional faoliyat yurituvchilar tarkibi M a n b a : QQBni muvofiqlashtirish va nazorat qilish Markazi. Investitsiya institutlari har qanday tashkiliy-huquqiy shaklda tuzilishi mumkin. Faqatgina ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilishi mumkin bolgan investitsiya fondi bundan mustasno. Investitsiya institutlarini tashkil etish, ularning faoliyat korsatishlari va ularni tugatish tartibi Ozbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida belgilab qoyiladi. r / T r a li h c v u ti r u y t a y il o a f l a n o i s s e f o r P r a v n a y - 1 li y - 1 1 0 2 ) i n o s ( a r o k a g it a l o h . 1 i s i h c a ti s o v a y i s ti t s e v n I 4 3 . 2 i s i h c t a h a l s a m a y i s ti t s e v n I 5 1 . 3 y i r a ti z o p e D 0 3 . 4 i s i h c v u r a q h s o b il h c n o h s i i n i r a l v it k a a y i s ti t s e v n I 3 2 . 5 i d n o f a y i s ti t s e v n I 9 . 6 i s a t a l a p g n i r il k - b o ti k - b o s i H 2 . 7 i s i h c t o li k h s a t r a l o d v a s i r a q h s a t n a d a jr i B 2 . 8 t n e g a - r e f s n a r T 3 I M A J 8 1 1 73 Qimmatli qogozlar bozori professional qatnashchilari oz mablaglarining 2009-yil 1-yanvardan boshlab belgilanadigan eng kam miqdori* (ming yevro) Yuqoridagi jadvalda qimmatli qogozlar bozorida faoliyat korsatuvchi professional ishtirokchilarning nizom fondiga qoyilgan minimal talablar korsatilgan. 5.2. Investitsiya muassasalarining turlari Investitsiya vositachisi Investitsiya vositachilari (broker-dilerlar) fond bozorining professional ishtirokchilari ichida kop sonli va eng tajribali guruhni tashkil etadi. Vositachilik yoki topshiriq shartnomasi yoxud mijozning vositachisi yoki ishonchli vakili sifatida qimmatli qogozlarga doir bitimlarni tuzish uchun berilgan ishonchnoma asosida ish olib boruvchi yuridik shaxs brokerdir. Mijozlarning bitimlar tuzish uchun brokerga berilgan qimmatli qogozlari va pul mablaglari, shuningdek, broker tomonidan shartnomalar asosida mijozlar bilan tuzilgan bitimlar boyicha l a n o i s s e f o r p i r o z o b r a l z o g o q il t a m m i Q i r a li h c k o r it h s i m a k g n e g n i n i r a l g a l b a m z O ) a d t n e l a v i v k e ( i r o d q i m i r a li h c t a h a l s a m a y i s ti t s e v n I 0 , 0 1 r a lt n e g a - r e f s n a r T 0 , 0 2 il h c n o h s i g n i n i r a l v it k a a y i s ti t s e v n I i r a li h c v u r a q h s o b 0 , 0 5 ) r a l r e li d , r a l r e k o r b ( i r a li h c a ti s o v a y i s ti t s e v n I 0 , 0 5 r a l y i r a ti z o p e D 0 , 0 0 1 i r a l a t a l a p g n i r il k - b o ti k - b o s i H 0 , 0 0 1 i r a q h s a t n a d a jr i b g n i n r a l z o g o q il t a m m i Q i r a li h c t o li k h s a t i r a l o d v a s 0 , 0 0 2 * Investitsiya fondlari uchun ustav kapitalining eng kam miqdori aksiyadorlik jamiyatlariga qoyiladigan talablarga muvofiq belgilanadi. 74 olingan qimmatli qogozlar va pul mablaglari broker tegishlicha Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysida va bankda ochadigan (ochiladigan) alohida hisobvaraqda (hisobvaraqlarda) turishi kerak. Broker oziga mijozi tomonidan topshirilgan pul mablagla- ridan, mijozga uning topshiriqlari korsatib otilgan pul mablaglari hisobidan bajarilishini yoki ular mijozning talabiga binoan, qayta- rilishini kafolatlagan holda oz manfaatlarini kozlab foydalanishga, agar bu mijoz bilan tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan bolsa, haqlidir. Brokerga pul mablaglaridan oz manfaatlarini kozlab foydala- nish huquqini bergan mijozlarning pul mablaglari brokerga bunday huquqni bermagan mijozlarning pul mablaglari turgan hisobvaraq- dan (hisobvaraqlardan) alohida bolgan hisobvaraqda (hisobvaraq- larda) turishi kerak. Broker oz pul mablaglarini bu hisobvaraqqa (hisobvaraqlarga) otkazishga haqli emas, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda pul mablaglarini mijozlarga qaytarish va (yoki) mijozlarga qarz berish hollari bundan mustasno. Broker har bir mijozning pul mablaglari hisobini yuritishi, qimmatli qogozlarga doir bitimlar va operatsiyalarni faqat mijozning topshirigiga binoan va u bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq amalga oshirishi, amalga oshirilgan bitimlar va operatsiyalar togrisida unga hisobot berib borishi shart. Qimmatli qogozlarni sotib olish va (yoki) sotish narxini oshkora elon qilish orqali ushbu qimmatli qogozlarni ozi elon qilgan narxlarda sotib olish va (yoki) sotish majburiyati bilan oz nomidan hamda oz hisobidan qimmatli qogozlarga doir oldi-sotdi bitimlari tuzuvchi yuridik shaxs dilerdir. Diler qimmatli qogozlar narxidan tashqari ularga doir oldi-sotdi shartnomasining boshqa muhim shartlarini: sotib olinadigan va (yoki) sotiladigan qimmatli qogozlar- ning eng kam va eng kop miqdorini, shuningdek, elon qilingan narxlarning amalda bolish muddatini oshkora elon qilish huquqiga ega. Ushbu elonda qimmatli qogozlarga doir oldi-sotdi shartno- masining boshqa muhim shartlari korsatilmagan taqdirda, diler oz mijozi taklif qilgan muhim shartlar asosida shartnoma tuzishi 75 shart. Diler qimmatli qogozlar oldi-sotdi shartnomasini tuzishdan boyin tovlagan taqdirda, unga nisbatan shunday shartnoma tuzishga majbur qilish haqida va (yoki) mijozga yetkazilgan zararlarning ornini qoplash togrisida davo qozgatilishi mumkin. Yuridik shaxsni investitsiya vositachisini tugatish faqat qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish boyicha vakolatli davlat organi investitsiya vositachisi oz mijozlariga tegishli bolgan qim- matli qogozlarni qaytarganligini yozma ravishda tasdiqlaganidan keyin amalga oshirilishi mumkin. Broker quyidagi majburiyatlarga ega: • unga berilgan topshiriqni shaxsan ozi bajarishi, agar shartno- mada boshqa narsa kozda tutilmagan bolsa yoki mijozning manfaat- larini himoyalash zarurati bilan bogliq bolgan vaziyatlar tufayli boshqa narsa kelib chiqmasa; • mijozning talabiga kora, unga topshiriqning bajarilish jarayoni haqida axborot berish; • mijozga topshiriqni bajarish borasida amalga oshirilgan bitimlar boyicha olingan barcha natijalarni zudlik bilan topshirish; • topshiriq bajarilganidan keyin darhol mijozga amal qilish muddati tugallanmagan ishonch qogozini qaytarish va, agar shart- noma shartlari hamda topshiriqning xususiyatiga kora talab etilsa, oqlovchi hujjatlar ilova qilingan hisobotni taqdim etish; • agar mijozning bitim narxini tolashiga ishonch bolmasa, qimmatli qogozlarni xarid qilish uchun topshiriq shartnomasini tuzmaslik; • agar mijoz haqiqatan ham ushbu qimmatli qogozlarga va ularni topshiriq berilgan yildan boshlab 5 ish kuni ichida investitsiya vositachisi ixtiyoriga topshirishining kafolati bolmasa, qimmatli qogozlarni sotish uchun topshiriq shartnomasini tuzmaslik; • bitim bajarilganidan keyin yoki topshiriqning amal qilish muddati tugashi bilan mijozga qimmatli qogozlar bilan bitim- larning tuzilganligi yoxud tuzilmaganligi va uning natijalari haqida zudlik bilan xabar qilish; • mijoz nomidan qimmatli qogozlar bilan ketma-ket opera- tsiyalarni bajarish uchun yoki mijozning aktivlarini boshqarish 76 haqida mijozdan ishonch qogozini olish chogida ishonch qogozida kelishilgan vakolatlar doirasiga qatiy amal qilish, ishonch qogozida mijoz va brokerning ozaro munosabatlariga taalluqli barcha shartlar belgilanishi lozim. Dilerlarning majburiyati quyidagilardan iborat: • qimmatli qogozlar bilan bitimlar tuzilgunga qadar qimmatli qogozlarni xarid qilish va sotishning qatiy boshlangich narxlarini ochiqcha elon qilish; • ularga qimmatli qogozlarni xarid qilish yoki sotish taklifi ila murojaat qilgan shaxslar bilan qimmatli qogozlarning oldindan elon qilingan narxlari va miqdoriga muvofiq, bitimlar tuzish hamda bunday bitimlarni tuzishdan boyin tovlamaslik. Investitsiya brokeri tashkilotning investitsiya vositachisi bolgan xodimi; investitsiya vositachisi yuridik shaxs qimmatli qogozlar bozorida brokerlik (va dilerlik) faoliyatini amalga oshiruvchi investitsiya muassasasi; yakka tartibdagi investitsiya vositachisi maxsus shahodatlashdan otgan, mahalliy hokimiyat idoralarida qimmatli qogozlarning birja bozorida yakka tartibdagi brokerlik va dilerlik faoliyatini yuritishga ruxsat olgan jismoniy shaxs. Investitsiya maslahatchilari Qimmatli qogozlarni chiqarish, joylashtirish, ularning muo- malasi masalalari, qimmatli qogozlar bozori va uning ishtirok- chilari holatini tahlil etish hamda istiqbolini belgilash boyicha maslahat xizmatlari korsatuvchi, shuningdek, qimmatli qogozlar bozori mutaxassislarini qayta tayyorlashni amalga oshiruvchi yuridik shaxs investitsiya maslahatchisidir. Maslahat faoliyati qimmatli qogozlar bozori va uning ishtirok- chilari ahvolini tahlil qilish, moliyaviy vositalarni ekspertizadan otkazish, ishlab chiqish va tavsiyalar berish boyicha xizmatlar korsatishni, qimmatli qogozlarni chiqarish, joylashtirish hamda ularning muomalada bolishi, mutaxassislarni qayta tayyorlash, shuningdek, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan investitsiya siyosatini amalga oshirish masalalari boyicha maslahat xizmatlari 77 korsatishni nazarda tutadi. Ozbekiston qimmatli qogozlar bozorida investitsiya maslahatchisi faoliyatining oziga xos xususiyati shundan iboratki, u imkoniyatli sarmoyadorga muayyan qimmatli qogoz- larni xarid qilish yoki sotish boyicha tavsiyalar berish huquqiga ega emas, faqatgina unga mustaqil qaror qabul qilish uchun zarur bolgan axborotni berishi mumkin. Investitsiya maslahatchilari quyidagi ishlar turlarini amalga oshiradi: • aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish hamda qimmatli qogoz- larni muomalaga chiqarish konsepsiyalarini ishlab chiqish, emissiya risolasini tayyorlash, emissiya risolasini davlat tomonidan vakolat- langan organlarda royxatdan otkazishga komaklashish; • davlat korxonalarini aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish bilan bogliq ishlarni tayyorlash va ularni amalga oshirish, tasis hujjatlari- ning loyihalarini ishlab chiqish hamda ularni royxatdan otkazishga komaklashish, qimmatli qogozlar nashrini depozitariyda royxat- dan otkazish, xususiylashtirilayotgan korxonaning aksiyalashtirish va shunga oxshash masalalar boyicha manfaatlarini davlat boshqaruvining barcha idoralarida ifoda etish; • kasbga oqitish (qimmatli qogozlar bozori sohasida mutaxas- sislarni tayyorlash va qayta tayyorlash); • emitentlar, sarmoyadorlar, investitsiya muassasalari boyicha malumotlar bazasini yaratish, qimmatli qogozlar bozorining ishtirokchilariga axborot xizmatlarini korsatish: maxsus byulletenlar, axborotnomalar chiqarish, buyurtma boyicha emitentlarning faoliyati, ularning qimmatli qogozlari haqidagi axborotni taqdim etish, vositachini tanlash boyicha tavsiyalar berish va h.k.; • mijozning topshirigiga kora, u yoki bu qimmatli qogozlar- ning reklama qilinishini tashkil etish; • emitentlar, investitsiya muassasalarining fond bozoridagi faoliyati bilan bogliq konsalting xizmatlari (kontragentlar, kadr- larni tanlash va joy-joyiga qoyish, aksiyadorlarning umumiy yigili- shini otkazish boyicha tavsiyalar berish); • qimmatli qogozlar bozori ishtirokchilariga ushbu bozorga oid qonun hujjatlari boyicha maslahatlar berish; 78 • qimmatli qogozlarning birja savdolariga kiritilishiga, shu jumladan, listing tadbiridan otish uchun zarur bolgan hujjatlarni tayyorlashga yordam korsatish; • investitsiya loyihalarini ishlab chiqish va ularni ekspertizadan otkazish; • qimmatli qogozlar bozoridagi vaziyatni tahlil qilish (narxning vujudga kelishi, bozor konyunkturasini taxmin qilish, qimmatli qogozlar bilan operatsiyalar qilish imkoniyati va h.k.); • bitimlarni tuzishda qimmatli qogozlar bozori ishtirokchilari- ning manfaatlarini ifoda qilish, kontragentlar ortasidagi nizolarni betaraf hakam sifatida bartaraf etish; • investitsiyani amalga oshirish uchun emitentni va uning qimmatli qogozlarini baholash va sarmoyadorning loyihada ishtirok etishdan bosh tortganligi munosabati bilan investitsiya mablaglarini qaytarish boyicha xizmatlar korsatish. Investitsiya fondlari Investorlarning pul mablaglarini jalb qilish va ularni qonun hujjatlariga muvofiq qimmatli qogozlarga, boshqa investitsiya aktivlariga, shuningdek, banklardagi hisobvaraqlarga va omonatlarga qoyish maqsadida aksiyalar chiqaradigan yuridik shaxs ochiq aksiyadorlik jamiyati investitsiya fondidir. Investitsiya fondi yuridik shaxsning boshqa tashkiliy-huquqiy shakllariga ozgartirilishga haqli emas. Investitsiya fondini qoshib yuborish, qoshib olish, bolish, ajratib chiqarish qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish boyicha vakolatli davlat organi bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Qimmatli qogozlar bozoridagi professional faoliyatni amalga oshirish uchun investitsiya fondiga berilgan litsenziyaning amal qilishini tugatish yoki uni bekor qilish investitsiya fondining belgilangan tartibda tugatilishiga olib keladi. Investitsiya fondlari ikki xilga bolinadi: ochiq va yopiq investitsiya fondlari. Ochiq turdagi investitsiya fondlari aksiyalarni ularni sotib olish majburiyati bilan muomalaga chiqaradi, yani fond qimmatli 79 qogozlarining egalariga ularning orniga pul summasi yoki mol- mulkni olish huquqini beradi, bu ustavda oldindan kozda tutilishi lozim. Yopiq turdagi investitsiya fondlari aksiyalarni ularni sotib olish majburiyatisiz muomalaga chiqaradi. Investitsiya fondiga turli xildagi xatarlarni kamaytirish maqsadida ayrim faoliyat turlari bilan shugullanish va moliyaviy yoqotishlarga olib keluvchi qator operatsiyalarni amalga oshirish qonun yoli bilan man etiladi. Masalan, investitsiya fondi: • qimmatli qogozlarga mablaglar sarflash, opsionlar, fyuchers- larni xarid qilish, har xil turdagi kafolatlarni berish va mol-mulkni garovga qoyishdan tashqari, investitsiyaning boshqa turlarini amalga oshirish; • egalari fond tugatilganidan song aktivlarni sotib olish uchun oddiy aksiyalarning egalariga qaraganda ustunlik huquqlariga ega bolgan obligatsiyalar, imtiyozli aksiyalar va boshqa turdagi majburiyatlar (qarz majburiyatlari)ni chiqarish; • agar aksiyadorlik jamiyatining oddiy aksiyalarini xarid qilgan- dan keyin investitsiya fondining affilatsiyalangan shaxslariga ushbu jamiyat aksiyalarining 10 foizdan ortigi tegishli bolsa, ularni sotib olish; • ozining sof aktivlarining 10 foizdan ortigini bir emitentning qimmatli qogozlariga investitsiya qilish, davlat qimmatli qogozlari bundan mustasno; • fondni ozining affilatsiyalangan shaxslari qimmatli qogoz- lariga mablaglarni investitsiya qilish, qarz majburiyatlariga mablaglarni sarflash (davlat qimmatli qogozlari bundan mus- tasno); • ozining affilatsiyalangan shaxslaridan qimmatli qogozlar va boshqa aktivlarni sotib olish yoki ularga sotish, boshqa investitsiya fondlarining aksiyalarini xarid qilish huquqiga ega emas. Shuningdek, investitsiya fondlari faoliyati uchun ayrim boshqa cheklovlar ham mavjud va ular bunga ogishmay amal qilishlari lozim. 80 Investitsiya fondi foydasining soliqlar, majburiy tolovlar va investitsiya aktivlarining ishonchli boshqaruvchisi mukofotlari tolanganidan keyin qolgan va sarmoyani kopaytirishga yonaltiril- magan qismi aksiyadorlar ortasida dividend sifatida taqsimlanadi. Xususiylashtirish investitsiya fondlari (XIF) Xususiylashtirish investitsiya fondlari investitsiya fondlarining bir turi hisoblanadi. Ular aholining keng qatlamini xususiylashtirish jarayoniga jalb etish maqsadida tashkil etiladi. XIFlarning vazifasi aholining pul mablaglarini jamlab, ularni xususiylashtirilayotgan davlat korxonalarining aksiyalarini sotib olishga yonaltirishdan iborat. Xususiylashtirish investitsiya fondi oz aksiyalarini chiqarish hisobiga mablaglarini jalb etish, oz mablaglarini hamda olingan maxsus davlat kreditlarini xususiylashtirilayotgan davlat korxona- larining qimmatli qogozlariga investitsiya qilish, qimmatli qogozlar bilan savdo qilish, aksiyalariga ega bolgan korxonalarni rivojlan- tirish va samaradorligini oshirishda aksiyador sifatida ishtirok etish- dan iborat faoliyatni amalga oshiruvchi ochiq aksiyadorlik jamiyatidir. Xususiylashtirish investitsiya fondlari quyidagi xususiyatlarga ega: • xususiylashtirilayotgan korxonalar tomonidan chiqariladigan aksiyalar umumiy sonining 30 foizigacha xarid qilish imkoniyati; • ozining umumiy aktivlarining 10 foizidan kop bolmagan qismini bir emitentning qimmatli qogozlariga investitsiya qilish imkoniyati; • maxsus davlat kreditini olish imkoniyati; • mablaglarni faqat xususiylashtirilgan korxonalarning aksiya- lariga va davlat qimmatli qogozlariga investitsiya qilish huquqi. XIF bu yopiq turdagi investitsiya fondidir, yani u qimmatli qogozlarni ularni sotib olish majburiyatlarisiz chiqaradi. Xususiy- lashtirish investitsiya fondining investitsiya portfelini tashkil etuvchi aksiyalarni sotish faqat oz aksiyalarining professionallar tomo- nidan tashkil etilgan qimmatli qogozlarning birja va birjadan tash- 81 qari bozorlarida aholi ortasida joylashtirilishi tugallanganidan keyin amalga oshiriladi. XIFlar oz faoliyatida investitsiya fondlari uchun belgilangan cheklovlarga amal qiladi. Investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchilari Yuridik shaxsning ishonchli boshqaruvchining unga egalik qilish uchun topshirilgan va boshqa shaxsga tegishli bolgan: • qimmatli qogozlarni, shu jumladan, investitsiya aktivlarini boshqarish jarayonida olinadigan qimmatli qogozlarni; • qimmatli qogozlarga investitsiya qilish uchun moljallangan va investitsiya aktivlarini boshqarish jarayonida olinadigan pul mablaglarini shu shaxsning yoki u korsatgan shaxsning manfaat- larini kozlab, oz nomidan ishonchli boshqaruvni belgilangan muddat mobaynida amalga oshirishi investitsiya aktivlarini bosh- qarish boyicha faoliyatdir. Investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchisi fondlarning aktivlarini boshqarish bilan birga quyidagi vazifalarni bajaradi: • fond nomidan qimmatli qogozlar bilan bitimlar tuzadi, fondning mablaglaridan qimmatli qogozlarga investitsiya qilish uchun foydalanadi; • buxgalterlik hisobining, shuningdek, fondning boshqa hujjatlari va hisobotlarining yuritilishini taminlaydi, depozitariy tomonidan aksiyadorlar reyestrining togri yuritilishini, qonunchilikka muvofiq axborotning oshkor etilishini nazorat qiladi; • fondning kuzatuv kengashiga maslahat xizmatlari, shu jum- ladan, investitsiya siyosati masalalari boyicha maslahat xizmatlarini korsatadi; • fondlarning pul mablaglaridan fondlar faoliyati bilan bogliq xarajatlarni moliyalash uchun foydalanadi; • fond qimmatli qogozlariga investitsiyalar qilgan barcha aksiya- dorlik jamiyatlarining boshqaruv organlarida fondning vakilligini taminlaydi; • fond hujjatlarining but saqlanishini va togri rasmiylash- tirilishini, elon qilingan dividendlarning aksiyadorlarga oz yilida va toliq tolanishini taminlaydi. 82 Investitsiya fondlari moliyaviy ahvolining yomonlashuviga olib keluvchi tasodifiy yoqotishlarning oldini olish maqsadida inves- titsiya aktivlarining ishonchli boshqaruvchisining faoliyatida muayyan cheklovlar belgilanadi. Xususan, ularga quyidagilar taqiq- lanadi: • maxsus davlat kreditlaridan tashqari, investitsiya portfelini tashkil qiluvchi fond aktivlari hisobidan qaytarilishi lozim bolgan qarz mablaglarini jalb etish; • investitsiya portfelini tashkil qiluvchi fond aktivlaridan fond aktivlarini boshqarish bilan bogliq bolmagan oz majburiyatlarini taminlash va ijro etish, uchinchi shaxslarning majburiyatlarini bajarish uchun foydalanish; • ozi boshqarayotgan investitsiya fondlarining aksiyalarini xarid qilish; • fondning investitsiya portfelini tashkil qiluvchi aktivlarni sotib olish; • boshqa investitsiya kompaniyasi, uning affilatsiyalangan shaxslari, ixtisoslashtirilgan depozitariy, fondning mustaqil auditori tomonidan chiqarilgan qimmatli qogozlarni xarid qilish; • fondning mol-mulkini boshqaruvchi kompaniyaning ozi yoki uni nazorat qiluvchi shaxslar tomonidan chiqarilgan qimmatli qogozlarga investitsiya qilish boyicha bitimlarni bevosita yoki uchinchi shaxslar orqali tuzish. Depozitariylar Qimmatli qogozlarni saqlash, ularga bolgan huquqlarni hisobga olish va tasdiqlash boyicha xizmatlar korsatuvchi yuridik shaxs depozitariydir. Ozbekiston Respublikasi hududidagi depozitariylar tizimi Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysini va Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysida vakillik hisobvaraqlarini ochgan depozitariylarni oz ichiga oladi. Depozitariylar tizimida qimmatli qogozlar harakati qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tasdiq- lanadigan depozitar operatsiyalar standartlariga muvofiq amalga oshiriladi. 83 Faqat naqd (qogoz blanklar korinishidagi) qimmatli qogoz- larni chiqarish va ularning muomalada bolishi jamiyat uchun ancha qimmatga tushadi, chunki ularni tayyorlash uchun juda kop hajm- dagi boyoqlar, qogozlar va hokazolar sarflanadi. Bundan tashqari, qimmatli qogozlarning qogoz blanklarini saqlash kopincha texnik xususiyatdagi muayyan qiyinchiliklar bilan bogliq (saqlash uchun maxsus xonalar, seyflarning mavjud bolishi zarurati). Nihoyat, naqd qimmatli qogozlar muomalada bolishida qator muammo- larni keltirib chiqaradi otkazma yozuvlarni taqdim etish, trans- fer-agentlik xizmatlari, orab-boglash va tashish, har bir blankning haqiqiyligini tekshirish va h.k. Yuqorida sanab otilgan holatlar shunga olib keldiki, XX asrning 70-yillarining ortalarida naqdsiz qimmatli qogozlar paydo bola boshladi. Ularni hisobga olish va saqlash, xuddi pul mablaglarini banklardagi hisob raqamlarda saqlash singari, buning uchun maxsus moljallangan muassasalar depozitariylardagi «depo» hisob ra- qamlarida yozuvlar korinishida amalga oshirilardi. Qimmatli qogoz- larni naqdsiz shaklda chiqarish, saqlash va muomalada bolishi ananaviy naqd shakldagi usulga qaraganda ozining ancha ustunlik- larini korsatdi, chunki u har bir emitent va har qaysi jamiyat uchun katta miqdordagi mablaglarni tejash imkonini berdi, bundan tashqari, emitentlar sarmoyadorlar hamda vositachilar uchun bir qator qulayliklarni taminladi. Bugungi kunda naqdsiz qimmatli qogozlarni chiqarish butun dunyoda qimmatli qogozlar bozorini rivojlantirishning asosiy tamoyili bolib hisoblanadi. Depozitariylardagi naqdsiz hisobga olish qimmatli qogozlarning moddiy joylashtirilishi zaruratini istisno etuvchi royxatlarning kompyuterlashgan tizimi orqali bitim boyicha hisob-kitoblarni bajarish jarayonini anglatadi. Qimmatli qogozlarga bolgan huquqlarni hisobga olishni depozitariylar amalga oshiradi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Depozitariylar oz deponentlarining hisob- varaqlarida ularning Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysidagi vakillik hisobvaraqlarida jamlab, hisobga olib boriladigan hujjatsiz qimmatli qogozlarga bolgan huquqlari hisobini yuritadi, shuningdek, hujjatli qimmatli qogozlarni saqlaydi va ularga bolgan huquqlarni hisobga oladi. 84 Hujjatsiz qimmatli qogozga bolgan huquqlar oluvchiga uning depo hisobvaragiga tegishli kirim yozuvi belgilangan tartibda kiri- tilgan paytdan etiboran otadi va qonun hujjatlarida belgilangan tartibda depozitariy tomonidan beriladigan depo hisobvaragidan kochirma bilan tasdiqlanadi. Egasining nomi yozilgan hujjatli qimmatli qogozga bolgan mulk huquqi oluvchiga qimmatli qogoz blankiga belgilangan tar- tibda tegishli yozuv kiritilgan paytdan etiboran otadi. Taqdim etuvchiga tegishli hujjatli qimmatli qogozga bolgan mulk huquqi oluvchiga qimmatli qogoz blanki berilgan paytda, qimmatli qogoz blankini saqlash va unga bolgan huquqlarni hisobga olish depozitariyda amalga oshirilgan holda esa oluvchining depo hisobvaragi boyicha kirim yozuvi amalga oshirilgan paytda otadi. Qimmatli qogoz bilan tasdiqlanadigan huquqlar ushbu qimmatli qogozga bolgan huquqlar otgan paytdan etiboran oluvchiga otadi. Bank tizimi singari, Ozbekiston Respublikasining depozitar tizimi ham ikki pogonalidir. Markaziy depozitariy mamlakatning bosh depozitariysi hisoblanadi. Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysi davlat unitar kor- xonasi shaklida tashkil etiladi hamda faoliyatini xizmatlar korsatish- dan olingan daromadlar va boshqa tushumlar hisobidan amalga oshiradi. Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysi xizmatlari uchun tariflarning miqdorlari Ozbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish boyicha vakolatli davlat organi tomonidan tasdiqlanadi. U Ozbekiston depozitariylarida qimmatli qogozlarni saqlash, huquqlarni hisobga olish va harakatining yagona tizimini taminlaydi (birinchi pogona). Qolgan depozitariylar nodavlat korxonalar bolib, ularning muassislari sifatida yuridik va jismoniy shaxslar, shu jumladan, xorijiy yuridik va jismoniy shaxslar ishtirok etishi mumkin. Bu depozitariylar Markaziy depozitariyga boysunadi va u bilan vakillik aloqalarini ornatishga majbur (ikkinchi pogona). Depozitariylar oz deponentlarining hisob raqamlarida, ular- ning markaziy depozitariylardagi vakillik hisob raqamlarida umumiy hisobga olinadigan naqdsiz qimmatli qogozlarga nisbatan huquq- 85 larning hisobini yuritadi. Ozining asosiy faoliyatidan tashqari, depozitariylar qimmatli qogozlarning nominal egasi vazifasini bajarishadi (yani depozitariy qimmatli qogozlar egasining topshi- rigi asosida qimmatli qogozlar egalarining reyestrida ularning nominal egasi sifatida royxatga olinishi mumkin). Qimmatli qogozlar egalari reyestri royxatdan otkazilgan qimmatli qogozlar egalarining belgilangan sanadagi holatga kora shakllantirilgan, ularga qarashli egasining nomi yozilgan qimmatli qogozlarning nomi, miqdori, nominal qiymati va toifasi, shuningdek, reyestrda royxatdan otkazilgan shaxslarga axborotni yuborish imkoniyatini beradigan malumotlar korsatilgan royxati. Qimmatli qogozlarni nominal saqlovchi qimmatli qogozlar egalarining reyestrida royxatdan otkazilgan, qimmatli qogoz- larning egasi bolmagan holda boshqa shaxsning (qimmatli qogozlar egasining yoki u vakil qilgan shaxsning) topshirigiga binoan qimmatli qogozlarni saqlash, hisobga olish va ularga bolgan huquqlarni tasdiqlashni amalga oshiruvchi depozitariy. Depozitariylar • manfaatdor shaxslarning qimmatli qogozlarni depozitariyda saqlash va hisobga olish qoidalari bilan tanishib chiqishlari imko- niyatini taminlashi; • saqlash uchun qabul qilib olingan qimmatli qogozlarning but saqlanishini taminlashi; • har bir deponentga tegishli qimmatli qogozlarning soni va nominal qiymatini hisobga olib borishi; • qimmatli qogozlarga majburiyatlar yuklatilganligi, shuningdek, ularning tugatilganligi faktlari hisobini yuritishi; • depo hisobvaraqlari holatiga ozgartishlar kiritishga asos boluv- chi birlamchi hujjatlarni va depozitar operatsiyalar boyicha hujjat- larni oz arxivida saqlashi; • depo hisobvaraqlari boyicha operatsiyalarni deponentlarning yoki ular vakolat bergan shaxslarning yozma topshiriqlari asosida amalga oshirishi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno; 86 • deponentning qimmatli qogozlarga bolgan mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarini depo hisobvaragidan tegishli kochirma berish orqali tasdiqlashi; • depo hisobvaraqlari boyicha emissiyaviy qimmatli qogozlar- ning mavjudligi va harakati, ularning holati togrisidagi axborotning maxfiyligini taminlashi, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno; • qonun hujjatlarida belgilangan tartibda depo hisobvaragi boyicha operatsiyalarni qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish boyicha vakolatli davlat organi, monopoliyaga qarshi davlat organi, shuningdek, sudning, surishtiruv va tergov organlarining qarorlari asosida tugatishi; • oz faoliyatiga taalluqli malumotlarni qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish boyicha vakolatli davlat organining, davlat soliq xizmati organining, monopoliyaga qarshi davlat organining, shuningdek, sudning, surishtiruv va tergov organlarining talablariga binoan, qonun hujjatlarida belgilangan doirada va tartibda taqdim etishi; • ozi yetkazgan zararlarning ornini sugurta qilish, maxsus fondlar tashkil etish orqali yoki qonun hujjatlariga muvofiq, boshqa usul bilan qoplash imkoniyatini nazarda tutishi shart. Qimmatli qogozlarni nominal saqlovchi vazifasini bajarayot- ganda depozitariy nazarda tutilgan majburiyatlar bilan bir qatorda: • qimmatli qogozlar markaziy depozitariysining talabiga binoan, qimmatli qogozlar egalarining reyestrini shakllantirish uchun qimmatli qogozlarning egalari togrisidagi zarur malumot- larni taqdim etishi; • ozida hisobga olib boriladigan qimmatli qogozlar va ular emitentlarining rekvizitlariga Qimmatli qogozlar markaziy depo- zitariysidan olingan malumotlar asosida ozgartishlar kiritishi shart. Qonun hujjatlariga muvofiq, depozitariylarning zimmasida boshqa majburiyatlar ham bolishi mumkin. Depozitariylar quyidagilarga haqli emas: • oziga saqlash uchun topshirilgan qimmatli qogozlardan foydalanishga; • ozi emissiya qilgan qimmatli qogozlarga bolgan huquqlar hisobini yuritishga; 87 • oz nomidan va oz hisobidan qimmatli qogozlarga doir bitimlar tuzishga, bundan ozi emissiya qilgan qimmatli qogozlarga doir bitimlar mustasno. Agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bolsa, Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysi, ushbu modda- ning yettinchi qismida korsatilgan hollardan tashqari, shuningdek, quyidagilarga haqli emas: • boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga moliyaviy yordam korsatish; • boshqa yuridik shaxslarning ustav fondida ishtirok etish. Depozitariy sifatida faoliyatni tugatish yoki depozitariyni tugatish togrisida qaror qabul qilingan taqdirda, ommaviy axborot vosi- talarida on kunlik muddat ichida tegishli axborot elon qilinadi. Oz faoliyatini tugatayotgan yoki tugatilayotgan depozitariyda saqla- nayotgan qimmatli qogozlar va hisobga olish registrlari deponentning qaroriga binoan, bir haftalik muddat ichida boshqa depozitariyga otkaziladi, bunday qaror mavjud bolmagan taqdirda esa, depo- nentlar tanlagan depozitariylarga qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish boyicha vakolatli davlat organi tomonidan belgilangan muddatlarda keyinchalik otkazish uchun Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysiga otkaziladi. Depozitariyni tugatish Qim- matli qogozlar markaziy depozitariysining ushbu tartib-taomil yakunlanganligi haqidagi yozma tasdigidan keyin amalga oshiriladi. Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysining mutlaq vazifalari Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysining mutlaq vazifa- lari quyidagilardan iborat: • emissiyaviy qimmatli qogozlarni hisobga qoyish, davlat emissiyaviy qimmatli qogozlari bundan mustasno; • emissiyaviy hujjatsiz qimmatli qogozlarni saqlash, davlat emissiyaviy hujjatsiz qimmatli qogozlari bundan mustasno; • markaziy royxatdan otkazuvchi sifatida aksiyalar egalarining reyestrlarini va korporativ obligatsiyalar egalarining reyestrlarini yuritish; 88 • davlatning unga saqlash uchun topshirilgan qimmatli qogoz- larga bolgan huquqlarini, shuningdek, qimmatli qogozlarni bosh- qarish boyicha davlat vakolat bergan shaxslarning qimmatli qogoz- larga bolgan huquqlarini hisobga olish; • depozitariylarning vakillik hisobvaraqlarini yuritish; • ozida saqlanayotgan birja savdosi va birjadan tashqari savdo ishtirokchilarining qimmatli qogozlari savdoga qoyilishidan oldin ularning mavjudligi hamda haqiqiyligini tasdiqlash; • ozida saqlanayotgan qimmatli qogozlar savdoda tuzilgan bitimlar boyicha birja savdosi va birjadan tashqari savdo ishtirok- chilariga yetkazib berilishini taminlash; • emissiyaviy qimmatli qogozlar chiqarilganligini tasdiqlovchi hujjatlarni saqlash, davlat emissiyaviy qimmatli qogozlari bundan mustasno; • Ozbekiston Respublikasining norezidentlari tomonidan chiqarilgan, Ozbekiston Respublikasi hududida muomalaga kiri- tilgan qimmatli qogozlarni hisobga olish; • Ozbekiston Respublikasining rezidentlari tomonidan chiqa- rilgan, Ozbekiston Respublikasi hududidan tashqarida muomalaga kiritilgan qimmatli qogozlarni hisobga olish; • investitsiya fondlari tomonidan chiqarilgan va ularga tegishli qimmatli qogozlarga bolgan huquqlarni hisobga olish; • depozitariylar deponentlarining yagona bazasini yuritish; • depozitariylarda depo hisobvaraqlari boyicha emissiyaviy qimmatli qogozlar (davlat emissiyaviy qimmatli qogozlari bundan mustasno) harakati togrisidagi axborotni toplash va tizimlashtirish. Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysining markaziy royxatdan otkazuvchi vazifasini bajarishdagi huquq va majburiyatlari Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysi markaziy royxat- dan otkazuvchi vazifasini bajarayotganda qimmatli qogozlarning nominal saqlovchilaridan aksiyalar egalari reyestrlarini va korpo- rativ obligatsiyalar egalari reyestrlarini shakllantirish uchun zarur malumotlarni sorash va olish huquqiga ega. 89 Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysi markaziy royxat- dan otkazuvchi vazifasini bajarayotganda qonun hujjatlariga muvofiq, boshqa huquqlarga ham ega bolishi mumkin. Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysi markaziy royxat- dan otkazuvchi vazifasini bajarayotganda: • aksiyalar egalarining va korporativ obligatsiyalar egalarining belgilangan sanadagi holatga kora shakllantirilgan reyestrlarini saqlashi; • aksiyalar egalarining va korporativ obligatsiyalar egalarining reyestrlaridagi mavjud axborotni qonunga muvofiq taqdim etishi; • aksiyalar egalarining va korporativ obligatsiyalar egalarining reyestrlaridagi mavjud axborotning maxfiyligini taminlashi shart. Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysi markaziy royxatdan otkazuvchi vazifasini bajarayotganda qonun hujjatlariga muvofiq, uning zimmasida boshqa majburiyatlar ham bolishi mumkin. Deponentning huquq va majburiyatlari Deponent quyidagi huquqlarga ega: • depozitariyda oz depo hisobvaragidagi qimmatli qogozlarni qonun hujjatlarida belgilangan doirada va tartibda tasarruf etish; • depozitariyga oz depo hisobvaragi boyicha operatsiyalarni amalga oshirish yuzasidan topshiriqlar berish (uchinchi shaxslar oldida majburiyatlar yuklatilgan qimmatli qogozlarni qimmatli qogozlarga majburiyatlar yuklatish tugaganligini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etmasdan otkazishga doir farmoyish bundan mustasno), sorov kiritish, topshiriqlar bajarilganligi togrisida hisobot talab qilish; • oziga tegishli hujjatli qimmatli qogozlarni saqlash hamda hujjatli va hujjatsiz qimmatli qogozlarga bolgan mulk huquqini va boshqa ashyoviy huquqlarni hisobga olishni depozitariyga topshirish; • shartnoma shartlariga muvofiq, oz depo hisobvaragining holati haqida kochirma olish va oz depo hisobvaragi boyicha depozitariy tomonidan otkazilgan operatsiyalar togrisida hisobot olish. 90 Deponent qonun hujjatlariga muvofiq, boshqa huquqlarga ham ega bolishi mumkin. Deponent quyidagi majburiyatlarni bajaradi: • oz vakolatli shaxsining vakolatlari tugatilganligi yoki ozgarti- rilganligi togrisida depozitariyga xabar qilishi; • oz rekvizitlaridagi barcha ozgarishlar haqida depozitariyga bildirishi; • depozitariyning yozma xabarlari togriligini va toliqligini tekshirishi hamda aniqlangan noaniqliklar haqida depozitariyga oz vaqtida bildirishi shart. Qonun hujjatlariga muvofiq, deponentning zimmasida boshqa majburiyatlar ham bolishi mumkin. Hisob-kitob-kliring palatasi Ozaro majburiyatlarni (qimmatli qogozlarga doir bitimlar boyicha axborotni toplash, solishtirish, tuzatish va ularga doir buxgalteriya hujjatlarini tayyorlash) aniqlash hamda qimmatli qogozlarni yetkazib berish va ular yuzasidan hisob-kitoblar boyicha ozaro majburiyatlarni hisobga olish boyicha faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik shaxs hisob-kitob-kliring palatasidir. Hisob-kitob-kliring palatalari ozaro majburiyatlarni aniqlash chogida tayyorlangan qimmatli qogozlar, pul mablaglari va buxgalteriya hujjatlarini qimmatli qogozlar bozorining qaysi ishtirokchilari uchun hisob-kitoblar amalga oshirilayotgan bolsa, shu ishtirokchilar bilan tuzilgan shartnomalar asosida ijro etish uchun qabul qiladi. Hisob-kitob-kliring tashkilotlari qimmatli qogozlar bilan bitimlar boyicha ozaro hisob-kitoblarning oz yilida va toliq otka- zilishini taminlash, ularning oborotini tezlashtirish, bitimlar tuzishda tolovlarning kechiktirilishi hamda tolanmaslikning oldini olish, tuzilgan bitimlarning natijalarini tezkorlik bilan umumlash- tirish va qimmatli qogozlar bozori ishtirokchilarini fond bozori konyunkturasining joriy ahvoli haqida xabardor qilib turish maq- sadida tashkil etiladi. 91 Kliringning vazifalari quyidagilardan iborat: • bitimga doir axborotni yigish, taqqoslash, togrilash (tuza- tish) boyicha operatsiyalarning amalga oshirilishini nazarda tutuvchi ozaro majburiyatlarni belgilash, aniqlash, hisobga olish; • bitim yakunlari boyicha pul mablaglarini otkazish va qim- matli qogozlarni yetkazib berish uchun asos boluvchi hujjatlarni tuzish hamda ularni ijro uchun jonatish; • pul mablaglari va qimmatli qogozlar boyicha majburiyat- larning bir yilning ozida bajarilishini, yani «tolovga qarshi yetkazib berish» tamoyiliga rioya etilishini nazorat qilish, shu jumladan, tuzilgan va ijro uchun yuborilgan hisob-kitob hujjatlarining hara- katini nazorat qilish; • tuzilgan bitim boyicha majburiyatlarning bajarilishini nazorat qilish; • savdolar ishtirokchilari tomonidan qimmatli qogozlar oldi- sotdisini amalga oshirish uchun kiritiladigan pul mablaglari va qimmatli qogozlarni deponentlashga qabul qilish; • savdolar tashkilotchilari (fond birjalari, fond boyliklari bilan birjadan tashqari savdo-sotiqni tashkil etuvchi muassasalar)ga savdo ishtirokchilarining deponentlangan qimmatli qogozlari va pul mablaglari haqidagi axborotni taqdim etish; • hisob-kitob-kliring tashkilotlarining azolari uchun zaxira fon- didan mablaglarni shartnoma asosida berish yoli bilan bitimlarning kafolatli ijro etilishini taminlash. Transfer-agent Qimmatli qogozlarga bolgan huquqlarni hisobga olish tizimiga taalluqli hujjatlarni qabul qilish, ularga ishlov berish va ularni topshirish boyicha xizmatlar korsatuvchi yuridik shaxs transfer- agentdir. Emitent, shuningdek, qimmatli qogozlarga doir bitimlar tuzuvchi shaxslar transfer-agentning mijozlaridir. Transfer-agent emitentga aksiyadorlarning umumiy yigilishini tashkil etish va otkazish yuzasidan xizmatlar korsatishga haqlidir. 92 Qimmatli qogozlarning birjadan tashqari savdosi tashkilotchisi faoliyati Investorlarga vositachilarni jalb etmay turib savdoda ishtirok etish imkoniyatini beruvchi, qimmatli qogozlar savdosini tashkil etish boyicha faoliyatni buyurtmalar qabul qilish punktlaridan, maxsus kompyuter savdo tizimlaridan foydalangan holda amalga oshiruvchi yuridik shaxs (oz qimmatli qogozlarini birjadan tashqari savdoni tashkil etish orqali mustaqil ravishda realizatsiya qiluvchi qimmatli qogozlar mulkdori yoki qimmatli qogozlarga bolgan mulk huquqi egasi bundan mustasno) qimmatli qogozlarning birjadan tashqari savdosi tashkilotchisidir. Qimmatli qogozlarning birjadan tashqari savdosi tashkilotchisi faoliyatini amalga oshirish tartibi qonun hujjatlarida belgilanadi. Investitsiya muassasasi; professional faoliyat; investitsiya vositachisi; investitsiya maslahatchisi; investitsiya fondi; transfer agent; depozitariy; hisob-kliring tashkiloti; kliring jarayoni; birjadan tashqari savdo tashkilotchisi; investitsion aktivlarni ishonchli boshqarish. 1. Investitsiya fondlarining qanday turlarini bilasiz? 2. Investitsiya aktivlarini ishonchli boshqaruvchilari kimlar? 3. Depozitariylar fond bozorida nimalarga haqli emas? 4. Qimmatli qogozlar markaziy depozitariysining qanday mutlaq vazifalarini bilasiz? 5. Hisob-kitob-kliring palatasi haqida nima bilasiz? 6. Transfer-agent kim? 7. Professional faoliyat turlarini izohlang. TAYANCH SOZ VA IBORALAR ? NAZORAT SAVOLLARI 93 6-bob. MOLIYA BOZORIDA EMITENTLAR VA INVESTORLAR FAOLIYATI 6.1. Emitentlar, ularning siyosati va moliya bozoridagi roli Emitentlar bu qonunchilikda belgilangan tartibda moliyaviy instrumentlarni moliyaviy resurslar (investitsiyalar) jalb qilish maqsadida moliya bozoriga chiqaruvchi tashkilotlar. Keng manoda emitent bolishi mumkin bolgan tashkilotlarga quyidagilar kiradi: davlatning boshqaruv va hokimiyat organlari, xalqaro moliyaviy tashkilotlar, yuridik shaxslar. Bu tashkilotlarning barcha moliyaviy instrumentlarni chiqarishga vakolatli yoki maxsus huquq va majburiyatlarga ega bolishi lozim. Moliyaviy resurslarni jalb qilishda turlicha vositalar qollanilishi mumkin: pul, valuta, kredit, qimmatli qogozlar, lotereya, polis- lar, qimmatbaho metall va toshlar, noyob elementlar va h.k. Bular ichida qimmatli qogozlar chiqarish emitentning investitsion talab- larini qondirishning eng samarali vositalaridan biri hisoblanadi. Moliyaviy resurslarni moliya bozori imkoniyatlaridan foydalan- gan holda moliyaviy instrumentlar chiqarish orqali jalb qilish emitentlarning eng asosiy maqsadiy vazifasi hisoblanadi. Uning boshqa vazifasi oz faoliyati jarayonida moliyaviy oqimlarni optimallashtirish va samarali boshqarish asosida jalb qilingan moliyaviy resurslar (investitsiyalar) daromadliligi va bahosi (qiy- mati)ni oshirib borishdir. Bunda moliya bozori emitentning vazifa- larini va emission siyosatini samarali amalga oshirishida, kerakli imij (obro-etibor)ga ega bolishida katta rol oynaydi va muhim funksiyani bajaradi. Emitentlarni quyidagi belgilarga asosan tasniflash mumkin: 1. Tashkiliy-huquqiy shakli boyicha: davlat organi, turli mulk- chilik asosidagi yuridik shaxs. 2. Faoliyat yonalishi boyicha: davlat, xalqaro va nodavlat mo- liyaviy institutlar va nomoliyaviy tashkilotlar. 3. Moliyaviy instrumentlari boyicha: davlat, munitsiðal, xalqaro va nodavlat (korporativ) instrumentlar chiqaruvchi tashkilotlar. 94 4. Emission siyosati boyicha: davlatning iqtisodiy siyosatini (monetar, budjet-soliq) yurituvchi vakolatli tashkilotlar, xalqaro iqtisodiy siyosatni yurituvchi tashkilotlar, investitsion siyosat (strategik, portfel, xorijiy investorlarga qaratilgan) yurituvchi tashkilotlar. 5. Milliyligi boyicha: rezidentlar va norezidentlar. 6. Emission potensiali boyicha: katta, orta va kichik hajmda moliyaviy instrumentlarni chiqaruvchi tashkilotlar. 7. Imiji va tavakkalchiligi boyicha: yuqori, orta va kam nufuzli tashkilotlar. 8. Moliyaviy instrumentlarining jalbdorliligi boyicha: yuqori, ortacha va kam jalbdor emitentlar. Masalan, fond bozorida emitentlar ozlarining qimmatli qogozlari jalbdorliligi boyicha quyidagicha tasniflanishi va tavsiflanishi mumkin: «Zangori fishkalar» sarasiga kiruvchi qimmatli qogozlar bozorda barqaror va yuqori kreditlik imkoniyatiga ega yirik kompaniyalar chiqaradi. «Ikkinchi eshelon aksiyalari» sarasiga kiruvchi aksiyalar yosh, lekin yetarlicha yirik kompaniyalar chiqaradi. «Markaziy» sarasiga kiruvchi qimmatli qogozlar tarmoqda yetakchi oringa ega va tarmoqdagi boshqa kompaniyalar aksiyalari bahosiga tasir korsatuvchi emitentlar chiqaradi. «Himoyalanuvchi aksiyalar» sarasiga kiruvchi qimmatli qo- gozlar yuqori dividendlar tolovchi va salbiy kotirovka miqdoriga yol qoymaydigan yirik kompaniyalar. «Dastur asosi» («Ãâîçäü ïðîãðàììû») sarasiga kiruvchi qim- matli qogozlar qimmatli qogozlarning yuqori likvidlilik dara- jasini taminlovchi emitentlar. «Ragbatli aksiyalar» sarasiga kiruvchi aksiyalar kurs narxi (kotirovkasi) boyicha yuqori orinni egallagan kompaniyalar. «Yoqimdor aksiyalar» sarasiga kiruvchi aksiyalar daromad- liligi boyicha «ragbatli aksiyalar» toifasiga yaqin va kurs tafovutining tez oshib borishini taminlovchi yosh kompaniyalar. «Davriy aksiyalar» aksiyalarning daromadliligini ozining faolligi bilan bogliq tarzda sinxron ozgarishi asosida taminlovchi kompaniyalar. «Uxlab yotgan aksiyalar» bozorni hali egallamagan, lekin osishning katta potensialiga ega aksiyalarni chiqaruvchi kompaniyalar. «Ishirilgan aksiyalar» aksiyalari haddan tashqari yuqori baholangan kompaniyalar. 95 «Spekulativ aksiyalar» bozorda yaqinda paydo bolgan aksiya- larni chiqaruvchi kompaniyalar (ularning imiji va tarixi yoq). «Faol bolmagan aksiyalar» investorlar nuqtayi nazarida nolikvid va qiziqarli bolmagan aksiyalar emitentlari. Yuridik shaxs bolgan emitentlar qonun hujjatlarida belgilan- gan tartibda tuziladi, faoliyat yuritadi, qayta tashkil qilinadi va tugatiladi. Malum bir mamlakatga nisbatan rezident va norezidentlar hisoblangan emitentlar osha mamlakatda ornatilgan qonunlar doirasida emission faoliyat yuritadilar. Bu faoliyat doirasida bunday emitent moliyaviy resurslarni (investitsiyalarni) jalb qilish siyosa- tini amalga oshiradi. Ushbu siyosat emitentning ahvoliga va turiga qarab agressiv va konservativ, strategik va portfel bolishi mumkin. Xalqaro darajadagi emitentlar xalqaro bitishuvlar asosida emission faoliyat yuritadilar. Bu faoliyat doirasida bunday emitent moliyaviy resurslar (investitsiyalar)ni jalb qilish siyosatini amalga oshiradi. Ushbu siyosat emitentning mavqeyi va turiga qarab, regional va milliy iqtisodiyotga qaratilgan bolishi mumkin. Davlat boshqaruvi va hokimiyati organlari mamlakat qonun- lari bilan ornatilgan vakolatlar, maqsad, vazifa va funksiyalar doirasida emission faoliyat yuritadilar. Bu faoliyat doirasida bun- day emitent moliyaviy resurslar (investitsiyalar)ni jalb qilish siyo- satini amalga oshiradi. Ushbu siyosat emitentning ahvoliga, turiga va vakolatiga qarab, makromoliyaviy, hududiy va tarmoqiy bolishi mumkin. Emitentlarga qoyiladigan asosiy talablar: transparentlilik (infor- matsion shaffoflik), ishonchlilik, barqarorlik, raqobatbardoshlilik, moliyaviy xavfsizlik asosida oz moliyaviy instrumentlarining lik- vidlilik, daromadlilik, tavakkalchililik va bazisiga nisbatan ekviva- lentlilik darajasini taminlashdan iborat. Emitentning transparentlilik darajasi (yani adekvat informa- tsion transparentlilik) uning barcha operatsiyalari va ularga oid informatsiyalar sonining bir-biriga tengligi, ozaro adekvatliligi (togriligi, aniqligi, oz vaqtidaliligi, ishonchliligi) bilan belgi- lanadi. Bu indikatorni (yani adekvat informatsion transparentlilikni A(T)) baholash uchun quyidagi mezonni (kriteriyni) qollash mumkin: min A(T) = A T (qonun bilan va moliya bozori tomonidan 96 ornatilgan tartibga talab qilinadigan informatsiyalar soni va sifati miqdori kopaytmasi) A R (emitent tomonidan real taminlab berilgan informatsiyaning soni va sifati miqdori kopaytmasi). Bunda informatsiyaning sifat miqdori emitentning moliya bozoridagi imijini tashkil etuvchi va holati sifatini belgilovchi iqtisodiy (moliyaviy), korporativ boshqaruvi, moliyaviy instru- mentlari va boshqa korsatkichlari asosida baholanishi mumkin bolgan reytingi va/yoki reytingi yordamida ifodalanadi. Informa- tsiyalar soni esa emitent tomonidan berilishi lozim bolgan hisobot- lar va malumotlar miqdoridan kelib chiqadi. Dunyoning barcha mamlakatlari moliya bozorlarida eng asosiy, salmoqli va sifatli emitent sifatida vakolatli davlat organ- lari (Moliya vazirligi, Markaziy bank) hisoblanadi. Keyingi orinda esa mahalliy hokimiyatlar (meriyalar, munitsipalitetlar, hokimiyat- lar) turadi. Davlat organlarining professional emitent sifatidagi faoliyatlari davlat moliyaviy instrumentlarini (milliy valutasi va qimmatli qogozlarini) davlatning iqtisodiy siyosatini yuritish maqsadida chiqarish orqali amalga oshiriladi. Xuddi shu maqsadda davlat organlari professional investitsion faoliyatni va professional moliya instituti operatsiyalarini ham amalga oshiradi. Bu faoliyatlar bilan birga vakolatli davlat organlari moliya bozorini tartiblashtirishni (muvofiqlashtirish va nazorat qilishni) amalga oshiradi. Emitentlar moliya bozorida moliyaviy instrumentlarini chiqa- ruvchi va ularning real bazisiga bolgan ekvivalentlilik darajasini taminlovchi institutlar rolini bajaradi. Boshqacha qilib aytganda, emitentlar ozlarining moliyaviy instrumentlari sifat korsatkich- larini aks ettiruvchi biznes kapitali rolini bajaradi. Oz navbatida, bir vaqtning ozida moliyaviy instrumentlar ularni chiqaruvchi emitentning biznes sifatini aks ettiruvchi bozor kapitali rolini bajaradi. Emitent moliyaviy instrumentlar manbayi bolib, moliya bozorining investitsion retseptori (moliyaviy resurslarni qabul qiluvchi va ularni ishlab chiqarishda ishlovchi real kapitalga aylan- tiruvchi) va moliyaviy instrumentlarni daromad (zarar) bilan taminlovchi biznes kapitali (iqtisodiyotning tijorat subyekti bolsa, davlat organlari bundan mustasno) hisoblanadi. Qimmatli qogozlar emissiyasidagi majburiyatlar boyicha javobgarlik emitentlarning zimmasidadir. 97 Emitentlar qonunchilikka muvofiq investorlar oldida ularga yetkazilgan zarar uchun quyidagi holatlar boyicha mulkiy javobgar: • investorlar talabiga asosan qimmatli qogozlar bozorida investorlar huquqlarini himoya qilish togrisidagi qonunchilikda belgilangan malumotlarni taqdim qilmaslik yoki notogri malu- motlar taqdim qilish; • qimmatli qogozlar emissiyasining belgilangan tartibini buzish; • qimmatli qogozlarning insofsiz reklamasini amalga oshir- ganlik, qimmatli qogozlarning qonun hujjatlarida belgilangan tartibda royxatdan otkazilmagan chiqarilishining reklamasi, shuningdek, muomalada bolishi qonun bilan taqiqlangan qimmatli qogozlarning reklamasi uchun; • investorlar bilan ularning qimmatli qogozlar bozorida inves- torlar huquqlarini himoya qilish togrisidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan huquqlarini cheklaydigan, emitentlarning javob- garligini cheklaydigan shartnomalarni tuzish; • aniqlangan hiyla-nayrang ishlatish faktlari va qimmatli qogoz- lar bozoridagi boshqa qoidabuzarliklar, shuningdek, qimmatli qogozlar, qimmatli qogozlarning emitentlari, qimmatli qogoz- larga doir narxlar togrisida, shu jumladan, reklamada qasddan buzib korsatilgan axborotni taqdim etish yoli bilan investorlarni qimmatli qogozlarni sotib olish va sotishga davat qilganlik uchun; • investorlar bilan tuzilgan shartnomalar shartlarini bajarma- ganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik, shuningdek, investor bilan tuzilgan shartnomada qayd etilganidan farq qiladigan shart- larda bitim tuzganlik uchun. 6.2. Investorlar, ularning siyosati va moliya bozoridagi roli Investorlar bu qonunchilikda belgilangan tartibda moliya- viy resurslarni investitsiyalar tarzida emitentlarning moliyaviy instrumentlariga yonaltirish maqsadida moliya bozoriga chi- qaruvchi shaxs va organlar. Keng manoda investor bolishi mum- kin bolgan shaxs va tashkilotlarga quyidagilar kiradi: davlat- ning boshqaruv va hokimiyat organlari, xalqaro moliyaviy tashki- lotlar, yuridik va jismoniy shaxslar. Investor bolish uchun bosh- langich investitsion jamgarmalar mavjudligi, investorning inves- titsion xohish-istagi va moliya bozorida investitsion muhitning yetarli darajada bolishi darkordir. 98 Investitsiya qilishda turlicha vositalar qollanilishi mumkin: pul, valuta, kredit, qimmatli qogozlar, mulk (moddiy va nomoddiy), turli tovar-xomashyolar va h.k. Bular ichida qimmatli qogozlarga investitsiya qilish investorning talablarini qondirishning eng sama- rali va keng tarqalgan yollardan biri hisoblanadi. Investitsion resurslarni moliya bozori imkoniyatlaridan foydalangan holda foyda olish uchun yonaltirish investorlarning eng asosiy maqsadiy vazifasi hisoblanadi. Uning boshqa vazifasi ozining investitsion faoliyati jarayonida investitsiyalar daro- madliligini oshirib borish va xavf-xatar darajasini pasaytirishdir. Bunda moliya bozori investorning vazifalarini va investitsion siyo- satini samarali amalga oshirishida, yetarli darajada rivojlangan bolishida katta rol oynaydi va muhim funksiyani bajaradi. Investorlarni quyidagi belgilarga asosan tasniflash mumkin: 1. Tashkiliy-huquqiy shakli boyicha: davlat tashkiloti (davlat boshqaruvi va hokimiyati organi), turli mulkchilik asosidagi yuridik shaxslar, jismoniy shaxslar (fuqarolar va vaqtinchalik fuqarolik huquqiga ega emaslar). 2. Faoliyat yonalishi boyicha: individual va institutsional bolgan davlat, xalqaro va nodavlat moliyaviy institutlar va nomoliyaviy tashkilotlar, jismoniy shaxslar. 3. Investitsion vositalari boyicha: pul, valuta, kredit, mulk, tovar-xomashyo, qimmatli qogozlar va h.k. resurslariga ega bolgan investorlar. 4. Investitsion siyosati boyicha: davlatning iqtisodiy siyosatini (monetar, budjet-soliq) yurituvchi vakolatli tashkilotlar, xalqaro iqtisodiy siyosatni yurituvchi tashkilotlar, investitsion siyosat yurituvchi shaxslar. 5. Milliyligi boyicha: rezidentlar (ichki) va norezidentlar (tashqi). 6. Investitsion potensiali boyicha: katta (institutsional, strategik), orta va kichik (minoritar) hajmda investitsiyalarni yonaltiruvchilar. 7. Xavf-xatar boyicha: yuqori, orta va kam xavf-xatarli investorlar. 8. Strategiyasi boyicha: agressiv, konservativ va ularning gibridiga asoslangan investorlar. 9. Investitsiyalar turlari boyicha: portfel, togri investitsiyalar qiluvchi investorlar. Portfelli investorlar spekulativ-portfel va stra- tegik-portfel turida bolishi mumkin. 10. Investitsiya muddati boyicha: qisqa, orta va uzoq muddatli investitsiyalar. 99 11. Sektorga yonalganligi boyicha: • davlat sektoriga investitsiya qiluvchilar; • bank va moliya sektoriga investitsiya qiluvchilar; • ishlab chiqarish sektoriga investitsiya qiluvchilar; • ijtimoiy sektorga investitsiya qiluvchilar va h.k. Jismoniy shaxs bolgan investorlar qonun hujjatlarida belgilan- gan tartibda investitsion faoliyat yuritadi. Yuridik shaxs bolgan investorlar qonun hujjatlarida belgi- langan tartibda tuziladi, faoliyat yuritadi, qayta tashkil qilinadi va tugatiladi. Malum bir mamlakatga nisbatan rezident va norezidentlar hisoblangan investorlar osha mamlakatda ornatilgan qonunlar doirasida investitsion faoliyat yuritadilar. Bu faoliyat doirasida bunday investor investitsiyalarini orttirish (kamida saqlab qolish) siyosatini amalga oshiradi. Ushbu siyosat investorning ahvoliga va turiga qarab agressiv va konservativ, strategik va portfel bolishi mumkin. Xalqaro darajadagi investorlar xalqaro bitishuvlar asosida inves- titsion faoliyat yuritadilar. Bu faoliyat doirasida bunday investorlar investitsion siyosatini amalga oshiradi. Ushbu siyosat investorning mavqeyi va turiga qarab regional va milliy iqtisodiyotga qaratilgan strategik va portfel korinishda bolishi mumkin. Davlat boshqaruvi va hokimiyati organlari mamlakat qonunlari bilan ornatilgan vakolatlar, maqsad, vazifa va funksiyalari doirasida investitsion faoliyat yuritadilar. Bu faoliyat doirasida bunday investor investitsion siyosatini amalga oshiradi. Ushbu siyosat investorning ahvoliga, turiga va vakolatiga qarab makromoliyaviy, territorial, tarmoqiy, strategik, portfel bolishi mumkin. Investorlarga qoyiladigan asosiy talablar: transparentlilik, max- fiylilik, ishonchlilik, barqarorlik, raqobatbardoshlilik, moliyaviy xavfsizlik, faollilik asosida oz investitsiyalarining likvidlilik, daro- madlilik, risksizlilik va bazisiga nisbatan ekvivalentlilik darajasini taminlashdan iborat. Odatda, investorlar risklarga moyil boladilar, ularning xatti-harakatlari refleksiv bolib, bozordagi investitsion muhitga va bozor konyunkturasiga bogliq boladi. Mamlakatdagi investorlarning faollilik darajasi moliya bozorida va umuman, iqtisodiyotda muhim ahamiyatga ega bolib, bu indikatorni (F) baholash uchun quyidagi mezonni (kriteriyni) qollash mumkin: min F = SV (investitsiya sifatidagi jamgarma 100 hajmi va investitsiyalar likvidliligi kopaytmasi) PI (inves- titsiyalarning bozor narxi va iqtisodiyot uchun zarur bolgan investitsiyalar hajmi kopaytmasi). Dunyoning turli mamlakatlari moliya bozorlarida investorlarning salmogi va faolliligi har xil darajaga ega bolib, bu korsatkichlar asosan investitsion muhitga tasir etuvchi ichki va tashqi omillarga bogliq. Davlat organlarining investitsion faoliyati ularning mamlakatda iqtisodiy siyosatini yuritish maqsadida monetar va fiskal siyosatlari asosida amalga oshiriladi. Xuddi shu maqsadda davlat organlari professional investitsion faoliyatni va professional moliya instituti operatsiyalarini ham amalga oshiradi. Bu faoliyatlar bilan birga vakolatli davlat organlari moliya bozorini tartiblashtirish (muvofiq- lashtirish va nazorat qilish)ni amalga oshiradi. Investorlar moliya bozorida moliyaviy instrumentlarga investi- tsiyalar qiluvchi va ularni real bazisiga bolgan ekvivalentlik da- rajasini obyektiv belgilovchi shaxs va institutlar rolini bajaradi. Oz navbatida, bir vaqtning ozida investitsiyalar ularni amalga oshi- ruvchi investorning biznes sifatini aks ettiruvchi bozor kapitali rolini bajaradi. Investor moliyaviy investitsion resurslar manbayi bolib, moliya bozorining ota tasirchan retseptori (moliyaviy instrumentlarni qabul qiluvchi va ularni jamgarma kapitaliga aylantiruvchi) va investitsiyalarning riskli daromad (zarar) dara- jasini obyektiv belgilovchi iqtisodiyotning tijorat subyekti hisob- lanadi. Shuning uchun dunyoning barcha mamlakatlarida investorlarning haq-huquqlari davlat tomonidan kafolatlanadi, himoyalanadi va bu borada yetarlicha shart-sharoitlar yaratiladi. Investitsiyalar obyektini, shakli va miqdorini tanlash masuliyati (tavakkalchiligi) investorning oz zimmasida boladi, shunga mu- vofiq moliyaviy instrumentlarga, shu jumladan, aksiyalarga qilin- gan oz investitsiyalarini himoyalash uchun pirovard masuliyat (tavakkal) ham investorning (aksiyadorning) zimmasida boladi. Jahon moliya bozorining eng faol investorlaridan biri portfelli investorlar hisoblanib, ularning asosiy faoliyati investitsiyalar port- felini samarali shakllantirish va boshqarishdir. Investitsiyalar portfeli malum bir maqsadli investitsion siyosat talabiga javob berish asosida shakllantirilgan moliyaviy instru- mentlar toplami. Umuman olganda, investitsiyalar portfeli nafaqat moliyaviy instrumentlardan, balki aktivlarning boshqa turlaridan ham iborat bolishi mumkin, masalan, kochmas mulklardan, 101 kreditlardan, polislardan, buyurtmalardan va h.k. Portfellar jam- garma va kapitalni jamlash vositasi sifatida namoyon boladi. Investitsiyalar portfelining asosiy maqsadi investorlar mabla- gini investitsion obyektlarga (jumladan, moliyaviy instrument- larga) yonaltirish asosida rejalashtirilgan daromadni past (yuqori) risklarda olish. Portfelli investorlar investitsiyalar portfelini shakllantirib boshqaruvchi investorlar. Yuqorida keltirilgan tasnifda korsatil- ganidek, portfelli investorlar strategik-portfelli va spekulativ-port- felli bolishi mumkin. Strategik-portfelli investorlar oz mablaglarini uzoq strategik istiqbolga qarab, koproq bazaviy qimmatli qogozlarning yirik paketlariga yonaltirsalar, spekulativ-strategik investorlar strate- giyasi esa bozorda vujudga keluvchi arbitraj imkoniyatlari asosida shakllantiriladi (yani bozor konyunkturasi boyicha kurslar ta- fovutida spekulativ operatsiyalar bajarish evaziga). Strategik- portfelli investorlar asosan malum bir tarmoqdagi kompaniyalar aksiyalarining nazorat paketiga ega bolib, bu tarmoq doirasida ozlarining strategik investitsion manfaatlari asosida strategiyalarini yuritadilar. Bundaylarga, masalan, aralash xoldinglar, moliya- sanoat guruhlari, TNK va h.k. kiradi. Har ikki turdagi portfelli investor ham investitsion mablaglar, kapital akkumulatori bolib, iqtisodiyotning real sektorini investi- tsiyalar uchun samarali raqobat asosida rivojlantirish masalasi yechimini taminlaydi. Bunda har ikkalasining strategiyalari bozor indikatorlariga bogliq holda amalga oshiriladi. Spekulativ-portfelli investorlarga investitsiya, pensiya, sugurta fondlari, moliyaviy kompaniyalar, investitsion banklar kiradi. Ular- ning maqsad va manfaatlari moliya bozorini rivojlantirish boyicha jamiyat manfaatlari bilan obyektiv mos keladi, bozor xavf-xatari va bunda jamiyat istaklarini adekvat aks etadi. Bunda ular, asosan, portfellari boyicha yuqori daromadlilik va likvidlilikni taminlay- dilar, mos ravishda quyidagilar bilan namoyon boluvchi rolni bajaradi: • emitentlar holatining obyektiv «barometri», demak, iqtiso- diyotning real sektorini ham; • moliya bozori orqali real sektor investitsion loyihalarini mo- liyalashtirishning arzon va samarali manbayi; • moliya bozori orqali iqtisodiyotning tarmoqlari boylab in- vestitsion resurslarning samarali taqsimlanishi va qayta taqsimla- nishi jarayoni regulatori. 102 Umuman olganda, portfelli investorlar oz kapitalini moliya bozorlari (fond bozorlari) orqali yonaltirib, milliy iqtisodiyotni obyektiv baholaydi va raqobatli kreditlaydi. Shu bilan ular mablaglarini bir loyihaga togridan togri investitsiya qiluvchi investorlardan (qisqacha togri investorlar) farqlanadi. Togri investor uchun investitsion loyiha tarixi va kredit oluvchi kompaniya bilan sheriklik hissiyoti katta ahamiyatga ega bolib, portfelli investor (strategik-portfelli investorlardan tashqari, chunki ular tarmoq kompaniyalariga bozor konyunkturasiga qarab, kopincha ozlarining rivojlanish tartiblarini majburlaydilar) uchun esa bu masalalar unchalik ahamiyat kasb etmaydi. Emitent; investor; transparentlik; strategik-portfel investori; spekulativ- portfel investori. 1. Investorlar kimlar va ular qaysi belgilar boyicha tasniflanadi? 2. Investorlarning qanday siyosat yonalishlarini bilasiz? 3. Emitentlarning faollik darajasi nima? 4. Strategik-portfel investorlarning qanday xususiyatlarini bilasiz? 5. Spekulativ-portfel investorlarning qanday xususiyatlarini bilasiz? 6. Emitentlar kimlar va ular qaysi belgilar boyicha tasniflanadi? 8. Emitentlarning qanday siyosat yonalishlarini bilasiz? 9. Emitentlarga qanday talablar qoyiladi? 10. Emitentlarning transparentlik darajasi nima? 11. Emitentlarning investorlar oldida javobgarligi nimalardan iborat? 1. Investorlarning moliya bozoridagi rolini tahlil qiling. 2. Terminlar lugatini tuzing. 3. Emitent va investorlarning ozaro bogliqligidagi faoliyatini, moliya bozo- ridagi ahamiyatini tahlil qiling. 4. Emitentlarning moliya bozoridagi rolini tahlil qiling. TAYANCH SOZ VA IBORALAR ? NAZORAT SAVOLLARI ! TOPSHIRIQLAR 103 7-bob. QIMMATLI QOGOZLAR BOZORIDA AKSIYADORLIK JAMIYATLARINING VAZIFALARI 7.1. Aksiyadorlik jamiyatlarining tashkiliy tuzilishi Xususiylashtirish bu davlat mulki bolgan obyektlar yoki aksiyalarning jismoniy va nodavlat yuridik shaxslar tomonidan sotib olinishidir. Xususiylashtirish jamiyatni har tomonlama soglomlashtirish maqsadida ilgor siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirayotgan mamlakatlarga xos bolgan zarur jarayon hisoblanadi. Ozbekistonda xususiylashtirishga 1991-yil noyabrda, yani Ozbe- kiston Respublikasining «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiy- lashtirish togrisida»gi Qonuni qabul qilingan vaqtdan boshlab kirishildi. Davlat korxonalari xususiy korxonalarga, masuliyati cheklangan jamiyatlarga, ijara korxonalariga va aksiyadorlik jamiyat- lariga aylantirila boshlandi. Bunda dastlab ushbu jarayon qimmatli qogozlar bozoriga qandaydir jiddiy tasir korsata olmadi, chunki aksiyadorlik jamiyatlaridan boshqa endigina tashkil etilgan yangi mulkchilik shaklidagi korxonalar oz qimmatli qogozlarini chiqa- rish va sotishni amalga oshirmas edi. Aksiyadorlik jamiyatlari esa yopiq turda tashkil etilib, ularning aksiyalari quyidagi ulushlarda taqsimlandi: 51 foizi davlatga va 49 foizi mehnat jamoasi azo- lariga. Agar mehnat jamoasining azosi oz aksiyasini sotishni xoh- lasa, u buning uchun bir yilda bir marta chaqiriladigan aksiya- dorlar umumiy yigilishining ruxsatini olishi lozim edi. Shunday qilib, aksiyalarni tashqi sarmoyadorlarga sotish va bu bilan qimmatli qogozlar oldi-sotdisi bitimini amalga oshirish imkoniyati deyarli yoqqa chiqarilgan edi. Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 1994-yil yanvar va martdagi Farmonlari qabul qilinishi bilan davlat korxonalari negi- zida ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish, ilgari barpo etilgan yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarini ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish, bir vaqtning ozida davlatga tegishli bolgan aksiyalar ulushini qisqartirish, fond bozorini tashkil 104 etish va unda xususiylashtirilayotgan korxonalar aksiyalarini joylashtirish, qimmatli qogozlar bozorini rivojlantirish yoli bilan aholini iqtisodiy islohotlar jarayoniga keng jalb etish hamda aholi tomonidan oz mablaglarining aksiyalarga samarasiz qoyilishi tufayli sodir boladigan yoqotishlar xatarini kamaytirish maqsadida investitsiya fondlari tizimini yaratish, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning ustuvor yonalishlari sifatida tan olindi. Davlat korxonalarini xususiylashtirish jarayonida barpo etilgan ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarining ustav sarmoyasini shakllantirishda quyidagi aksiyalar paketlarini shakllantirish nazarda tutildi: davlat, mehnat jamoasi, xorijiy hamkor, fond birjalari va qimmatli qogozlarning boshqa bozorlarida erkin sotilishga moljal- langan aksiyalar paketlari. Aynan 1994-yilning bahoridan boshlab, Ozbekistonda davlat mulkchiligi shaklidagi korxonalarning butun majmualari va guruh- larini qisqa muddatlarda aksiyalashtirishni nazarda tutuvchi keng kolamli xususiylashtirish jarayoni boshlandi. Keng kolamdagi xususiylashtirish dasturining maqsadi quyida- gilardan iborat boldi: jamiyatni iqtisodiy isloh qilish jarayoniga aholining keng qatlamini jalb etishga yonaltirilgan siyosiy maq- sadlar; aksiyalar paketlarini sarmoyadorlar turli toifalarining ma- lum guruhlari ortasida joylashtirish yoli bilan mol-mulkni adolatli taqsimlash usullarini qidirishdan iborat bolgan ijtimoiy maqsadlar; bozorni va iqtisodiyotdagi raqobatni rivojlantirish maqsadida katta miqdordagi korxonalarning jadal suratlarda xususiylashtirilishini taminlovchi iqtisodiy maqsadlar. Ozbekistonda xususiylashtirish jarayoni oziga xos xususiyatlariga ega. Dastavval u ozining bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgani bilan ajralib turadi. Birinchi bosqich (19921993-yy.). Bu bosqich uy-joylarning xususiylashtirilishi, yer uchastkalarining qishloq aholisiga yordam- chi xojalik yuritish uchun shaxsiy tomorqa qilib berilishi bilan tavsiflanadi (bu «kichik» xususiylashtirish deb nomlanadi). «Kichik» xususiylashtirish davrida «Mahalliy sanoat», «Ozmaishiyuyushma» (maishiy xizmatlar korsatish), «Ozbeksavdo» kabi sohalarning kichik va orta obyektlari mehnat jamoalariga imtiyozlar berilgan holda jamoa korxonalariga hamda yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi. Ikkinchi bosqich (19941998-yy.). Mazkur bosqichda xususiy- lashtirish jarayoniga minglab orta va yirik korxonalar jalb etildi, bunda xususiylashtirish davlat korxonalarini ochiq turdagi aksiya- 105 dorlik jamiyatlariga aylantirish yoli bilan olib borildi (keng kolamli xususiylashtirish). Aksiyalashtirish bilan bir qatorda kichik biznes keng rivoj topdi. Aynan ushbu davrda davlat korxonalari negizida paydo bolgan aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarining ommaviy muomalaga chiqarilishi sababli fond bozori (aksiyalar bozori)ning tegishli segmentiga asos solindi. Uchinchi bosqich (1998-yildan boshlandi). U Vazirlar Mahka- masi tomonidan respublikaning xalq xojaligi uchun muhim stra- tegik ahamiyatga ega bolgan va xususiylashtirilishi mumkin bolmagan davlat mulki obyektlari royxatining tuzilishi bilan tavsif- lanadi. Hozirgi paytda mazkur royxatga kirmagan deyarli barcha obyektlar va korxonalarda xususiylashtirish jarayoni kechmoqda. Iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichidagi davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish respublikadagi yirik strategik davlat korxonalarining mulkchilik shaklini ozgartirishga xalqaro texnik va moliyaviy maslahatchilarni jalb etgan holda alohida yondashuv bilan ajralib turadi. Sharqiy Yevropa va sobiq Ittifoqning kopgina mamlakatlarida, yani Chexiya, Slovakiya, Polsha, Rossiya, Qozogiston va boshqa davlatlarda ommaviy xususiylashtirish davlat korxonalari aksiyala- rining aholi ortasida vaucher tarqatish yoli bilan yo bepul, yo bolmasa, eng kam tolovlar evaziga taqsimlanishini nazarda tutdi. Vaucherlar bu sertifikatlar yoki oldindan beriladigan guvohno- malar bolib, ular aholi ortasida taqsimlanadi va oz egalariga ular uchun kimoshdi savdosida sotuvga qoyiladigan davlat korxona- larining aksiyalarini olish yoxud ularni vaucherlardan foydalanish boyicha vositachilik vazifalarini bajarishga tayinlagan investitsiya fondlariga qoyish huquqini beradi. Ozbekistonda xususiylashtirishning vaucherlashtirish yoli boyicha olib borilishi uchun bir qator qatiy ichki va tashqi takliflar bolishiga qaramasdan, ushbu usuldan voz kechildi. Voz kechishning sababi quyidagilardan iborat: • birinchidan, mol-mulkning qiymatini baholab, uning miqdo- rida cheklar, vaucherlar va boshqa shunga oxshash qimmatli qogozlar chiqarish hamda bu qogozlarni butun aholi ortasida teng taq- simlash ijtimoiy adolat tamoyiliga rioya qilish emas, balki sotsialistik suniy ravishda tenglashtirishning buzilgan bir shakli, xolos 1 . 1 I.A. Êàrimov. Ozbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yolida. Ò., «Ozbekiston», 1995, 44-bet. 106 • ikkinchidan, mol-mulkni bepul tarqatish, uni asrab-avaylash va kopaytirish haqida qaygurishga olib kelmaydi. Tekin qolga kiritilgan narsaning qadri ham bolmaydi. «Biz shunday qatiy xulosaga keldik davlat mol-mulki faqat yangi mulkdorga sotish yoli bilangina mulkchilikning boshqa shakliga aylantirilishi mum- kin... Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga bunday yondashishning mazmuni juda oddiy «vaucherlashgan» qiyofasiz mulkdordan qochish va oziga topshirilgan mol-mulkni togri tasarruf eta oladigan, faoliyatning dastlabki bosqichidayoq undan katta samara bilan foydalanishni taminlaydigan shaxslarga mulk berishdan iborat» 1 . Muhimi shuki, bunday yondashuv xususiylashtirishdan olina- digan mablaglarni korxonalarning ozini qollab-quvvatlashga, shuningdek, kichik va orta biznesni rivojlantirishga yonaltirish, ulardan iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlari va yonalishlarini moliyalash hamda kreditlash uchun foydalanish imkonini beradi. Ozbekistondagi xususiylashtirishning oziga xos xususiyati uning ijtimoiy maqsadlarga yonaltirilganligi hisoblanadi. U mol-mulkni barchaga teng qilib tarqatishning turli xil usullariga muqobil bolib, aholining eng zaif qatlamini ijtimoiy himoyalashga yonaltirilgan. Xususiylashtirishning ijtimoiy yonaltirilganligi shu bilan ifodalana- diki, uy-joyni xususiylashtirish jarayonida uni noishlab chiqarish sohasining xalq talimi, sogliqni saqlash, madaniyat va boshqa budjet tashkilotlarining xodimlari bepul olishdi. Bundan tashqari, mehnat jamoasining azolari oz korxonalarining aksiyalarini im- tiyozli shartlarda sotib olish imkoniyatiga, shuningdek, ijtimoiy infratuzilma obyektlaridan bepul foydalanish imkoniyatiga ega bo- lishdi. Davlat xojaliklarining mol-mulki, fermalar va boglarni xususiy- lashtirishda agrar sohasi xojaligining jamoalariga imtiyozlar berildi. Ozbekistondagi xususiylashtirishning eng muhim xususiyati shundaki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarishdan kelib tushadigan mablaglarning katta qismi xususiylashtirish davridan keyin korxo- nalarni qollab-quvvatlashga va tadbirkorlikni rivojlantirishga sarflanmoqda. Butun ikkinchi bosqich davomida davlat mulkining xususiylashtirilishi natijasida kelib tushgan pul mablaglari sobiq Ittifoqning deyarli barcha mamlakatlarida bolganidek, budjetga yonaltirilmasdan, balki maxsus budjetdan tashqari fondning hisob 1 I.A. Êàrimov. Ozbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yolida. Ò., «Ozbekiston», 1995. 107 raqamlarida toplandi. Aksiyalarning davlat ulushi boyicha dividendlar xususiylashtirilgan korxonaning toliq ixtiyorida qol- dirildi va ularning ishlab chiqarishini yangilash hamda texnik jihat- dan qayta jihozlanishiga yonaltirildi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish amal- dagi qonun hujjatlari hamda dasturlarga muvofiq, shuningdek, hukumat qarorlari asosida amalga oshirilmoqda. Mulkni davlat tasar- rufidan chiqarish va xususiylashtirish dasturidan tashqari, mehnat jamoalari azolari, nodavlat yuridik hamda jismoniy shaxslarning buyurtmalari asosida ham amalga oshirilishi mumkin. Shunday qilib, fuqarolar, Ozbekistonning nodavlat yuridik shaxslari, boshqa davlatlarning yuridik shaxslari, mehnat jamoalari hamda Davlat mulki qomitasi davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni amalga oshirish tashabbusi bilan qatnashish huquqiga ega. Bunda Davlat mulki qomitasi va uning hududiy bolinmalari davlat korxonalarini qayta tashkil etish natijasida barpo etiladigan aksiya- dorlik jamiyatlarining muassislari sifatida ishtirok etadi. Davlat korxonalarini mulkchilikning boshqa nodavlat shakllariga aylantirish, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning quyidagi asosiy tamoyillarini oz ichiga olgan tarmoq dasturlari yoki hukumat qarorlari asosida amalga oshirildi: • mehnat jamoasi azolarining manfaatlarini inobatga olgan holda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning shakl- larini belgilash; • monopoliyaga qarshi qonunchilik talablariga rioya qilish; • davlat mulkini pulga va bepul berish harakatlarini uygunlash- tirib olib borish; • sotilishi va bepul xususiylashtirilishi lozim bolgan mol-mulk ulushiga ega bolish uchun barcha fuqarolarning teng huquqlari; • barcha fuqarolarning ijtimoiy himoyalanishini taminlash, oshkoralik, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish tadbir- larining amalga oshirilishi ustidan davlat hamda jamiyat nazorati. Ozbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: • davlat korxonasini xojalik jamiyatiga yoki shirkatiga aylan- tirish; • davlat mulki obyektlari va (yoki) davlatga tegishli aksiyalar, ulush- lar va mulkiy paylarni nodavlat yuridik va jismoniy shaxslarga, shu jumladan, Ozbekiston Respublikasi norezidentlariga birjalar va birja- dan tashqari savdolarda qonunchilikda kozda tutilgan tartibda sotish. 108 Qimmatli qogozlar bozorini yanada rivojlantirish va kengay- tirish, sarmoyadorlarning faolligini oshirish maqsadida respublika hukumati tomonidan shu narsa belgilab qoyilganki, 1997-yilning aprelidan boshlab, davlat oz ulushini saqlab qolgan ochiq aksiya- dorlik jamiyatlarida ustav sarmoyasini shakllantirishda aksiyalar paketlari quyidagicha taqsimlanadi: • davlat ulushi 25 foizdan oshmasligi kerak; • mehnat jamoasining ulushi 26 foizdan oshmasligi zarur; • xorijiy sarmoyadorga sotiladigan ulush kamida 25 foiz bolishi lozim; • qolgan qismi erkin savdoga qoyiladi. Bunda hukumat xorijiy sarmoyadorlar ishtirokidagi aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalar paketlarini tender shartlari asosida qayta taqsimlash togrisida qaror qabul qilish huquqiga ega. Yuqorida tariflangan tartib emissiya risolasi royxatga olingan sanadan boshlab, bir yil davomida amal qiladi, shundan song barcha sotilmay qolgan aksiyalar Davlat mulki qomitasi tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga, shu jumladan, xorijiy yuridik va jismoniy shaxslarga erkin sotuvga qoyilishi lozim. Hozirgi kunda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish- dan kelib tushadigan mablaglarning bir qismi xususiylashtirila- yotgan korxonalarning ixtiyorida qolishi mumkin. Bunda xususiy- lashtirilayotgan korxonalar ushbu mablaglardan faqat texnik jihatdan qayta jihozlanish, ishlab chiqarishni yangilash va aylanma mablaglarini toldirish maqsadlarida foydalanishi mumkin. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan tushgan mablaglar ularning ixtiyorida qoldiriladigan korxonalar ozlariga xizmat korsatadigan bankda maxsus depozit hisob raqamlarini ochadi va mazkur hisob raqamlarning rekvizitlarini Davlat mulki qomitasiga taqdim etadi. Davlat mulki qomitasi va uning hududiy boshqar- malari maxsus depozit hisob raqamlariga mulkni davlat tasarru- fidan chiqarish va xususiylashtirishdan kelib tushgan summaning 25 foizi miqdoridagi mablaglar 1999-yil 20-maydan keyin xususiy- lashtirilayotgan korxonalarning maxsus depozit hisob raqamlariga otkazildi. Ushbu mablaglarga quyidagilar kiradi: • Davlat mulki qomitasi va xususiylashtirilayotgan korxona ortasidagi asosiy qarz summasi majburiyatlarni taqqoslash hujjatiga muvofiq, emissiya risolasiga binoan, mehnat jamoasining ulushi boyicha aksiyalarni sotishdan tushgan mablaglar; 109 • emissiya risolasiga muvofiq, erkin sotuv ulushi va xorijiy sarmoyador ulushi boyicha aksiyalarni sotishdan tushgan mablaglar; • emissiya risolasiga muvofiq, belgilangan tartibda davlat ulushi aksiyalarini sotishdan tushgan mablaglar. Xususiylashtirilayotgan korxona unga davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan kelib tushishi lozim bolgan mablaglarni olishdan rasmiy tarzda voz kechishi mumkin. Bunday holatda ushbu mablaglar Ozbekiston Respublikasining Davlat budjetiga yonaltiriladi. Davlatning ishonchli vakillari hamda davlat mulkini boshqarishga ishonch bildirilgan shaxslar ozlarining hiso- botlarida bunday korxonalarning ixtiyorida qoldirilgan xususiylash- tirishdan kelib tushgan mablaglardan maqsadli foydalanganlik haqidagi axborotni har chorakda taqdim etadi. Bundan tashqari, korsatilgan mablaglardan maqsadli foyda- lanish monitoringi va uni nazorat qilish Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Korxonalar tomonidan ularning ixtiyorida qol- dirilgan mablaglardan maqsadsiz foydalanganlik hollari aniqlan- ganda, Moliya vazirligi va uning joylardagi organlari tegishli summa- ni undirishi hamda ularni respublika budjetining daromad qismiga yonaltirishi mumkin. Jahon amaliyoti shuni korsatib turibdiki, milliy iqtisodiyot hamda uning muhiti normal erkin tovar-pul munosabatlari va mulkchilik munosabatlari sharoitidagina samarali rivojlanishi mumkin. Bu, ayniqsa, rivojlanayotgan va otish davri iqtisodiyotidagi mamlakatlar uchun juda muhimdir, zero, ularda davlat mulkining yangi bozor munosabatlariga xos mulkchilik shakllariga otishida kopincha xususiylashtirish orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga, xususiylashtirishning rivojlangan mamlakatlardagi orni va vazifa- larini kamsitib bolmaydi. Buning uchun xususiylashtirishning uzluksiz va doimo rivojlanishdagi jarayon ekanligi haqidagi xulosa asos vazifasini otaydi. Shuning uchun xususiylashtirishning umuman iqtisodiyotdagi ornini hamda mulkdorlar sinfi va bozor rivojining ahamiyatini belgilash zarurligi juda muhimdir. 7.2. Aksiyadorlik jamiyatlarining boshqa tashkiliy shakllaridagi korxonalardan farqi Aksiyadorlik jamiyatlari malum manoda masuliyati cheklangan jamiyat bolib, u bilan kopgina umumiylikka ega bolishiga qaramay (Fuqarolik kodeksiga kora, ularning ikkalasi ham xojalik jamiyat- 110 laridir), ular ortasida qator farqlar mavjud. Birinchi farq aksiya- dorlik jamiyatining tashkil etilishi, faoliyati va uni boshqarishning mufassal reglamentlanishidan iborat. 1996-yilda qabul qilingan «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoyalash togrisida»gi Qonun aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish, ularning joriy faoliyati va boshqarish sohasida aniq meyoriy chegaralarni belgilab berdiki, unga aksiyadorlik kompaniyalarining egalari ham, boshqarish huquqi berilgan aksiyadorlar ham rioya etishlari zarur. Aksiyadorlik jamiyatlarining yuqorida qayd etilgan korxona- lardan ikkinchi muhim farqi shundan iboratki, aksiyadorlik jamiyat- lari ishtirokchilarning alohida maqomini tasdiqlovchi qimmatli qogozlar (aksiyalar) chiqaradi, bu qogozlarning muomalada bolishi tufayli aksiyadorlik jamiyatlariga birgalikda egalik qiluvchilar tarkibining ozgarib turishi ancha tez va oson kechishi mumkin. Masalan, aksiyadorlik jamiyati mol-mulkining bir qismiga egalik qilish uchun aksiyani xarid qilishning ozi yetarli. Masuliyati chek- langan jamiyatga birgalikda egalik qilish uchun esa, hujjatlarni rasmiylashtirishning nisbatan uzoq tadbirlariga duch kelinadi (arizalar, bayonnomalar, ustavga ozgartirishlar kiritish va uni belgilangan tartibda royxatdan otkazish). Agar aksiyadorlik jamiyati ishtirokchisining jamiyat azolari safidan chiqishi faqat unga tegishli aksiyalarning sotilishi bilan rasmiylashtirilsa, masuliyati cheklan- gan jamiyat ishtirokchisi unga ozi qoshgan payni qaytarib berilishi- dan tashqari, jamiyatning ustav sarmoyasidagi uning ulushiga muvofiq mol-mulkning bir qismini olish huquqiga ega. Bu, odatda, mulkni musodara qilish jarayonining chozilib ketishiga va kopincha ishtirokchiga qaytarilayotgan ulushning miqdoriga doir uzoq bahslashuvlarga olib kelishi mumkin. Chunki bu yerda mulkning umumiy qiymatini baholash va uning musodara qilinadigan qismini ajratish zarur boladi. Agar, masalan, xususiy korxonaning egasi biznes boyicha kontr-agentlar oldida ozlarining bor mol-mulki, shu jumladan, shax- siy mulki bilan javobgarlikka ega bolsa, aksiyadorlik kompaniya- sining bahamjihat egalari bolgan aksiyadorlarning javobgarligi aksiyalar qiymati miqdori bilan chegaralangan. Aksiyadorlik jamiyati tugatilgan hollarda u aksiyadorlar oldida ular tomonidan joylashtirilgan qimmatli qogozlarning nominal qiymatidan past bolmagan miqdordagi mablaglarining but saqlanishiga masul hisoblanadi. Aksiyadorlar jamiyatning majburiyatlari boyicha javob 111 berishmaydi va ozlariga tegishli aksiyalar qiymati chegarasida jamiyat faoliyati bilan bogliq bolgan zararlarni korish xatariga ega. Aksiyadorlik jamiyatini boshqarish boshqa tashkiliy shakldagi korxonalarni boshqarishdan ozining murakkabligi va kop bogin- liligi (aksiyadorlar yigilishi, kuzatuv kengashi, boshqaruv) bilan farq qiladi, bu unga ozini ozi nazorat qilish uchun katta imko- niyatlar yaratadi. Boshqa tashkiliy shakldagi korxonalardan farqli olaroq, aksiyadorlik jamiyatlari boshqaruvning ancha samarali tizimiga ega, chunki faqat aksiyadorlik jamiyatigina nazoratning bir necha darajasiga ega. Birinchi daraja bu jamiyatning ijroiya organi faoliyatini nazorat qiluvchi kuzatuv kengashidir. Ikkinchi daraja bu jamiyatning ijroiya organi va kuzatuv kengashi faoliyatini nazorat qiluvchi aksiyadorlar yigilishi. Bundan tashqari, jamiyat aksiya- dorlari safidan tuzilgan taftish komissiyasi faoliyat korsatadi. Boshqa tashkiliy shakldagi korxonalardan farqli ravishda, aksiyadorlik kompaniyasi majburiy tarzda (qonun boyicha) mustaqil auditorni yollashi shart, u aksiyadorlik jamiyatining hisobot davridagi ishini baholaydi. Jamiyatning boshqaruvi yirik bitimlar, shuningdek, affilatsiya- langan shaxslar manfaatdor bolgan bitimlarni kuzatuv kengashi yoki aksiyadorlar umumiy yigilishi bilan majburiy ravishda kelishishi lozim. Shunday qilib, boshqa tashkiliy-huquqiy shakldagi korxonalarga qaraganda, aksiyadorlik jamiyatlari turli xil (ishlab chiqarish, moliyaviy, tashkiliy va h.k.) xatarlardan koproq himoya- langan. Aksiyadorlik shaklining ustunligi shundan iboratki, u global miqyosdagi masalalarda korxonaning faoliyatini tashkil etish va uni boshqarish sohasida bir tomonlama qarorlarning qabul qilinishi ehtimolini eng kam (minimal) holatga keltiradi. Barcha eng muhim masalalar aksiyadorlar umumiy yigilishida qabul qilinadi. Har bir aksiyador u yoki bu qaror uchun oz ovozini berish va aksariyat hollarda u yoxud bu masala boyicha ozining fikrini bildirish imko- niyatiga ega. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoyalash togrisida»gi Qonunda keng doiradagi huquqlar hamda aksiyadorlar manfaatlarini himoyalovchi muassasalar nazarda tutilgan. Boshqa tashkiliy-huquqiy shakldagi korxonalarga qaraganda, aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarni chiqarish yoli bilan katta pul va boshqa mablaglarni safarbar qilish, shuningdek, korxona sarmoyasini shakllantirishga har xil sarmoyadorlarni (eng katta 112 sarmoyadorlardan tortib, to mayda sarmoyadorlargacha) jalb etish imkoniyatiga ega. Aksiyalarning qoshimcha emissiyasini amalga oshirish yoli bilan sarmoyani doimiy ravishda kopaytirib borish imkoniyati ham aksiyadorlik jamiyatlarining oziga xos muhim xususiyatlaridan sanaladi. Ular bankka murojaat etmasdan turib, obligatsiyalar chiqarish yoli bilan ustav sarmoyasining 20 foizi miqdorida kredit olishi mumkin. Aksiyadorlik kompaniyalarining muassislari va aksiyalar yirik paketlarining egalari ularning korxonasi ishlab chiqarish samaradorligini oshirishidan manfaatdordir. Shu sababli, ular oz korxonasini turli yollar bilan qollab-quvvatlashadi. Aksiyadorlik shaklining eng muhim ijobiy farqi shuki, mehnat jamoasining har bir azosi korxona aksiyadori ish haqi bilan bir qatorda dividend korinishida qoshimcha daromad olishi mumkin. Ushbu holat aksiyadorni ozining mehnati natijasidan yanada manfaatdor bolishiga olib keladi. Aksiyadorlik jamiyatlarining ustav fondi Aksiyadorlik jamiyatining ustav fondi bir xil nominal qiymat- dagi aksiyalarning malum miqdoriga bolingan bolishi lozim. Ustav fondi uning kreditorlari manfaatlarini kafolatlovchi mol-mulkning eng kam miqdorini belgilab beradi. Hozirda ochiq va yopiq aksiyadorlik jamiyati ustav fondining eng kam miqdori 400 ming AQSH dollari yoki 500 mln somdan kam bolmasligi zarur. Aksiyadorlik kompaniyasining faoliyati jarayonida uning ustav fondi kopaytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyati ustav fondini kopaytirish yoxud kamaytirish haqidagi qaror aksiyadorlarning umumiy yigilishi tomonidan yoki, agar bu ustavda korsatilgan bolsa, kuzatuv kengashi tomonidan qabul qilinadi. Aksiyadorlik jamiyatining ustav fondi aksiyalar nominal qiymatini oshirish yoki qoshimcha aksiyalarni chiqarish va joylashtirish hisobidan kopaytiriladi. Qoshimcha aksiyalar jamiyat tomonidan faqat uning ustavida belgilangan elon qilingan aksiyalar miqdori chegarasida joylashtirilishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatining ustav fondi aksiyalar nominal qiymatini pasaytirish yoki ularning umumiy sonini qisqartirish hisobidan, shu jumladan, aksiyalarning bir qismini jamiyatning ozi tomonidan keyinchalik sondirilishi bilan xarid qilinishi hisobidan kamaytirilishi mumkin. Biroq, agar ustav fondining kamaytirilishi uning hajmini qonunchilikda belgilangan eng kam miqdor bilan nomutanosiblikka olib kelsa, jamiyat ustav fondini kamaytirish huquqiga ega emas. 113 Aksiyadorlik jamiyati ustav fondini kamaytirish togrisida qaror qabul qilayotib, bu haqda 30 kun muddat ichida ozlarining kreditor- lariga xabar qilishi zarur. Kreditorlar esa, oz navbatida, ularga xabar qilingan sanadan boshlab, 30 kun ichida jamiyatdan oz majburiyatlarining muddatidan oldin bajarilishini va bu bilan bogliq zararlarning qoplanishini talab qilishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatida ustav fondi hajmining 15 foizidan kam bolmagan miqdorda zaxira fondi tashkil etiladi. Zaxira fondi jamiyatning sof foydasidan har yillik majburiy ajratmalar hisobidan ustavda belgilangan miqdorga yetgunga qadar shakllantiriladi. Har yillik ajratmalarning miqdori jamiyat sof foydasining 5 foizidan kam bolmasligi kerak. Zaxira fondi aksiyadorlik jamiyatining zararlarini qoplash, obligatsiyalarni sondirish, imtiyozli aksiyalar boyicha foizlarni tolash va talab qilish huquqiga ega bolgan aksiyadorlarning talabiga kora, aksiyalarni sotib olish uchun, shuningdek, ustavda kozda tutilgan boshqa maqsadlar uchun moljallangan. Agar ikkinchi va undan keyingi har bir moliya yili yakuniga kora jamiyat aksiyadorlariga tasdiqlash uchun taklif etilgan yillik buxgalterlik balansiga yoki auditorlik tekshiruvlari natijalariga muvofiq, jamiyat sof aktivlarining qiymati uning ustav fondidan kam chiqsa, u holda jamiyat ustav fondi uning sof aktivlari qiymati- dan ortiq bolmagan miqdorgacha kamaytirilishi haqida elon qilishi shart. Agarda sof aktivlar qiymati tegishli jamiyat turi uchun belgilangan eng kam ustav fondi miqdoridan kam bolsa, unda jamiyat ozining tugatilishi haqida qaror qabul qilishga majbur. 7.3. Aksiyadorlik jamiyatining boshqaruvchi organlari tuzilishi va bajaradigan vazifalari Aksiyadorlik jamiyatini boshqarish mulkchilikning boshqa shakllaridagi korxonalarni boshqarishdan ancha farq qiladi. Aksiyadorlik jamiyatini boshqarish organlari quyidagilar: aksiyadorlarning umumiy yigilishi, kuzatuv kengashi va ijroiya organ boshqaruv yoki direksiya. Aksiyadorlarning umumiy yigilishi Aksiyadorlarning umumiy yigilishi aksiyadorlik jamiyatini boshqarishning oliy organi hisoblanadi. Aksiyadorlik jamiyati bir yilda kamida bir marta aksiyadorlarning umumiy hisobot yigilishini 114 otkazishi shart. Ushbu yigilish hisobot yilidan keyingi yilning 1-iyuliga qadar otkazilishi lozim. Bundan tashqari, jamiyat navbatdan tashqari umumiy yigilishni ham otkazishi mumkin. Aksiyadorlar umumiy yigilishini otkazish sanasi va tartibi, uning otkazilishi haqida aksiyadorlarga xabar qilish usuli, umumiy yigilishni otkazishga tayyorgarlik chogida aksiyadorlarga taqdim etiladigan materiallar (axborot)ning royxati aksiyadorlik jamiyati- ning kuzatuv kengashi tomonidan belgilanadi. Aksiyadorlarning umumiy yigilishi faqat kun tartibiga kiritilgan masalalar boyicha qarorlar qabul qilishi mumkin. Umumiy yigilishning maxsus vakolatiga kirmaydigan masalalar boyicha qarorlar, yopiq aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari umumiy yigili- shining qarorlari yigilish otkazilmagan holda sirtdan ovoz berish (sorovnoma) yoli bilan qabul qilinishi mumkin. Bunda ovoz berishda hammasi bolib jamiyatni ovoz beruvchi aksiyalarining kamida 75 foiziga ega bolgan aksiyadorlar ishtirok etishi kerak. Aksiyadorlar umumiy yigilishida ishtirok etish huquqiga ega bolgan aksiyadorlar royxatini aniqlash tadbiri alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur royxat aksiyadorlar reyestri asosida jamiyat kuzatuv ken- gashi tomonidan umumiy yigilishni otkazish togrisida qaror qabul qilingan sanadan keyin va aksiyadorlar umumiy yigilishini otkazish sanasigacha kamida 60 kun qolganda tuzilishi lozim. Royxatda aksiyalar egasining nomi, har bir aksiyador, uning manzili, shu- ningdek, unga tegishli aksiyalar miqdori haqidagi malumotlar korsatilishi zarur. Istalgan aksiyador jamiyatdan ushbu royxatni u bilan tanishib chiqish uchun talab qilish huquqiga ega. Aksiyadorlar umumiy yigilishini otkazish haqidagi xabar belgilangan shaklda matbuotda elon qilinadi hamda har bir aksiya- dorga jonatiladi. Aksiyadorlar umumiy yigilishiga tayyorgarlik korish jarayonida aksiyadorlar yillik hisobot, taftish komissiyasining xulo- sasi, ustavga kiritiladigan ozgartirishlar va qoshimchalar loyihasi bilan tanishib chiqishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlarga ushbu hujjatlardan foydalanish uchun imkoniyatlar yaratib berishi shart. Aksiyadorlik jamiyatini ovoz beruvchi aksiyalarining kamida bir foiziga ega bolgan aksiyador yoki aksiyadorlar guruhi moliya yili yakunlanganidan song 30 kundan kechiktirilmagan muddatda bolajak yillik umumiy yigilishning kun tartibiga masalalar kiritishi, shuningdek, kuzatuv kengashi va taftish komissiyasi tarkibiga nomzodlar korsatishi mumkin. 115 Aksiyadorlar umumiy yigilishining maxsus vakolatini tashkil etuvchi masalalar: • aksiyadorlar umumiy yigilishining reglamentini tasdiqlash; • ustavga ozgartirishlar va qoshimchalar kiritish yoki yangi tahrirdagi ustavni tasdiqlash; • jamiyatni qayta tashkil qilish, tugatish, tugatish komissiyasini tayinlash, oraliq va yakuniy tugatish balanslarini tasdiqlash; • jamiyat kuzatuv kengashi tarkibi va sonini belgilash, uning azolarini saylash hamda vakolatini muddatidan oldin tugatish; • elon qilingan aksiyalarning chegara miqdorini belgilash, ustav fondini kopaytirish yoki kamaytirish; • oz aksiyalarini sotib olish; • aksiyadorlik jamiyatining ijroiya organini tashkil etish (saylash, tayinlash, yollash), uning vakolatini muddatidan oldin tugatish, agar bu jamiyat ustavida kuzatuv kengashining vakolatiga kiritil- magan bolsa; • jamiyat taftish komissiyasining azolari (taftishchi)ni va ular- ning saylash vakolatini muddatidan oldin tugatish, jamiyatning auditorini tasdiqlash; • yillik hisobotlari, buxgalterlik balanslari, foyda va zararlar hisob raqamlarini tasdiqlash, jamiyatning foyda va zararlarini taqsimlash; • aksiyaga ayirboshlanadigan qimmatli qogozlarni xarid qilish uchun aksiyadorning ustunlik huquqi qollanilmasligi haqida qaror qabul qilish; • aksiyalarni maydalash va birlashtirish; • jamiyat aktivlari balans qiymatining 50 foizidan kopini tashkil qiluvchi mol-mulk bilan yirik bitimlarni, shuningdek, bitim bo- yicha tolov summasi va bitimning predmeti bolgan mol-mulk- ning qiymati jamiyat aktivlarining 5 foizidan ortiq bolgan manfaatli bitimlarni tuzish. Aksiyadorlik jamiyatida aksiyadorlarning navbatdan tashqari umumiy yigilishi ham otkazilishi mumkin. Kuzatuv kengashining qarori, taftish komissiyasi, auditor yoki jamiyatni ovoz beruvchi aksiyalarining kamida 10 foiziga egalik qiluvchi aksiyadorlarning talablari uni otkazish uchun asos boladi. Bunda yigilish uni otka- zish haqida talablar qoyilgan vaqtdan boshlab, 45 kundan kechik- tirilmagan muddatda otkazilishi lozim. Aksiyadorlar umumiy yigilishida aksiyadorlarning shaxsan ozi yoki ularning vakillari ishtirok etishi mumkin. Aksiyadorlar umumiy 116 yigilishi faqat unda hammasi bolib tarqatilgan va joylashtirilgan ovoz beruvchi aksiyalarning 60 foizidan ortigiga egalik qiluvchi aksiyadorlar, shu jumladan, 25 va undan ortiq foizli aksiyalar paketiga ega bolgan aksiyadorlar ishtirok etsa, kvorumga ega boladi. Umumiy yigilishda ovoz berish, odatda, «bitta ovoz beruvchi aksiyabir ovoz» tamoyili boyicha otkaziladi. Agar jamiyat aksiyadorlarining soni yuztadan kop bolsa, ovoz berish faqat byulletenlar bilan amalga oshiriladi. Bunday holatda maxsus hisoblash komissiyasi tuziladi, uning miqdori va xodimlari tarkibi kuzatuv kengashining taklifiga kora, aksiyadorlar umumiy yigilishi tomonidan tasdiq- lanadi. Kuzatuv kengashi Aksiyadorlik jamiyatining (aksiyadorlar umumiy yigilishining maxsus vakolatiga kiruvchi masalalardan tashqari) faoliyatiga umumiy rahbarlik qilish kuzatuv kengashi tomonidan amalga oshiriladi. Agar jamiyat ovoz beruvchi aksiyalarining egalari bolgan aksiyadorlar soni 30 nafardan kam bolsa, kuzatuv kengashining vazifalari jamiyat aksiyadorlari umumiy yigilishining zimmasiga yuklatiladi. Kuzatuv kengashining azolari aksiyadorlarning umumiy yigilishi tomonidan saylanadi, bunda ular ijroiya organning azolari bola olishmaydi. Ovoz beruvchi aksiyalar egalarining soni 500 dan ortiq bolgan yopiq aksiyadorlik jamiyatlari uchun kuzatuv kengashi azolarining soni yetti kishidan kam bolmasligi, aksiya- dorlarining soni ming kishidan kop bolgan jamiyatlar uchun esa, toqqiz kishidan kam bolmasligi kerak. Kuzatuv kengashining raisi kengash tarkibidan uning azo- larining kopchilik ovozi bilan saylanadi. Jamiyatning kuzatuv ken- gashi tarkibiga saylangan shaxslar cheklanmagan miqdorda qayta saylanishi mumkin. Ustav fondida davlatning ulushi 25 foizdan ortiq bolgan aksiyadorlik jamiyatidagi davlatning vakili, shuningdek, aksiyadorlik jamiyati aksiyalarining davlatga tegishli paketini boshqa- rishga ishonch bildirilgan shaxs (uning vakili) oz lavozimiga kora, kuzatuv kengashining azolari hisoblanadi va aksiyadorlar umumiy yigilishi tomonidan saylanishi shart emas. Aksiyadorlik jamiyati kuzatuv kengashining vakolatlari: • jamiyat faoliyatining ustuvor yonalishlarini belgilash; • aksiyadorlarning yillik va navbatdan tashqari umumiy yigilish- larini chaqirish; 117 • aksiyadorlar umumiy yigilishining kun tartibini tayyorlash; • aksiyadorlar umumiy yigilishida ishtirok etish huquqiga ega bolgan aksiyadorlar royxatini tuzish sanasini belgilash; • aksiyadorlar umumiy yigilishiga hal etish uchun qonunchilikda belgilangan aksiyadorlar umumiy yigilishining maxsus vakolatiga doir masalalarni kiritish; • jamiyatning ustav fondini aksiyalar nominal qiymatini oshirish yoli bilan elon qilingan aksiyalar miqdori va turlari chegarasida oshirish, agar jamiyat ustaviga yoki aksiyadorlar umumiy yigilishi- ning qaroriga muvofiq, unga bunday huquq berilgan bolsa; • obligatsiyalar va qimmatli qogozlarni joylashtirish, agar jamiyat ustavida boshqa narsa kozda tutilmagan bolsa; • mol-mulkning bozor qiymatini belgilash; • jamiyat tomonidan joylashtirilgan aksiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qogozlarni xarid qilish, agar jamiyat ustavida unga bunday huquq berilgan bolsa; • ijroiya organga tolanadigan mukofotlar va tovon pullari miqdorini belgilash, agar jamiyat ustavida bu hol uning vakolatiga kiritilgan bolsa; • jamiyatning taftish komissiyasi azolariga tolanadigan muko- fotlar va tovon pullarining miqdori boyicha tavsiyalar berish, auditorning xizmatiga haq tolash miqdorini belgilash; • aksiyalar boyicha dividendning miqdori va uni tolash tartibi boyicha tavsiyalar berish; • jamiyatning zaxira va boshqa fondlarini ishga solish; • jamiyatni boshqarish organlarining faoliyat korsatish tartibini belgilab beruvchi hujjatlarni tasdiqlash; • filiallar barpo etish va jamiyatning vakolatxonalarini ochish; • jamiyatning shoba va tobe korxonalarini tashkil etish; • mol-mulkni xarid qilish va begonalashtirish bilan bogliq yirik bitimlarni, shuningdek, manfaatli bitimlarni tuzish. Kuzatuv kengashining majlisi uning raisi tomonidan oz tashab- busi bilan, kuzatuv kengashi azosi, taftish komissiyasi yoki auditor, ijroiya organning, shuningdek, jamiyat ustavida belgilangan shaxs- larning talabiga kora chaqiriladi. Kuzatuv kengashining majlisini otkazish uchun kvorum ustav bilan belgilanadi, lekin kengash azolarining 75 foizidan kam bolmasligi kerak. Kuzatuv kengashi- ning qarorlari unda ishtirok etayotgan azolarning kopchilik ovozi bilan qabul qilinadi. 118 Vazifalar kuzatuv kengashining raisi tomonidan kengash azolarining ortasida uning har bir azosi uchun aniq qilib taqsim- lanadi. Bunda aksiyadorlar umumiy yigilishi tomonidan kengash- ning har bir azosi uchun alohida mukofot miqdori ham belgila- nishi mumkin. Quyidagi hollarda kuzatuv kengashining azolari shaxsiy moliya- viy manfaatdorlikka ega hisoblanadi, agar kuzatuv kengashi azolarining umr yoldoshlari, ota-onalari, bolalari, aka-ukalari, opa-singillari, shuningdek, barcha affilatsiyalangan shaxslari: • bitimning tomoni bolib yoki unda vakil yoxud vositachi sifatida ishtirok etsa; • bitimning tomoni bolib yoki unda vakil yoxud vositachi sifatida ishtirok etayotgan yuridik shaxs aksiyalari (ulushi)ning yigirma yoki undan ortiq foiziga ega bolsa; • bitimning tomoni bolib yoki unda vakil yoxud vositachi sifatida ishtirok etayotgan yuridik shaxsning boshqaruv idoralarida lavozimga ega bolsa. Boshqarishning ijroiya organi Aksiyadorlik jamiyatining joriy faoliyatiga rahbarlik qilish ijroiya organ tomonidan amalga oshiriladi, ushbu organ yakka (direktor) yoki kollegial (boshqaruv, direksiya) bolishi mumkin. Agar bosh- qarish bir yilning ozida ham yakka, ham kollegial organ tomo- nidan amalga oshirilsa, jamiyat ustavida ulardan har birining vakolatlari nazarda tutilishi lozim. Aksiyadorlar umumiy yigilishi- ning qarori bilan ijroiya organi vakolatlari shartnoma boyicha tijorat tashkiloti (boshqaruvchi kompaniya)ga yoki yakka tadbirkor (boshqaruvchi)ga topshirilishi mumkin. Ijroiya organning miqdoriy tarkibi kuzatuv kengashi tomonidan aksiyadorlar umumiy yigilishida belgilanadigan tartibda qabul qilingan mamuriy-xojalik xarajatlari smetasi asosida va uning chegarasida belgilanadi. Ijroiya organga ijroiya organ rahbarining orinbosari, bosh buxgalter, bosh muhandis, asosiy ishlab chiqarish bolinmalarining rahbarlari kirishi mumkin. Ijroiya organning rahbari va xodimlari tarkibi kuzatuv kengashi tomonidan tayinlanadi, bunda qaror oddiy kopchilik ovoz bilan qabul qilinadi. Ijroiya organ va kuzatuv kengashi raisi ortasida tomonlarning huquq va majbu- riyatlari belgilangan shartnoma imzolanadi. Jamiyat ijroiya organining vakolatiga jamiyatning joriy faoliyatiga rahbarlik qilishning barcha masalalari kiradi, umumiy yigilish va 119 kuzatuv kengashining maxsus vakolatini tashkil etuvchi masalalar bundan mustasno. Aksiyadorlik jamiyati ijroiya organi rahbarining asosiy majbu- riyatlari: • oz vakolati doirasida jamiyatning joriy faoliyatiga rahbarlik qilish, uning samarali va barqaror ishlashini taminlash; • umumiy yigilish va kuzatuv kengashi qarorlarining ijrosini tashkil etish; • ishlab chiqarish birliklarining samarali ozaro hamkorligini taminlash; • jamiyatning shartnomaviy majburiyatlarini taminlash; • ishlab chiqarishni va ijtimoiy sohani rivojlantirish uchun zarur bolgan miqdorda foyda olinishini taminlash; • jamiyatni rivojlantirish dasturlari va biznes-rejalarini ishlab chiqishga rahbarlik qilish, ularning bajarilishini tashkil etish va nazorat qilish; • jamiyat faoliyatida qonun hujjatlariga rioya etilishini taminlash; • jamiyatda buxgalterlik hisobi va hisobotining tashkil etilishini, uning zarur holatini va ishonchliligini, har yillik hisobotning va boshqa moliyaviy hisobotlarning, shuningdek, aksiyadorlarga, kreditorlarga yonaltiriladigan jamiyat faoliyati togrisidagi malu- motlarning oz vaqtida taqdim etilishini taminlash; • jamiyatning kollegial ijroiya organi majlisining otkazilishini tashkillashtirish, jamiyat nomidan hujjatlarga imzo qoyish; • kadrlarni tanlash va joy-joyiga qoyish, mehnat va texnologik intizomni saqlash; • ijtimoiy kafolatlarga rioya etilishini va jamiyat xodimlari mehnatining muhofaza qilinishini taminlash; • aksiyadorlarning ular tomonidan amaldagi qonun hujjatlarida kozda tutilgan axborotning olinishi, aksiyadorlar umumiy yigili- shida ishtirok etishi, dividendlarning hisoblab yozilishi va tolanishiga doir barcha huquqlarini saqlash. Ijroiya organining rahbari jamiyat faoliyatining barcha masala- larini mustaqil ravishda hal qiladi, umumiy yigilish va kuzatuv kengashining maxsus vakolatiga kiritilgan masalalar bundan mus- tasno. U quyidagi huquqlarga ega: • aksiyadorlik jamiyati nomidan ishonch qogozisiz harakat qilish, boshqa tashkilotlar bilan ozaro munosabatlarda uning manfaatlarini ifodalash, shartnomalar, bitimlar, shu jumladan, mehnat shartno- malarini tuzish; 120 • ishonch qogozlarini berish; • banklarda hisob-kitob va boshqa hisob raqamlarni ochishgunga qadar boysunadigan barcha xodimlar uchun majburiy bolgan buyruqlar va korsatmalarni chiqarish; • xodimlar shtatini tasdiqlash, bosh orinlarni xodimlar bilan toldirish. Ijroiya organining majlisi zarur hollarda, lekin kamida bir oyda bir marta otkaziladi. Ijroiya organ ozining ichki majlisida kuzatuv kengashi muhokamasiga kiritiladigan masalalarni oldindan korib chiqadi. Aksiyadorlik jamiyatining faoliyatini boshqarish yirik bitimlarni, shuningdek, manfaatli bitimlarni tuzishning kuzatuv kengashi va aksiyadorlar umumiy yigilishi tomonidan maxsus nazorat qilinishi bilan bogliq. Yirik bitimlar quyidagilar hisoblanadi: • qiymati aktivlar balans qiymatining 25 foizidan ortigini tashkil qiluvchi mol-mulkni xarid qilish yoki begonalashtirish bilan bogliq bolgan bitim yoxud bir necha ozaro boglangan bitimlar (odatiy xojalik faoliyatini amalga oshirish jarayonida tuziladigan bitimlar bundan mustasno); • jamiyat tomonidan ilgari joylashtirilgan oddiy aksiyalarning 25 foizidan ortigini tashkil qiluvchi oddiy aksiyalar yoki oddiy aksiyalarga ayirboshlanadigan imtiyozli aksiyalarni joylashtirish bilan bogliq bolgan bitim yoxud bir nechta ozaro boglangan bitimlar. Yirik bitimning mavzusi bolgan mol-mulkning qiymati aksiya- dorlik jamiyatining kuzatuv kengashi tomonidan belgilanadi. Qiymati jamiyat aktivlari balans qiymatining 25 dan 50 foizigacha bolgan qismini tashkil qiluvchi mol-mulk uning mavzusi bolgan yirik bitimni tuzish haqidagi qaror kuzatuv kengashi tomonidan bir ovozda qabul qilinadi. Agarda kengash azolari ortasida hamfikrlik bolmasa, mazkur masala aksiyadorlarning umumiy yigilishiga olib chiqilishi mumkin. Qiymati jamiyat aktivlari balans qiymatining 50 foizidan ortigini tashkil qiluvchi mol-mulk uning mavzusi bolgan yirik bitimni tuzish haqidagi qaror aksiyadorlarning umu- miy yigilishi tomonidan yigilishda ishtirok etayotgan ovoz beruvchi aksiyalar egalari bolmish aksiyadorlarning kopchilik, tortdan uch qismining ovozi bilan qabul qilinadi. Jamiyat tomonidan bitimning tuzilishidan manfaatdor bolgan shaxs deb, jamiyat kuzatuv kengashining azolari, jamiyatning boshqa boshqaruv organlarida lavozimni egallab turgan shaxs, oziga tobe affilatsiyalangan shaxs bilan birga jamiyatni ovoz beruvchi 121 aksiyalarining 20 va undan ortiq foiziga egalik qiluvchi aksiyadorlar tan olinadi, agar qayd etilgan shaxslar, ularning umr yoldoshlari, ota-onalari, bolalari, aka-ukalari, opa-singillari, shuningdek, affilatsiyalangan shaxslari: • bitimning tomoni bolib yoki unda vakil yoxud vositachi sifatida ishtirok etsa; • bitimning tomoni bolib yoki unda vakil yoxud vositachi sifatida ishtirok etayotgan yuridik shaxs aksiyalari (ulushi)ning 20 yoki undan ortiq foiziga ega bolsa; • bitimning tomoni bolib yoki unda vakil yoxud vositachi sifatida ishtirok etayotgan yuridik shaxsning boshqaruv idoralarida lavo- zimni egallab turgan bolsa. Aksiyadorlik jamiyatining manfaatli bitimni tuzishi haqidagi qarori kuzatuv kengashi tomonidan uning bitimi tuzilishidan man- faatdor bolmagan azolarining kopchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Agar bitim boyicha tolov summasi va bitimning predmeti bolgan mol-mulkning qiymati jamiyat aktivlarining 5 foizidan ortiq bolsa, agar bitim yoki bir necha ozaro boglangan bitimlar ilgari joylash- tirilgan ovoz beruvchi aksiyalarning besh foizidan ortiq miqdordagi ovoz beruvchi aksiyalar yoki ovoz beruvchi aksiyalarga ayirboshla- nadigan boshqa qimmatli qogozlarini joylashtirish bilan bogliq bolib, bunda ham manfaatlar mavjud bolsa, u holda ushbu bitimlar boyicha qaror ovoz beruvchi aksiyalar egalari bolmish aksiyadorlarning umumiy yigilishi tomonidan bitimdan manfaatdor bolmagan aksiyadorlarning kopchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Shuni nazarda tutish lozimki, jamiyatning kuzatuv kengashi yoki umumiy yigilishi manfaatli bitimni haqiqiy emas, deb tan olishi mumkin. Bunday vaziyatda manfaatdor shaxs ozi tomonidan jamiyatga keltirilgan zararni qoplashi shart. Kuzatuv kengashi azolari, yakka ijroiya organi va kollegial ijroiya organining azolari, shuningdek, boshqaruvchi tashkilot aksiyadorlik jamiyati oldida oz vazifasini bajarmaganlik yoki nomunosib bajar- ganlik natijasida unga keltirilgan ziyonlar uchun, aksiyadorlik jamiya- tiga keltirilgan zararlarning toliq hajmda qoplanishi boyicha javob- garlikka ega. Kuzatuv kengashi va ijroiya organining jamiyatga zararlar keltirgan qarorga ovoz berishda ishtirok etmagan yoki unga qarshi ovoz bergan azolari javobgarlikdan xalos etiladi. Yuqorida takidlanganidek, Ozbekistonda aksiyadorlik jamiyatla- rining aksariyat qismi davlat korxonalarining negizida tashkil etilgan. Mazkur korxonalarda aksiyalarning malum qismi (odatda, 25 foizi) davlatga tegishli. 122 Dividendlar va ularni tolash tartibi Dividend foydaning soliqlar va majburiy tolovlar tolanga- nidan, qayta investitsiya amalga oshirilganidan song aksiyadorlar jamiyati ixtiyorida qoladigan, aksiyadorlar ortasida taqsimlanishi kerak bolgan qismi. Jamiyat aksiyalarning har bir turi boyicha elon qilingan dividendlarni tolashi shart. Aksiyadorlar jamiyatining umumiy yigilishi qaroriga binoan, dividend pul mablaglari yoki boshqa qonuniy tolov vositalari bilan tolanishi mumkin. Dividend aksiyadorlar ortasida ularga tegishli aksiyalarning soni va turiga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Jamiyat yilning har choragida, har yarim yilda yoki yiliga bir marta joylashtirilgan aksiyalar boyicha dividendlar tolash togri- sida, agar ushbu Qonun va jamiyat ustavida ozgacha qoida belgilan- magan bolsa, qaror qabul qilishga (elon qilishga) haqlidir. Aksiyalarning har bir turi boyicha oraliq dividendlar (yilning har bir choragi boyicha, yarim yillik dividendlar) tolash, dividend miqdori va uni tolash shakli togrisidagi qaror jamiyatning kuza- tuv kengashi tomonidan qabul qilinadi. Aksiyalarning har bir turi boyicha yillik dividendlar tolash, dividendning miqdori hamda uni tolash shakli togrisidagi qaror jamiyat kuzatuv kengashining tavsiyasi asosida aksiyadorlar umumiy yigilishi tomonidan qabul qilinadi. Yillik dividendlarning miqdori jamiyat kuzatuv kengashi tavsiya etgan miqdordan kop va tolangan oraliq dividendlardan kam bolishi mumkin emas. Aksiyadorlarning umumiy yigilishi aksiyalarning muayyan turlari boyicha dividend tolamaslik togrisida, shuningdek, imtiyozli aksiyalar boyicha toliq bolmagan miqdorda dividendlar tolash haqida qaror qabul qilishga haqli, bunday aksiyalar boyicha dividend miqdori ustavda belgilab qoyiladi. Agar oraliq dividendlar tolash oqibatida aksiyadorlar jamiyatining moliya-xojalik ahvoli jiddiy tarzda yomonlashadigan bolsa, oraliq dividendlar tolash taqiqlanadi. Dividendlar jamiyatning joriy yildagi sof foydasidan tolanadi. Muayyan turdagi imtiyozli aksiyalar boyicha dividendlar jamiyat- ning maxsus moljallangan fondlari hisobidan tolanishi mumkin. Yillik dividendlarni tolash sanasi jamiyat ustavi yoki aksiya- dorlar umumiy yigilishi chiqargan qaror bilan belgilab qoyiladi 123 va shunday qaror qabul qilingan kundan etiboran 60 kundan kech bolmasligi lozim. Oraliq dividendlar tolash sanasi jamiyat kuzatuv kengashining oraliq dividendlar tolash togrisidagi qarori bilan belgilanadi, biroq ana shunday qaror qabul qilingan kundan etibo- ran kamida 30 kun otishi kerak. Dividendlarning har bir tolovi uchun jamiyatning kuzatuv kengashi dividend olish huquqiga ega bolgan shaxslarning royxatini tuzadi. Oraliq dividendlarni olish huquqiga ega bolgan shaxslar royxatiga jamiyat kuzatuv kengashi dividendlar tolash togrisida qaror qabul qilgan kundan kamida 30 kun oldin jamiyat aksiya- dorlari reyestriga kiritilgan aksiyadorlar va aksiyalarning nominal saqlovchilari, yillik dividendlar olish huquqiga ega bolgan shaxslar royxatiga esa aksiyadorlarning umumiy yillik yigilishida qatnashish huquqiga ega bolgan shaxslar royxati tuziladigan kungacha jamiyat aksiyadorlari reyestriga kiritilgan aksiyadorlar va aksiyalarning nominal saqlovchilari kiritilishi lozim. Dividendlar tolash vaqtida birinchi navbatda imtiyozli aksiyalar boyicha, songra oddiy aksiyalar boyicha dividendlar tolanadi. Imtiyozli aksiyalar boyicha qatiy belgilangan dividendlarni tolash uchun yetarli miqdorda foyda mavjud bolgan taqdirda jamiyat mazkur aksiyalarni saqlovchilarga dividendlar tolashni rad etishga haqli emas. Jamiyat rad etgan taqdirda aksiyadorlar dividendlar tolashni sud orqali talab qilishlari mumkin. Jamiyat yetarli miqdorda foydaga ega bolmasa yoki zarar korib ishlagan bolsa, imtiyozli aksiyalar boyicha dividendlar ana shu maqsad uchun tashkil etilgan jamiyat zaxira fondi hisobidan va ana shu fond doirasidagina tolanishi mumkin. Egasi yoki uning qonuniy huquqiy vorisi yoxud merosxori davo qilish uchun belgilangan muddatda talab qilib olmagan dividend aksiyadorlarning umumiy yigilishi qaroriga binoan, jamiyat ixtiyorida qoladi. Davlat tomonidan vakolat berilgan organ Ozbekiston Respub- likasining norezident aksiyadorlari xohishiga binoan, belgilab qoyilgan tartibda ular olgan dividendlarni ana shu dividendlar hisoblab chiqarilgan sanada amalda bolgan kurs qiymati boyicha erkin almashtiriladigan valutaga ayirboshlab berishi shart. Aksiya- dorlar reyestridan olingan, emitent tomonidan tasdiqlangan kochirmalar hamda tolangan dividendlar summasi va ular yozil- gan sana togrisida aksiyadorlar jamiyati buxgalteriyasi bergan malumotnoma ayirboshlash uchun asos boladi. Aksiyadorlar 124 reyestrida u yopilgunga qadar yozib qoyilgan investorlar dividend olish huquqiga ega. Aksiyadorlar reyestri aksiyadorlarning yigilishi rasmiy ravishda elon qilingan sanadan 30 kun avval yopiladi. Davlat korxonalarini qayta tuzish natijasida tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatlarida dividendlar ustav fondining boshlangich miqdoriga muvofiq tarzda, mavjud aksiyalarning tola summasi boyicha, aksiyalarning davlatga tegishli, haqi tolanishi togrisidagi qaror qabul qilinayotgan paytda sotilmay qolgan qismini ham hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Emitent aksiyadorlarning umumiy yigilishi belgilagan muddat- larda dividendlarni oz aybi bilan tolamagan taqdirda tolanmagan va toliq olinmagan dividendlar yuzasidan Markaziy bank belgilagan takror moliyalash stavkalari boyicha penya yoziladi. Aksiyadorlik jamiyati elon qilgan dividendlarni tolashni aksiyador sud tartibida talab qilishga haqlidir. Rad etilgan taqdirda, jamiyatga nisbatan qonun hujjatlarida belgilab qoyilgan tartibda tolovga qobiliyat- sizlikni bartaraf etish yoki bankrot bolgan deb elon qilish tadbiri qollaniladi. Jamiyat: • jamiyat ustav fondining hammasi tolab bolinguncha; • agar dividendlar tolanadigan paytda jamiyatda tolovga qobiliyat- sizlik (bankrotlik) belgilari bolsa yoki dividendlar tolash natijasida jamiyatda shunday belgilar paydo bolsa; • jamiyat sof aktivlarining qiymati uning ustav va zaxira fondlari summasidan kam bolsa, aksiyalar boyicha dividendlar tolash (elon qilish) togrisida qaror qabul qilishga haqli emas. Jamiyat dividendlar miqdorini ulardan undiriladigan soliqlarni inobatga olmagan holda elon qiladi. Ochiq aksiyadorlik jamiyati tolanadigan dividendlar miqdori togrisidagi malumotlarni divi- dendlar tolanadigan sanadan 31 kalendar kun oldin ommaviy axbo- rot vositalarida elon qiladi. Agar mijozning topshirigiga binoan, aksiyalar investitsiya instituti tomonidan boshqarilayotgan bolsa, aksiyalarni saqlovchiga dividendlar investitsiya instituti haqini che- girib tashlagan holda tolanadi, bu haq mijoz bilan tuzilgan shart- nomada belgilab qoyiladi. Dividendlar qonun hujjatlariga muvofiq soliqqa tortiladi. Davlat qimmatli qogozlar bozorini rivojlantirishni ragbatlantirish maqsa- dida dividendlardan soliq olishda vaqtinchalik imtiyozlar belgilashi mumkin. 125 Aksiyadorlik jamiyati; aksiyalar emissiyasi; xususiylashtirish; davlat tasarrufidan chiqarish; vaucher; kuzatuv kengashi; aksiyadorlik jamiyatining ijroiya organi; emission faoliyat; investitsion faoliyat; emissiya risolasi; investitsion samaradorlik. 1. Xususiylashtirishning qanday usullari bor? 2. Aksiyadorlarning umumiy yigilishi qanday vakolatlarini bilasiz? 3. Kuzatuv kengashining vazifalari nimalardan iborat? 4. Aksiyadorlik jamiyatlarining dividend siyosati. TAYANCH SOZ VA IBORALAR ? NAZORAT SAVOLLARI 126 8-bob. TIJORAT BANKLARINING MOLIYA BOZORIDAGI VAZIFALARI 8.1. Tijorat banklari haqida umumiy tushuncha Bank bu tijorat tashkiloti bolib, yuridik va jismoniy shaxs- lardan omonatlarni qabul qilish, olingan mablaglardan oz tavak- kalchiligi va xatari ostida kreditlash yoki investitsiyalash, shuning- dek, tolovlarni amalga oshirish uchun foydalanadigan yuridik shaxsdir. Ozbekistonda banklar faoliyati, jumladan, ularning qim- matli qogozlar bozoridagi faoliyati Ozbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati togrisida»gi hamda «Ozbekiston Respublikasining Markaziy banki togrisida»gi Qonunlari bilan tartibga solinadi. Bizning mamlakatimizda, kopgina rivojlangan davlatlardagi kabi, ikki pogonali bank tizimi mavjud bolib, uni boshqa banklar faoliyatini tartibga solib turuvchi, hukumatning «bankchisi» vazifasini otaydigan va pul muomalasini tartibga solib turuvchi, «banklar banki» bolgan Markaziy bank boshqarib turadi (birinchi pogona). Tijorat banklari xojalik yurituvchi subyektlarga kredit, hisob-kitob yuritish xizmatlarini korsatadi, ular passiv (oz shaxsiy resurslarini shakllantirish bilan bogliq bolgan), aktiv (omonatlarni joylashtirish operatsiyalari) hamda vositachilik (kredit bilan bogliq bolmagan) operatsiyalarini amalga oshiradi (ikkinchi pogona). Otish davrida banklar boshqa xojalik yurituvchi subyektlar ortasida qimmatli qogozlar bozorida faoliyat korsatish uchun eng qulay shart-sharoitlarga ega boldi va hozir ham ana shunday sharoitlarga egadir. Birinchidan, anana boyicha, banklarda fond bozori togrisida tasavvurga ega bolgan yuqori malakali kadrlar toplangan. Ikkinchidan, banklar togrisidagi qonunchilikning ozi tijorat bankining faoliyatini aksiyadorlik jamiyati, yani muomalaga qimmatli qogozlarni va avvalambor aksiyalarni chiqarib turuvchi emitent sifatida tartibga solib turadi. Ozbekistonda birinchi yirik 127 emitentlar aksiyadorlik jamiyatlari ayni shu tijorat banklari bolgan. Uchinchidan, odatdagi korxona va tashkilotlar bilan solishtirilganda, banklar katta miqdorda oz mablaglari va qarz resurslarini toplaganlar, ular, oz navbatida, fond bozorida yirik sarmoyador sifatida qatnashish uchun shart-sharoitlar yaratadi. Nihoyat, respublika qonunchiligi banklarning qimmatli qogozlar bozoridagi faoliyatini biron-bir tarzda (masalan, bir qancha davlatlarda, xususan, AQSHda bolganidek) cheklanmagan va ayni yilda banklar oz mijozlarining moliyaviy xojalik faoliyati togrisida eng keng malumotlarga ega bolgan, bu esa ularga bunday malumotlarni olishga huquqi cheklangan odatdagi sarmoyadorlar oldida imtiyozlar bergan. Banklarning qimmatli qogozlar bozorida tutgan alohida mavqeyi shundan iboratki, ular boshqa xojalik yurituvchi subyekt- lardan farqli ravishda, ushbu bozor qatnashchisi sifatida bir yilning ozida bir necha vazifalarda, xususan: aksiyalar, depozitlar va omonat (jamgarma) sertifikatlar hamda bank veksellari emitentlari sifatida; boshqa xojalik yurituvchi subyektlar va davlat qimmatli qogozlarini sotib oluvchi sarmoyadorlar sifatida; oz mijozlariga maslahatlar beradigan, depozitar operatsiyalarini bajaruvchi, qimmatli qogozlarga investitsiyalar qilish uchun ularga berilgan qimmatli qogozlar va pul mablaglarini boshqarish boyicha xizmatlar korsatadigan investitsiya muassasalari va h.k. sifatida qatnashishi mumkin. Ayni yilda tijorat banklari fond bozori umumiy infratuzilma- sining unsuridir va bu vazifada ularning roli nihoyatda katta, chunki amalda qimmatli qogozlar bozorining har bir ishtirokchisi bank- ning xizmatisiz ish tutolmaydi, chunki u hisob-kitob raqami va boshqa hisob raqamlarini ochadi, ularda pul mablaglarini, jumladan, qimmatli qogozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar uchun ishlatiladigan mablaglarini saqlaydi. Amaldagi qonunchilikka muvofiq banklar bank mijozi tomonidan veksel yozilayotgan yilda veksel topshiriqnomasi (aval)ni berish yoli bilan veksel muoma- lasini nazorat qilishi kerak. Markaziy bank depozit va omonat sertifi- katlari va bank veksellarini chiqarish, ularni muomalaga kiritish, muomaladan chiqarish uchun javob berar ekan, fond bozori ishti- rokchisi sifatida fond bozorini tartibga solish tizimining muhim tarkibiy qismi ham hisoblanadi. 128 Banklarning qimmatli qogozlar bozorida tutgan orni turli davlatlarda turlichadir. AQSHda banklarning qimmatli qogozlar bozorida togridan togri operatsiyalarni amalga oshirishi va fond birjalariga azo bolishi taqiqlangan. 1933-yilgi qonunga muvofiq, tijorat banklari sanoat kompaniyalari aksiyalari va obligatsiyalarini chiqarishni tashkil etishda qatnasha olmaydi. Banklar oz mablag- larini sanoat kompaniyalari aksiyalariga investitsiya qilishi man etilgan bolib, qarz oluvchi mijozning tolovga noqobilligi bilan bogliq bolgan yoqotishlarning oldini olish maqsadida qilinadigan investitsiyalar bundan mustasno. Ammo ushbu taqiq banklar tomonidan katta hajmlardagi trast operatsiyalarini bajarish (qim- matli qogozlarni mijozlarning topshiriqlari boyicha boshqarish) bilan qoplanadi, mazkur amerikacha oziga xoslik banklar sanoat kompaniyalari aksiyalariga amalda egalik qilishini kozda tutadi, qonun banklarga davlat qimmatli qogozlari, munitsipal obliga- tsiyalarni chiqarish, turli idoralar va xalqaro tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladigan qarz majburiyatlarini tashkil etish, shuningdek, mijozlar hisobidan va ularning topshirigiga kora, qimmatli qogoz- larni sotib olish hamda sotish boyicha ayrim vositachilik (brokerlik) funksiyalarini bajarish uchun ruxsat beradi. Bir qancha davlatlar qonunchiligida (Yaponiya, Buyuk Brita- niya, Kanada, Fransiya) songgi yillargacha banklarga fond birjalari ishida bevosita qatnashish man etilar edi. Biroq, hozirgi paytda ushbu mamlakatlar qonunchiligida banklarning birjalarda ishtirok etish imkoniyatini beradigan jiddiy ozgarishlar kuzatil- moqda. Buning aksi sifatida qimmatli qogozlar bilan amalga oshirila- digan operatsiyalarda banklarning faol qatnashishiga Germaniya misol bola oladi, bu yerda faqat tijorat banklariga qimmatli qogozlar bilan barcha turdagi operatsiyalarni amalga oshirish uchun ruxsat berilgan. Germaniyada sof korinishdagi brokerlik firmalari yoq. Odatda, investitsiya institutlari amalga oshiradigan barcha vazifalarni Germaniyada banklar bajaradi. Bu yerda banklar eng kop miqdorda obligatsiyalar chiqaradi, ular eng yirik sarmoyadorlar hisoblanadi, davlat qimmatli qogozlarining anderrayterlari sifatida chiqadi. Banklar, shuningdek, mijozlarning hisobidan va ularning topshirigi boyicha hamda oz shaxsiy hisobidan bitimlarni amalga oshirar ekan, fond bozorida vositachilik operatsiyalarini ham bajaradi. 129 Kopgina hollarda ayni shu banklar fond birjalari azolarining umumiy tarkibini shakllantiradi. Kopgina banklar ozlarining tadqiqot bolimlariga ega, ular mijozlarning topshiriqlari boyicha qimmatli qogozlar bozoridagi vaziyatni tahlil qiladi, birja va birjadan tashqari bozorlar konyunk- turasini tadqiq etadi. Bunda iqtisodiy, siyosiy va boshqa axborotlardan keng miqyosda foydalanadi. Ushbu tadqiqotlar asosida investitsion taktik va strategik maslahatlarga muhtoj bolgan kop sonli mijoz- larning konsaltingi amalga oshiriladi. Mijozlarning qimmatli qogozlari portfelini boshqarish boyicha banklar tomonidan korsatiladigan xizmatlar ularga katta daromad keltiradi. Mijozlarning xohishi boyicha ularning pullari xavfli yoki nisbatan ishonchli qimmatli qogozlarga qoyilma qilinadi. Bunda banklar ozaro qattiq raqobatni boshdan kechirishiga togri keladi, chunki mijozlar bir yilning ozida bir necha banklarga bunday operatsiyalarni bajarishni topshirishi, keyinchalik esa, mablaglari eng kop samara beradigan bitta bankni tanlab olishlari mumkin. Qimmatli qogozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish yilida ularni saqlash va ularga bolgan huquq hisobini yuritish maqsadida banklar oz depozitariylarini yaratadi. Ular bevosita banklarda (odatda, yerosti xonalarda, mijozlarning boyliklari saqlanadigan maxsus seyflar turadigan omborlarda) joylashgan. Bank depo- zitariylari qimmatli qogozlarni naqd va naqd bolmagan shakllarda, kompyuter tizimlarida elektron shakldagi yozuvlar vositasida saqlaydi. Banklar, shuningdek, qimmatli qogozlar uchun hisob- kitoblar boyicha ixtisoslashtirilgan tashkilotlar vazifasini bajarishi ham mumkin. Banklar tomonidan investitsiya muassasalarining tasis etilishi alohida ahamiyat kasb etadi, ular orqali qimmatli qogozlar bozorida biratola bir necha yonalishlar boyicha ish olib boriladi. Rossiya Federatsiyasida banklar qimmatli qogozlar bilan oz operatsiyalarini amalga oshirishi qisman cheklab qoyilgan. Masa- lan, Rossiya banklari xususiylashtiriladigan korxonalar aksiyalarini sotib oluvchi sifatida qatnashish huquqiga ega emas, aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarida oz sof aktivlarining 5 foizdan ortigini qoya olmaydilar, oz mulkida biror aksiyadorlik jamiyati aksiyalarining 10 foizdan ortiq qismiga ega bolishi mumkin emas. 130 Ozbekistonda fond bozori yaratila boshlanishi bilan fond bozori- ning aralash «yevropacha» modeli mavjud bolib, bunda banklar ham, nobank tashkilotlar investitsiya muassasalari ham teng huquqlarda ishlashi mumkin. Banklar amalda investitsiya muassasala- rining qimmatli qogozlar bozorida amalga oshiradigan faoliyatining qonunchilikda belgilangan malum bir turini amalga oshirish uchun tegishli litsenziyaga ega bolishi kerak. Litsenziyalash qimmatli qogozlar bozorini tartibga solish uchun masul bolgan organ tomo- nidan amalga oshiriladi. Katta miqdordagi pul resurslariga ega bolib, oz muassasalari orqali sanoat kompaniyalariga kirib borar ekan, aynan banklar ozlarining bank kapitalini sanoat kapitali bilan qoshish tashab- buskori moliyaviy kapital deb ataluvchi kapitalning yaratuvchilari boldi. Banklar oziga xos noyob muassasalar bolib, amalda fond bozorining barcha vositalari, aksiyalar, davlat qisqa muddatli obligatsiyalari, depozit va depozit (omonat, jamgarma) sertifikat- lari, veksellar bilan ishlashni ozlashtirib olib, bugungi kunda ular qimmatli qogozlar bozorida emitentlar, sarmoyadorlar va investi- tsiya muassasalari sifatida chiqmoqda. Demak, bundan keyin ham respublika qimmatli qogozlar bozori rivojlanishi bilan banklar- ning bu sohadagi mavqeyi tobora kuchayib boraveradi. Tijorat banklarining mamlakat qimmatli qogozlar bozorining shakllanishiga ortib borayotgan etibori, milliy iqtisodiyotning investitsiyalarga bolgan tobora osib boruvchi ehtiyojlari bilan uz- viy bogliqdir, chunki ularsiz ijtimoiy ishlab chiqarishni chuqur qayta qurish, eksport salohiyatini ostirish va aholining turmush darajasini oshirish mumkin emas. Banklarning qimmatli qogozlar bozorida faollashuvining mu- him omili ularning ustav va aylanma fondlariga oz qimmatli qogozlari emissiyasi asosida qoshimcha resurslarni jalb etishda ehtiyojning kuchayib borayotganidir. Nihoyat, banklar uchun qim- matli qogozlarning samarali tolov vositasi garov sifatidagi roli tobora osib borayotgani katta ahamiyatga ega bolib, bu otish davrida, ayniqsa, dolzarbdir. Qimmatli qogozlar bozorida banklarning faollashuviga sabab bolgan eng muhim shart-sharoitlarga quyidagilarni kiritish mumkin: 131 • Ozbekistonda amal qilayotgan qonunchilik boyicha tijorat banklari qimmatli qogozlar bilan har qanday turdagi operatsiya- larni amalga oshirishda qatnashishiga yol qoyiladi; • banklarning nisbatan barqaror moliyaviy ahvoli va bank opera- tsiyalarining yuqori daromadliligi ularga bank xizmatlarining yangi turlarini, xususan, qimmatli qogozlar bilan amalga oshiriladigan kopgina operatsiyalarni ozlashtirishga katta moliyaviy resurslarni ajratishga imkon beradi; • banklarda mavjud bolgan texnik, axborot va kadrlar salo- hiyati, shoba banklarining keng tarmogi va mijozlar bazasi ularni qimmatli qogozlar bozorining eng qobiliyatli qatnashchilariga aylantiradi; • banklar bilan boshqa moliyaviy-iqtisodiy muassasalar orta- sidagi kuchayib borayotgan raqobat, kopgina ananaviy bank xizmatlari (kreditlash, valuta-moliyaviy, agentlik operatsiyalari)ni korsatishdan koriladigan foydaning pasayib borishi, banklarning oz faolligi diqqat markazini qimmatli qogozlar bozori sohasiga kochirishga majbur qilmoqda. Yuqorida qayd etilgan shart-sharoitlar va qulay omillarning mavjudligi banklar oldida qimmatli qogozlar bozoridagi faoliyati kolamini kengaytirish va yaqin kelajakda iqtisodiyotning ushbu ustuvor sohasidagi faoliyatini yanada faollashtirish uchun katta imkoniyatlar ochib beradi. 8.2. Tijorat banklarining qimmatli qogozlar bozorida ishtirok etish maqsadlari Qayd etib otilganidek, qimmatli qogozlar bozorining barcha qatnashchilari orasida banklar shu bilan farqlanadiki, ular bir vaqtning ozida fond bozorining qonunchilik bilan ruxsat berilgan deyarli barcha moliyaviy vositalari bilan aksiya, obligatsiya, depozit sertifikatlari va veksellari emitentlar sifatida qatnashishi mumkin. Banklar faoliyatida oz shaxsiy obligatsiyalarini muomalaga chiqarish bilan bogliq bolgan ish katta orin tutadi. Ozbekistonda, xususan, banklarning aksariyat kopchilik qismi aksiyadorlik jamiyati maqomiga ega bolib, bu hol ustav fondlarini shakllantirish uchun, avvalambor, ushbu qimmatli qogozlarning muomalaga 132 chiqarilishini kozda tutadi. Ozbekistonda 1991-yildan boshlab «Ozsanoatqurilishbank», «Ozagroprombank», «Ozinbank», «Turonbank», «Ipak yoli» banki birinchilardan bolib oz aksiya- larini muomalaga chiqara boshladi. Osha davr emissiyasining oziga xos xususiyatlaridan biri shundan iborat ediki, banklarning elon qilingan ustav kapitali bir necha yillar davomida real shakllan- ganidan ancha yuqori bolar edi, bank aksiyadorlari esa, avva- lambor, ularning mijozlari bolgan edi. Har bir bank emissiya siyosati (qimmatli qogozlarni chiqarish) togrisida ishlab chiqilgan va Bank kengashi tomonidan tasdiqlangan Nizomiga ega bolishi kerak, unda majburiy tartibda quyidagi masa- lalar aks ettirilgan bolishi lozim: • bank emissiya faoliyatining strategiyasi va maqsadlari (ustav kapitalini shakllantirish, likvidlikni qollab-quvvatlash, qarz mablag- larini jalb etish); • bank tomonidan chiqarilishi rejalashtirilayotgan qimmatli qogozlar turi va xillari, emissiya muddatlari; • qimmatli qogozlar likvidliligi va aylanishini qollab-quv- vatlash; • qarz majburiyatlarining oz yilida tolanishini taminlash. Tijorat banklarining oz aksiyalarini chiqarish va ularni ochiq bozorda joylashtirishdan manfaatdorligi bir qancha shart-sharoitlar bilan izohlanadi. Eng avvalo, bu bank passivlarini shakllantirish zaruriyatidir. Oz kapitallarini doimiy ravishda qadrsizlantirib turadigan inflatsiya, banklarning uzoq muddatli depozitlarni jalb etish imkoniyatidan mahrum qiladi. Shu sababli nisbatan uzoq muddatli qoyilmalarni amalga oshirish uchun banklar osib bora- yotgan miqdorlarda oz kapitalidan foydalanishiga togri keladi. Yana shuni qayd etish kerakki, tijorat banklari tomonidan ustav sarmoyasini kopaytirish va qoshimcha aksiyalarni chiqarish, qayta tuzilmaviy ozgarishlar qilish aksiyadorlarning ulushini ozgar- tirish uchun foydalaniladi. Nihoyat, ilgari qayd etilganidek, tijorat banki ustav sarmoyasining eng kichik miqdoriga qoyiladigan talablar, shuningdek, tegishli tartibga solib turuvchi tashkilotlar (Vazirlar Mahkamasi, Markaziy bank) tomonidan banklar uchun belgilangan iqtisodiy meyorlar mavjud bolib, ularga rioya etish shartdir. 133 MDH davlatlarida tijorat banklari tomonidan qimmatli qogoz- larni chiqarish tartibi, odatda, quyidagi bosqichlarni oz ichiga oladi: 1. Emitent-bank tomonidan qimmatli qogozlar chiqarish togrisida qaror qabul qilish. Qimmatli qogozlar chiqarish togri- sidagi qaror tegishli vakolatga ega bolgan bank boshqaruv organi tomonidan qabul qilinadi. Odatda, bu aksiyadorlarning umumiy majlisidir. Bunda bank ozining songgi uch moliya yili davomida zarar kormay ishlagan bolishi, oxirgi uch yil mobaynida amaldagi qonunchilikni buzganlik uchun davlat organlari tomonidan jazo olmagan bolishi, kreditorlarga muddatidan otgan qarzlari va budjetga tolovlar boyicha qarzi bolmasligi kerak. Bankning ushbu talablarga javob berishini tasdiqlaydigan malumotlar qimmatli qogozlar emissiyasi risolasida korsatilgan bolishi kerak. 2. Qimmatli qogozlar emissiyasi risolasini tayyorlash. Qimmatli qogozlar emissiyasi risolasi bank boshqaruvi tomonidan tayyor- lanib, uning raisi va bosh buxgalteri tomonidan imzolanadi. Emissiya risolasida bank, uning moliyaviy ahvoli hamda bolgusi qimmatli qogozlarni chiqarish togrisidagi malumotlar (qimmatli qogoz- lar togrisida umumiy malumotlar, ularni tarqatish shartlari va tartibi, qimmatli qogozlarni chiqarish hisob-kitobi shartlariga oid malumotlar, qimmatli qogozlar boyicha dividendlar yoki foizlarni olishga tegishli malumotlar) aks ettiriladi. 3. Qimmatli qogozlar va emissiya risolasini chiqarishni royxatdan otkazish. Ushbu operatsiyani emitent-bank qonun- chilikda belgilangan tartibda vakolatli davlat organida amalga oshiradi. 4. Emissiya risolasini nashr etish va qimmatli qogozlar chiqarish togrisidagi xabarni ommaviy axborot vositalarida chop etish. Buning uchun emitent-bank, odatda, risolani alohida broshura shaklida, kopchilik xaridorlarni xabardor qilish uchun yetarlicha miqdorda nashr ettiradi. 5. Qimmatli qogozlarni sotish. Emitent-bank qimmatli qogozlarni chiqarishni royxatdan otkazib, emissiya risolasi va qimmatli qogozlarni chiqarish togrisidagi xabarni tarqatganidan keyingina ularni sotishni boshlashi mumkin. Emissiya risolasi royxatdan otkazilmaguniga qadar oz qimmatli qogozlarini reklama qilish man etiladi. Aksiyalarni joylashtirish xaridor bilan tuzilgan muayyan 134 miqdordagi aksiyalarni oldi-sotdi shartnomasiga asosan somlarga sotish yoli bilan amalga oshirilishi mumkin. Bunda bank vositachilar brokerlik firmalari bilan maxsus vositachilik va topshiriq shartnomalari tuzib, ularning xizmatidan foydalanishi mumkin. Sotilgan aksiyalarning soni chiqarilishi moljallangan va royxatga olish hujjatlarida korsatilgan aksiyalar sonidan oshmasligi shart. 6. Qimmatli qogozlarni chiqarish yakunlarini royxatdan otkazish. Bu jarayon qimmatli qogozlarni sotish tugallanganidan keyin amalga oshiriladi. Bank sotuv natijalarini tahlil qiladi va qimmatli qogozlarni chiqarish yakunlari togrisida hisobot tuzadi, bu hisobot rahbariyat tomonidan imzolanib, bank muhri bilan mustahkamlanadi (tasdiqlanadi) va royxatga oluvchi organga taq- dim etiladi. Ushbu organ qimmatli qogozlarni chiqarish yakunlari togrisidagi hisobotni korib chiqishi lozim, agar bu organning etirozlari bolmasa, hisobot va yakunni royxatga qayd etadi. Bordi-yu, royxatdan otkazuvchi organ bankka hisobotni royxatga olishni rad etsa, u emitentga bu haqda xat orqali malum qilishi lozim. Xatda rad etishning sabablari (masalan, qimmatli qogozlarni chiqarish jarayonida amaldagi qonunchilik, bank qoidalari, yoriq- nomalari buzilgani, hisobot oz vaqtida taqdim etilmagani) aniq korsatilgan bolishi kerak. 7. Qimmatli qogozlarni chiqarish yakunlarini chop etish. Ularni chiqarish togrisidagi xabar chop etilgan matbuot organida amalga oshirilishi lozim. Bank investitsiyalariga, qoida boyicha, foyda olish maqsadida bir yildan ortiq, yilda tolash sharti bilan qimmatli qogozlarga mablaglarni qoyilma qilish kiradi. Agar bank turli emitentlar qim- matli qogozlaridan bir necha turini sotib olsa, yani uning qoyil- malari diversifikatsiyalangan boladi va bunda mazkur bank investitsiyalar portfeli haqida gapirish mumkin boladi. U portfel tarkibini rejalashtirish, tahlil qilish va tartibga solib turish, portfel oldiga qoyilgan maqsadlarga erishish uchun uni shakllantirish hamda quvvatlab turish, uning likvidligi zarur darajada bolishini saqlab turish va u bilan bogliq xarajatlarni kamaytirishni oz ichiga oladi. Investitsiya siyosatini ishlab chiqish va investitsiya portfeli tuzilmasini aniqlash yilida banklar, avvalambor, likvidlik, daro- madlilik va xatarga etibor beradi. Banklarning qimmatli qogozlarga 135 investitsiyalar qilishdan maqsadi foizlar olish, kapitalni saqlab qolish va qimmatli qogozlar kursi qiymatining osib borishi asosida sarmoyaning ortib borishini taminlashdan iboratdir. Banklarning bu sohadagi strategiyasiga bank qonunchiligi katta tasir korsatadi. Buyuk Britaniya, Italiya kabi mamlakatlarda qonun bank portfelida mavjud bolgan qimmatli qogozlar kurs qiymatining osishi hisobiga vujudga keladigan yashirin zaxiralarning shakllan- tirilishini taqiqlaydi. Bu davlatlarda banklar oz balanslarida aktivlarining qiymatini, ularni qayta baholashni hisobga olgan holda, albatta, korsatishlari shart. Boshqa mamlakatlarda, masalan, Yaponiya, AQSHda aktivlar xarid yoki nominal qiymati boyicha balanslarda aks ettirilishi sababli, yashirin zaxiralar katta miqdorlarga yetishi mumkin, bu esa, bankni shunday investitsiyalarni kopay- tirib borishga davat etadi. Kopgina mamlakatlarda bank qonunchiligi bank investitsiya portfelida mavjud bolgan qimmatli qogozlarning sifatiga muayyan talablarni qoyadi. Bu talablar, odatda, qimmatli qogozlar likvid- ligiga tegishlidir, shuningdek, bank portfelini shakllantiruvchi qim- matli qogozlar bozorda erkin muomalada bolishi yoki kredit olish yilida garov sifatida Markaziy bank tomonidan qabul qilinishi kerak. Ozbekiston banklarining portfelini investitsiyalash obyekti bolib korporativ qimmatli qogozlar, shuningdek, davlat qisqa muddatli qogozlari xizmat qiladi. Investitsiyalash jarayonida bank strategiyasining ikki turi farq- lanadi: passiv va aktiv. Passiv, kutib turuvchi strategiyaning maq- sadi ortacha bozornikiga yaqin bolgan darajadagi barqaror va qatiy daromad olinishini taminlashdir. Bu holda, odatda, «narvon» usuli yoki «shtanga» usuli qollanadi. Birinchi usul turli muddatli qimmatli qogozlarni bank tomonidan tanlab olingan investi- tsiyalash muddati doirasida bir tekis taqsimlagan holda sotib olishga asoslangan. «Shtanga» usuli investitsiyalarning aksariyat qismi portfelning yuqori likvidliligini taminlaydigan juda qisqa muddatli qimmatli qogozlarga hamda yuqori daromad olish uchun imkon beradigan uzoq muddatli qimmatli qogozlarga yonaltirilishini anglatadi. Ozbekistonda banklar ozlarining qimmatli qogozlar portfelini shakllantirishda ushbu ikkala usulni qollaydilar. Biroq, Ozbekiston 136 uchun umuman investitsiyalashning nisbatan qisqaroq muddatlari xosdir. Agressiv (tajovuzkor) siyosat kurslar va foizlarning bozorda ozga- rib (tebranib) turishidan daromad olish imkoniyatlaridan eng kop darajada foydalanib qolishga yonaltirilgan. Bunday strategiyani faqat katta investitsiya portfeliga ega bolgan yirik banklargina qollashi mumkin. Agressiv strategiyani muvaffaqiyatli olib borish uchun bank kundalik bozorni xolisona baholay oladigan va unda vaziyatning ozgarishiga oid taxminlar tuzishni taminlaydigan tegishli tahliliy imkoniyatlarga ega bolishi lozim. Ozbekiston banklarini investitsiyalashning bosh obyekti davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO) bolib, ular bankka kafolatli qatiy va barqaror daromad olish uchun imkon beradi. Kopgina banklar bosh turgan pul resurslarini ayni mana shu DQMOga qoyil- ma qiladilar. Shuni qayd etish lozimki, kopgina banklar DQMOga qoyilma qilayotganlarida ikkilamchi bozorda narx kotarilishi narx pasayishi yilidagi fursat (oyin)dan foydalanib, katta daromad olib, tajovuzkor siyosat yuritadilar. Ahamiyatiga kora, ikkinchi orinda turgan, ammo eng katta istiqbolga ega bolgan investitsiyalash obyekti xususiylashtirilgan korxonalarning aksiyalari bolib, ular dividendlar shaklida daro- madlar olish va kurs qiymatini oshirish uchun, shuningdek, keyin- chalik ancha yuqori narxda qayta sotish uchun sotib olinadi. Sanoat korporatsiyalari aksiyalariga banklar investitsiyalari amalga oshirilgan yilda bank kapitali bilan sanoat kapitali qoshilib- birlashib, moliya kapitali hosil boladi. Bunday birlashuv, yuqorida qayd etilganidek, hamma mamlakatlarda ham bolavermaydi, lekin Ozbekistonda u yetarlicha keng rivojlandi. Agar biron aksiyadorlik jamiyatining aksiyalar paketiga ega bolgan bank uni boshqarishda, shuningdek, kreditlar, jumladan, imtiyozli kreditlar yordamida emitentning moliyaviy ahvolini soglomlashtirishda faol ishtirok etsa, shunday birlashib ketishning afzalliklari namoyon boladi. Har bir bank investitsiya portfelining muayyan qismini bank tomonidan qoshma va shoba korxonalarga kiritilgan paylar va ulushlar tashkil etadi. Ushbu qoyilmalardan keladigan daromad bazan katta miqdorlarga yetishi, ammo ayrim hollarda umuman bolmasligi ham mumkin. Turlicha bozor tuzilmalarining tasischi- 137 lari bolmish banklar ularga katta mablaglarni qoyilma qiladi. Masalan, banklar investitsiya muassasalari va birjalarning tasischilari bolishi mumkin. Amalda Ozbekistondagi har bir bank turli yonalishdagi bir yoki hatto bir necha investitsiya muassasalari investitsiya vositachilari, investitsiya kompaniyalari va h.k.larning tasischisi boladi. Ozbekistonda banklarga institutsional sarmoyadorlarning, yani oz ish faoliyatining xususiyatiga kora, doimiy va katta miq- dordagi pul mablaglariga ega bolgan hamda ularni qimmatli qogozlar portfeliga qoyilma qilishga qurbi yetadigan tashkilotlarning tasischilari bolish uchun ruxsat berilgan. Banklar institutsional sarmoyadorlarning aksiyalarini sotib olib, pul mablaglarini jam- garish (akkumulatsiyalash) uchun qoshimcha imkoniyatga ega boladi, shuningdek, mijozlarning qimmatli qogozlar portfelini boshqarish boyicha oz operatsiyalarini kengaytiradi. Banklar anderrayting boyicha operatsiyalarni bajarayotgan yilda mablaglarni qimmatli qogozlarga investitsiyalashga doir operatsiya- larni amalga oshiradi, yani bank-emitent mijozning qimmatli qogozlarini joylashtira olmagan yilda, oz majburiyatlarini bajarish va mijozning ustav sarmoyasini shakllantirish uchun bankning ozi mijozning qimmatli qogozlarini sotib olishiga togri keladi. Ammo ushbu operatsiyalar koproq nochorlik xususiyatiga ega. Keyinchalik bank bunday qimmatli qogozlarni sotib olib, ularni sotishga harakat qiladi yoki u foyda, shu bilan birga, dividendlar keltira boshlashi uchun emitentni boshqarishda ishtirok etadi. Banklar korxona aksiyalariga ega bolib va unga kreditlar bergan holda oz investitsiyalarini himoya qilish maqsadida kreditlashni davom ettirishga jalb etilishi mumkin. Ular oz obrosini saqlab qolish uchun korxonaning moliyaviy barqarorligini quvvatlab turishga majburdir. Qimmatli qogozlarga investitsiyalashni amalga oshirishda bankning yoqotishlari boyicha mavjud xatar, asosan, qisqa muddatlidir, lekin u bankning asosiy kapitaliga nisbatan juda yuqori bolib qolishi ham mumkin. Bank emitent-korxonaning bankrot bolishi bilan bogliq holda uning aksiyalariga ega bolgani uchun zarar korishi ham mumkin, ammo bunday yoqotishlarning eng kop tarqalgan sababi, bozor qiymatini notogri baholash va qimmatli qogozlarni uzoq yil davomida saqlab turishdan iboratdir. 138 Bankning qimmatli qogozlar portfeliga oid ichki hisoboti qim- matli qogozlarning turi va xillari, sifat tasnifi, nominal va bozor qiymati (narxi), sotib olish va sotish sanasi, foiz stavkasi, chegir- masi, olingan dividendlar yoki foizlar, oldi-sotdi bitimlar foydasi boyicha qismlarga bolingan bolishi kerak. Bunday hisobot investitsion qimmatli qogozlar boyicha, shuningdek, olish-sotish uchun moljallangan qimmatli qogozlar boyicha ham muntazam ravishda tayyorlanishi zarur. Har bir bank, yuqorida qayd etilganidek, ichki hujjat sifatida bank kengashi tomonidan tasdiqlangan investitsiya siyosati togrisidagi Nizomiga ega bolishi va unda majburiy tartibda quyidagi masalalar aks ettirilishi shart: • bankning investitsion strategiyasi va maqsadi (foyda olish, emitentni boshqarishda ishtirok etish, likvidlikni quvvatlash, garov talablariga muvofiq); • bank investitsiya mablaglari qoyishni rejalashtirayotgan qim- matli qogozlarning turi va xillari hamda investitsiyalar muddatlari; • bankning emitentlar va tarmoqlar boyicha aksiyalar bir joyda toplanishini cheklash, qimmatli qogozlarga qoyilmalarning xatar- sizligi va ularning sifatini baholash, emitent-korxonalarning moliya- viy ahvoli hamda boshqaruv tajribasini baholash, investitsiyalar diversifikatsiyasini qanday usullar vositasida amalga oshirish boyicha rejalari. Bundan tashqari, investitsiya faoliyatini amalga oshirish yilida Markaziy bank tomonidan barcha tijorat banklariga emitentning umumiy pasport malumotlari qayd etiladigan «Qimmatli qogoz- lar emitenti anketasi (sorovnomasi)» maxsus shakli, shuningdek, uning moliyaviy ahvoli (qoplash koeffitsiyenti, likvidliligi, alohida- ligi, kredit qobiliyati boyicha sinfi, ssudalar boyicha qarzdorligi va h.k.)dan foydalanish tavsiya etilgan. Sorovnomalar davriy ravishda yangilanib turilishi kerak. 8.3. Tijorat banklari investitsiya muassasalari sifatida Bu vazifalar banklarga juda azaldan berilgan va mustahkamlanib, hozirgi vaqtda ham saqlanib qolgan. Ozbekiston fond bozori shakllanishi davri (19911994-yillar)da kopgina tijorat banklari ayni mana shu vazifaga katta etibor berishgan. Banklar brokerlik 139 idoralariga ega bolib, ular (mijoz hisobidan va uning topshirigi boyicha) fond birjasida hamda birjadan tashqari aksiyalar bozorida dilerlik va brokerlik operatsiyalarini amalga oshirib, buning uchun vositachilik haqi olishgan. Tijorat banklari uchun korporativ qim- matli qogozlar bilan savdo qilish oddiy kredit berishga nisbatan katta xatar bilan bogliqdir. Shu sababli Ozbekistondagi kopgina tijorat banklari, ayniqsa, 19931995-yillarda korporativ qimmatli qogozlar bozorida ozini nihoyatda ehtiyotkorlik bilan tutdilar. Lekin 2000-yil boshiga kelib, Ozbekistondagi banklar ushbu bozorda ozlarini ancha dadil his qildilar. 1996-yil martidan boshlab, kredit muassasalari davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO) bilan dilerlik va brokerlik operatsiyalarini amalga oshira boshladilar. Buning ustiga vositachilik xizmatlari korsatish bozorida banklar, umuman olganda, anchagina foydali holatda boldilar, chunki hozirgi yilga qadar ham DQMO bozorida faqat tijorat banklarigagina yol ochiq. Banklarning vositachilik operatsiyalari tarkibida vositachilik haqi evaziga qimmatli qogozlar bilan bitimlarni royxatdan otkazish vazifasini alohida ajratish mumkin. Bitim yagona hisob yuritish royxati (registri)da qayd etiladi va bitim qatnashchilari bank mijozlari (qimmatli qogozlarni xarid qiluvchi va sotuvchi) royxatdan otish togrisida qayd etilgan shartnomani oladilar. Royxatdan otkazilgan barcha bitimlar togrisidagi axborotni banklar qimmatli qogozlar bozo- rini tartibga soluvchi organga davriy ravishda topshirib turadilar. Agar bank brokerlik operatsiyalarini amalga oshiradigan bolsa, u har bir mijoz uchun hisob raqam ochishi va mijozning qimmatli qogozlari bilan amalga oshirilgan barcha operatsiyalarga doir malumotlarni yozib borishi, bunda qimmatli qogozlarning turi, operatsiyalar sanasi, sotilgan va xarid qilingan qimmatli qogoz- larning narxi va sonini korsatishi shart. Kopgina hollarda banklarning fond bozoridagi faoliyatini investitsiya kompaniyalari faoliyati bilan tenglashtirish mumkin. Banklar aksiyalar, obligatsiyalar, depozit va jamgarma (omonat) sertifikatlarini chiqaradi, shu tarzda mablaglarni jalb etib, resurslar yaratib, keyinchalik bu resurslarni korporativ va davlat qimmatli qogozlariga investitsiya qilib hamda togridan togri investitsiyalarni amalga oshirib, ulardan foydalanadi. Ozbekistonda tijorat banklariga 140 anderrayting bilan shugullanish man etilmagan. Shunday qilib, tijorat banklari investitsiya kompaniyalari vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishi mumkin. Garb davlatlarida banklar qimmatli qogozlarni birlamchi tarqatish yilida qimmatli qogozlarni chiqarish va ularni birlamchi joylashtirishni tashkil etishda vositachilar sifatida faol ish olib boradi. Banklarning qimmatli qogozlarni xususiy joylashtirish boyicha vazifasi (matbuotda elon qilmasdan va obunachilar keng qat- lamining ishtirokisiz) keng tarqaldi. Rossiya Federatsiyasida, masalan, investitsiya banklari mavjud bolmagani tufayli, tijorat banklari emitentlar uchun hujjatlarni va qimmatli qogozlar chiqarish shartlarini ishlab chiqadi, fond bozorini tartibga soluvchi organda qimmatli qogozlar chiqarishning royxatdan otkazilishini kuzatadi, sarmoyadorlarni qidirib topish bilan shugullanadi, birlamchi tarqatishni amalga oshiradi, qogoz- larni chiqarish yakuni togrisida hisobot tuzadi, qimmatli qogoz- larning sotilishini kafolatlaydi va h.k. Tijorat banklarining investitsion va moliyaviy maslahat berish vazifalari Banklar kop sonli mijozlariga ega bolib, ularga nafaqat kredit- hisob-kitob xizmati korsatadi, balki ularga chet el sarmoyadorini tanlash, sarmoyadorlarga investitsiya obyektlarini tanlash bilan bogliq bolgan investitsion konsalting sohasidagi xizmatlar korsa- tishni ham amalga oshiradi. Bunda banklar texnik-iqtisodiy jihatdan asoslab berilgan, potensial samaradorlik bahosini oz ichiga olgan investitsiya loyihalarini ishlab chiqadi, xalqaro andozalarga muvofiq loyiha hujjatlarni tayyorlaydi, amalga oshiriladigan loyihalar doirasida marketing tadqiqotlarini olib boradi. Bunda eng maqbul emissiya portfellarini shakllantirish, investitsiyalarni jalb etish dasturlarini ishlab chiqish, mijozning oziga kerak bolgan pul mablaglarini jalb etishi uchun yordam beradigan vositalarni tanlash, qimmatli qogozlar emissiyasi uchun biznes-rejalarni ishlab chiqish, moliyaviy vositalarning har xil turlari boyicha olinadigan daromadlarni taxmin qilish va h.k. muhim bank xizmatlaridir. Ozbekistonda banklar oz mijozlariga bepul, texnik xususiyatdagi kopgina ogzaki maslahatlarni berishadi. 141 Tijorat banklarining depozitar xizmat korsatish operatsiyalari Bu vazifa xorijiy banklar amaliyotida mavjud. Tijorat banki, depozitariydagi kabi, mijozning qimmatli qogozlarini saqlaydi, ularga bolgan huquqlarini hisobga oladi, ularning harakati hisobini yuritadi. Qimmatli qogozlarni saqlash uchun banklar mijozlarga «depo» hisob raqamini ochadi va depozitar xizmat korsatish shart- nomasiga muvofiq, ular boyicha qonunchilikda ruxsat etilgan barcha operatsiyalarni amalga oshiradi. Banklar har xil turdagi korxonalar, shu jumladan, investitsiya fondlari uchun depozitariy vazifalarini amalga oshirishi mumkin. Ozbekistonda qonunchilikka muvofiq, depozitar faoliyat faqat ixtisoslashgan investitsiya muassasalari depozitariylar tomonidangina amalga oshirilishi mumkin. Banklar ushbu vazifani bajarish huquqiga ega emas. Bir qancha mamlakatlarda banklar boshqaruvchi kompaniyalar vazifasini bajaradi. Ushbu vazifalarni banklar mijozlar bilan tuziladigan shartnomaga muvofiq amalga oshiradi. Bunda bank mijozning qimmatli qogozlar portfeli va uning barcha investi- tsiyalarini shakllantiradi hamda boshqaradi. Bu borada banklar investitsiya fondlariga ham xizmat korsatishi mumkin. Trast xizmatlari. Bu banklar faoliyatining keng tarqalgan sohasidir. Tijorat banklari tarkibida ushbu operatsiyalarni bajarish uchun maxsus trast-bolimlar tuziladi. Ular xususiy mulkdorlar, shuningdek, firma va aksiyadorlik jamiyatlari uchun trast opera- tsiyalarini amalga oshiradi. Ularga aktivlar (mulk)ni tasarruf etish, aksiyadorlik jamiyatlari ishini boshqarish, vositachilik xizmati korsatish kabilar kiradi. Aktivlarni tasarruf etish. Bu guruh operatsiyalarining eng kop tarqalganlariga pensiya, ozaro va boshqa maqsadli fond (jam- garma)larni boshqarish boyicha korsatiladigan xizmatlar kiradi. Mazkur holda trast bolimning ishi mablaglarni biror maqsadli fondga va trast togrisidagi shartnomaga asosan oluvchilarga pul tolash uchun mablaglarni toplash, jamgarish (akkumula- tsiyalash)dan iborat. Alohida shaxslar uchun trast bolim vasiyat- noma boyicha, ishonchli shaxsga (vasiyatnoma ijrochisi sifatida) xizmat korsatishi mumkin. Bir qancha hollarda trast bolim firma 142 tomonidan chiqarilgan obligatsiyalarning saqlanishini taminlay- digan qimmatli qogozlar egasi bolishi ham mumkin. Kompaniya ishlarini yoki alohida shaxsning mulkini boshqarish. Bunday boshqarish vaqtinchalik, muvaqqat xususiyatga ega bolishi mumkin. Korxona qayta tashkil etilayotgan, qoshilayotgan, sanatsiya qilinayotgan yilda katta tashkiliy, moliyaviy qiyinchiliklarni boshidan kechiradi yoki bankrot boladi. Shunday paytda trast bolim ishonchli shaxs sifatida kreditorlarga qarzlarni, budjetga tolanmagan soliqlarni tolaydi, korxonani tugatishga oid hujjatlarni rasmiy- lashtiradi, vakolatlik vazifalarini bajaradi va h.k. Xususiy shaxsning mulkini boshqarish trast bitim asosida yoki sud farmoyishi bo- yicha, odatda, ishonchli shaxs yoki uchinchi shaxs (masalan, layoqatsiz) bolgan benefitsiar foydasiga amalga oshiriladi. Mazkur holda bank oz nomidan ish tutib, mulkning har xil turlarini boshqaradi, mablaglarning samarali qoyilishini taminlaydi, bunday qoyilmalardan tushadigan daromadni va trast bitimning asosiy summasini tasarruf etadi. Agentlik xizmatlari. Bunda bank muayyan muddatga tuzilgan shartnoma asosida prinsiðal deb ataluvchi oz mijozi nomidan va uning topshirigi boyicha harakat qiladi. Bu holda bank mulkni tasarruf etish huquqiga ega bolmaydi; mulkni tasarruf etish huquqi prinsiðalning ozida qoladi. Vositachilik xizmatlari qimmatliklarni seyflarda saqlashdan iborat bolib, bunda bank mijozning topshirigi boyicha qimmatliklarni oladi, saqlaydi va beradi yoki seyflarni ijaraga beradi. Mijozning ozi bu seyflarda oz qimmatliklarini, shu jumladan, qimmatli qogozlarini saqlaydi. Bank vositachilik xizmatlarini korsatib, mijozning aktivlarini saqlaydi: uning korsatmalariga asosan harakat qilib, aksiyalar boyicha divi- dendlar, obligatsiyalar boyicha foizlar olish, obligatsiyalarni to- lash, qimmatli qogozlarni almashtirish va h.k.ga doir operatsiya- larni bajaradi. Nihoyat, vositachilik xizmati korsatish doirasida prinsipal aktivlarini boshqarish amalga oshiriladi, bunda bank mijozning topshirigi boyicha investitsiyalashni amalga oshiradi, mijoz no- midan shartnomalar tuzadi, qimmatli qogozlarni beradi, ssudalar oladi, cheklar yozib beradi va imzolaydi, veksellarni indossatsiya qiladi, qimmatli qogozlar portfelining holatini tahlil qiladi, mijoz portfelida mavjud bolgan qimmatli qogozlar kurslarini kuzatib 143 boradi, qimmatli qogozlar oldi-sotdisini amalga oshiradi, ularning sugurtasini rasmiylashtiradi va h.k. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda trast operatsiyalarini olib borishga katta ahamiyat beriladi. AQSHda, masalan, 1939-yili shartnoma trastlar togrisida maxsus qonun qabul qilingan bolib, u qimmatli qogozlar va fond birjalari komissiyasiga trast ozaro munosabatlarni tartibga solish sohasida keng vakolatlar berdi. Aksiyadorlar reyestri (royxati)ni yuritish. Odatda, bunday xizmatdan kop sonli aksiyadorlari bolib, bank mijozlaridan hisob- langan aksiyadorlik jamiyatlari foydalanadi. Aksiyadorlarning reyestrini yuritib, bank aksiyadorlik jamiyati qatnashchilarining tarkibi, unda kuchlarning joylashishi, aksiyalar harakati va h.k. togrisida axborot oladi. Rossiya Federatsiyasida aksiyadorlar reyestrini yuritish boyicha bank xizmatlaridan asosan xususiylash- tirish natijasida tuzilgan aksiyadorlik jamiyatlari foydalanadi. Bunda banklar bevosita reyestrni shakllantiradi, undagi ozgarishlarni qayd etib boradi, reyestrlardan kochirma beradi, aksiyadorlar tarkibi togrisida turlicha hisobotlar hamda hisoblab yozilgan dividendlar boyicha royxatlar beradi. Hozirgi yilda qimmatli qogozlar bilan operatsiyalarni amalga oshiradigan banklar bilan bank bolmagan investitsiya muassasalari ortasida raqobatning kuchayib borayotgani kuzatilmoqda. Bunda banklar ozlarining huquqlari, moliyaviy bazasi, aktivlari diversi- fikatsiyasi, kadrlar tarkibi va moddiy taminoti jihatidan bank bolmagan investitsiya muassasalari oldida ulkan afzalliklarga egadir. Bank; aktiv operatsiyalar; passiv operatsiyalar; diversifikatsiya; investitsiya portfeli; portfel siyosati; anderrayterlik faoliyati; dividend siyosati; agressiv siyosat; konservativ siyosat; spekulativ portfel; revolvatsiya; devalvatsiya. 1. Tijorat banklari moliya bozorida qanday rolni bajaradi? 2. Banklarning emission faoliyati nima? 3. Banklarning investitsion faoliyati nima? 4. Qimmatli qogozlar bozorida banklar qanday mutlaq vazifalarni bajaradi? 5. Investitsion banklar qanday xususiyatga ega? 6. Banklarning aktiv va passiv operatsiyalarini izohlang. TAYANCH SOZ VA IBORALAR ? NAZORAT SAVOLLARI 144 9-bob. MOLIYA BOZORIDA FOND BIRJALARI FAOLIYATI 9.1. Fond birjasi va uning tashkiliy asoslari Ozbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga kora, fond birjasi ochiq va oshkora birja savdolarini oldindan belgilangan vaqtda, belgilangan joyda ornatilgan qoidalar asosida tashkil etish hamda otkazish orqali faqat qimmatli qogozlar savdosi uchun sharoitlar yaratuvchi yuridik shaxs. Fond birjasi qimmatli qogozlar bilan birja faoliyatini yuritish uchun litsenziyaga ega bolishi kerak. Fond birjalarining muassislari bolib, qimmatli qogozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish uchun ruxsatnoma (litsenziya)ga ega bolgan yuridik va jismoniy shaxslar qatnashishi mumkin. Davlat hokimiyati va boshqaruvi idoralari, ularning xodimlari va mutaxassislari birjalarning muas- sislari sifatida ishtirok etishi mumkin emas. Fond birjasida qimmatli qogozlar bilan operatsiyalar quyidagi asosiy tamoyillarga muvofiq amalga oshiriladi: • birja savdolarining ishtirokchilari, shuningdek, birja xizmat- korlari tomonidan qonunchilik va birja qoidalariga qatiy rioya qilinishi; • birja savdolarining barcha ishtirokchilari uchun teng sharoitlar yaratilishi; • birja savdolari otkazilishini oldindan belgilangan joy va yil bilan reglamentlash yoli orqali ushbu savdolarning reglamentla- nishini taminlash; • tuziladigan bitimlarning ixtiyoriyligi; • amalda yuzaga kelgan talab va taklif asosida narxni belgilash; • birja savdolariga ruxsat etilgan qimmatli qogozlar haqidagi ishonchli va toliq malumotlarni zudlik bilan elon qilish hamda birja savdolari ishtirokchilarini birja bitimlarining narxlari togrisida xabardor qilish; 145 • qonun yoli bilan talab etiladigan birja axborotini taqdim etish va elon qilish; • tovlamachilik, narxlar bilan nayrangbozliklar qilinishi, qasd- dan notogri axborot berilishining taqiqlanishi va taqib qilinishi va h.k. Birjada quyidagilar taqiqlanadi: • qalbaki, suniy qisqa muddatli bitimlarning tuzilishi; • monopoliyaga qarshi siyosatni yuritishga vakil etilgan organ bilan oldindan kelishuvlarsiz bir-birining mulkini nazorat qiluvchi bir shaxs yoki shaxslar guruhi tomonidan biron-bir emitent aksiyalarining 35 va undan ortiq foizini taminlovchi yoki aksiyador- lar ovozlarining 50 foizidan ortigini taminlovchi aksiyalarni xarid qilish hamda bitimlarni royxatga olish; • bir shaxs tomonidan bevosita yoki baholar kotirovkasiga tasir korsatishni maqsad qilgan soxta shaxs orqali qimmatli qogozlarni sotib olish (sotish) boyicha kolamli bitimlarning tuzilishi; • qimmatli qogozlar bozori konyunkturasining suniy ravishda ozgarishiga olib kelishi mumkin bolgan yolgon xabarlarni tar- qatish va qimmatli qogozlar bilan savdo qilishning asosiy tamo- yillariga hamda amaldagi qonun hujjatlariga zid bolgan boshqa harakatlar. Fond birjalari ozini ozi tartibga soluvchi tashkilotlar jumlasiga kiradi. Bu shuni anglatadiki, birjalar qimmatli qogozlar bilan birja savdolari qoidalarini, birjaning tarkibiy tuzilmalari, ular azo- larining ishini tartibga soluvchi hujjatlarni mustaqil ravishda ishlab chiqadi va tasdiqlaydi, biroq, bularning barchasi qimmatli qo- gozlar bozori togrisidagi amaldagi qonun hujjatlari doirasida amalga oshirilishi lozim. Xususan, birja operatsiyalarining qoidalari majburiy tartibda quyidagi tariflarni nazarda tutishi kerak: • muayyan birjada qimmatli qogozlar bilan savdo-sotiq qilish tamoyillari; • birja savdolari ishtirokchilarining tarkibi va ularga nisbatan qoyiladigan talablar; birja yigilishlarining joyi va yili haqida axborot; • qimmatli qogozlarning birja savdolariga ruxsat etilishi tartibi; • birja bitimlari; • mijozlarning brokerlarga topshiriqnomalari (buyruqlari)ning turlari; 146 • savdoni tashkil etish; • bitimlarni royxatga olish va rasmiylashtirish tartibi; • bitimlarni tuzishda foydalaniladigan shartnomalar, arizalar, hisobotlar, xabarnoma shakllari va boshqa birja hujjatlarining namunalari. Birja savdosining ichki qoidalari, birjaning ustavi majburiy tartibda Ozbekiston qimmatli qogozlar bozorini tartibga soluvchi organ bilan kelishilishi zarur. Oz vazifalarini bajarish uchun fond birjalari: • birja azoligiga kirish uchun zarur bolgan investitsiya muas- sasalariga nisbatan qoyiladigan majburiy talablarni belgilashi; savdolarda birja azolarining vakillariga qoyiladigan malaka talablarini belgilashi; • ekspert, malaka, kotirovka, bahslarni hal etish uchun nizolar boyicha komissiya, maslahat va malumotnomalar byurosini tashkil etishi; • kirish va joriy azolik badallari, bitimlarni royxatga olish, texnik xizmatlar, birjaga doimiy va bir martalik kelib-ketuvchilarning tashrifi uchun tolovlarni belgilashi va undirib olishi; • ustavni, savdo qoidalarini buzganlik uchun, royxatga olish yigimlarini oz yilida tolamaganlik uchun jarimalarni undirib olishi; • birja qollanmalari, malumotnomalari, toplamlarini nashr qilishi mumkin. Qimmatli qogozlar bozorida birja faoliyati fond birjasining maxsus faoliyat turi bolganligi bois, qonunchilik bilan uning daromad manbalari qatiy reglamentlangan. Chunonchi, birja faoliyatini moliyalash oz aksiyalarini, paylarini, brokerlik joylarini sotish, muntazam azolik badallari, birja bitimlarini royxatga olishdan tushgan yigimlar, qimmatli qogozlar bilan opera- tsiyalarda vositachilik qilganlik uchun vositachilik haqlari, shu- ningdek, axborot va ayrim boshqa xizmatlardan olingan daromadlar hisobidan amalga oshirilishi mumkin. 9.2. Ozbekistonda fond birjasining vujudga kelishi 1991-yilning bahorida Ozbekiston hukumatining qarori bilan respublikaning eng yangi tarixida ilk bor «Toshkent» Ozbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasi tashkil etildi. Osha yilning 147 yoziga kelib, u tovar seksiyasida savdolarni otkaza boshladi, qatiy davlat narxlarining belgilanishi amaliyotidan voz kechishni nazarda tutgan bozor munosabatlariga otish, har bir korxona qatiy belgi- langan xomashyo yetkazib beruvchilar va mahsulot istemolchilariga ega bolgan sobiq Ittifoq rejali iqtisodiyotining osha davrda barbod bola boshlaganligi xojalik yurituvchi subyektlar ozlari uchun eng maqul bolgan xomashyo yetkazib beruvchilar hamda mahsulot istemolchilarini mustaqil ravishda topa oladigan yangi iqtisodiy vositani barpo qilish zaruratini keltirib chiqardi. Tez orada yuz bergan sobiq Ittifoqning tarqab ketishi davlat tomonidan tartibga solinadigan muayyan qoidalar boyicha tashkil etilgan mustaqil ichki bozorni jadallik bilan yuzaga keltirishning maqsadga muvofiq ekanligini tasdiqladi. Dastlab birja masuliyati cheklangan jamiyat shaklida barpo etildi. Qator vazirliklar, idoralar, respublikaning yirik korxonalari uning ishtirokchilari bolishdi. Birjaning ustav fondi 10 mln rublni tashkil etdi. Biroq, 1991-yil bahor oylarining oxiri va yoz oylarining boshida birja savdolarining shiddat bilan osishi birja ustav sarmoyasining oshirilishi, uning ishtirokchilari tarkibining kengaytirilishi zaruratini keltirib chiqardi. Osha yilning avgustida «Ozbekiston tovar-xomashyo birjasi» masuliyati cheklangan jamiyat «Toshkent» Ozbekiston Respub- likasi universal tovar-fond birjasi (qisqartirilgan nomi «Toshkent» birjasi)ga aylantirildi va uning tarkibida qimmatli qogozlar bozori- ning dastlabki rasmiy tashkiloti Fond bolimi ochildi. Fond bolimi zimmasiga qimmatli qogozlarning uyushgan bozorini tashkil etish (fond boyliklari bilan birja savdolarini tashkil qilish), birjaning brokerlik orinlarini sotish, birjaning ustav sarmoyasini shakllantirish maqsadida uning aksiyalarini joylashtirish vazifalari yuklatildi. 1991-yilning sentabrida Biznes milliy universiteti bazasida «Toshkent» birjasi «Aksiyalashtirish. Qimmatli qogozlar bilan operatsiyalar» maxsus oquv kursini tashkil etdi. Savdo zalining fond seksiyasida ishlashni xohlovchi barcha brokerlar ushbu kursda oqishlari lozim edi. Bir yilning ozida Fond bolimining tarkibi shakllandi. Brokerlik joyining narxi 100 ming rublni tashkil etdi. Osha yilning kuz oylari mobaynida meyoriy hujjatlar paketini ishlab chiqish boyicha jiddiy ishlar olib borildi va bu ishlar 148 1992-yilning boshiga kelib tugatildi. Osha yilda «Toshkent» birjasi Fond bolimi togrisida, brokerlik joyi togrisida, Fond bolimi- ning azolari togrisida, ekspert, malaka, kotirovka, nizolar bo- yicha komissiyalar togrisida tasdiqlangan nizomlarga va eng asosiysi, boshqa respublikalar, shuningdek, Garbiy Yevropa davlatlari hamda AQSH fond birjalari tajribalarini inobatga olgan holda ishlab chiqilgan qimmatli qogozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish qoidalariga ega edi. 1992-yilning yanvarida «Toshkent» birjasining Fond bolimi respublikada birinchi bolib qimmatli qogozlar bilan muntazam savdolarini otkazishga kirishdi. Osha yili «Toshkent» birjasi Fond bolimining qimmatli qogozlar bilan operatsiyalar boyicha aylan- masi 26 mln rublni tashkil qildi. Bu Rossiyaning dongdor fond birjalarining xuddi shunday korsatkichlari bilan taqqoslanadigan darajada edi. Savdolarga banklarning aksiyalari, turli birjalarning fond boyliklari toifasiga kiritiladigan brokerlik joylari, shuningdek, ishlab chiqarish tijorat yonalishidagi dastlabki aksiyadorlik jamiyatlarining paydo bola boshlagan aksiyalari qoyildi. Fond bolimi osha yilda qimmatli qogozlar bozori ishtirokchilarining faoliyatini tartibga soluvchi meyoriy hujjatlar bolmagan sharoitda va ozi yaratgan qoidalar asosida ish olib bordi. Fond bozorining respublika miqyosidagi dastlabki yirik muassasasi bolgan Fond bolimi nafaqat dastlabki emitentlar va sarmoyadorlarning, balki Moliya vazirligining ham etiborini tortdi. Moliya vazirligi osha yil endigina fond bozoriga nisbatan oz munosabatini belgilay boshlab, uni tartibga solishga urinib kordi. Ayni paytda birjalarning soni asta-sekin osib bordi. Ayrim malumotlarga kora, faqat Ozbekistonning ozida 1992-yilning yoziga kelib, ularning soni 36 taga yetdi. Respublikada qabul qilingan «Birjalar va birja faoliyati togrisida»gi Qonun birjalarga nisbatan zarur majburiy talablarni belgilagan holda ularning faoliyatiga sezilarli ozgartirishlar kiritdi. Qonunga binoan, birjaning ustav fondi 50 mln rubldan kam bolmasligi lozim edi. Birjalar hech qanaqa tijorat tuzilmalarini tashkil qilishi mumkin emas. Vazir- liklar, idoralar, davlat qomitalari va shu kabi tashkilotlar birjaning muassislari bola olishmaydi. Ustav sarmoyasining miqdoriga kora, «Toshkent» birjasi qonunchilik talablariga javob berdi. 149 Biroq, osha yili bu birja ancha nomdor bolgan tijorat tuzilmalari katta miqdorining asosiy tasischisi bolib, bir necha yirik vazirliklar va idoralar birjaning muassisi edi. Bu birjalar togrisidagi yangi Qonunga zid keldi. 1992-yilning oxirida «Toshkent» birjasi «Ozbek- invest» Ozbekiston moliya-investitsiya kompaniyasi» aksiyadorlik jamiyatiga aylantirildi va u yangi birja «Toshkent» Ozbekiston Respublikasi tovar-fond birjasi» masuliyati cheklangan jamiyatning muassisi bolib qatnashdi. Yangi birjaning tarkibida Fond bolimi tashkil etilib, bu bolim tashkiliy-meyoriy jihatdan hech bir ozga- rishlarga duch kelmadi. Yangi birja amaldagi qonunchilikning barcha talablariga javob berdi. Tasis hujjatlarining shartlariga kora, eski birjaning barcha azolari togridan togri yangi birjaning azolari maqomini oldi. Fond bolimining «solnoma»sida quvonchli va ayanchli sahifa- larni uchratish mumkin. Biroq, Ozbekiston qimmatli qogozlar bozorining tarixidan u joy oldi, chunki Ozbekiston Respublikasi Prezidentining 1994-yil yanvardagi Farmoniga muvofiq, 1994-yil 8-aprelda uning negizida uning nomini, avvalgi belgisini bir orkachli tuya (matonatlilik va chidamlilik ramzi), fond birjalari faoliyat korsatishining mumtoz tamoyillariga asoslangan opera- tsiyalarni amalga oshirish qoidalariga amal qilish ananalarini saqlab qolgan «Toshkent» Respublika fond birjasi tashkil etildi. Oz faoliyatining dastlabki kunlaridan boshlab, birja tarmoq dasturiy mahsulotlarini yaratishga ixtisoslashtirilgan tashkilotlarni jalb etish bilan savdolarning elektron birja tizimini barpo etish, shuningdek, aksiyalashtirish va aksiyalarni xarid qilish orqali mablaglarni milliy iqtisodiyotga investitsiya qilishni tashviq etish boyicha faol ishlarni boshlab yubordi. Barcha fond birjalarida bolgani kabi, savdolarda ishtirok etish uchun faqat Moliya vazirligining qimmatli qogozlar bilan opera- tsiyalarni amalga oshirish huquqini beruvchi maxsus litsenziyasiga ega bolgan birja azolariga ruxsat etildi. Faoliyatining dastlabki yilida «Toshkent» RFB oz qol ostiga 250 nafar azolarni, shu jumladan, AQSH, Germaniya, Rossiya, Pokiston davlatlarining vakillarini birlashtirdi, ularning deyarli tortdan bir qismini xususiy shaxslar tashkil etdi. Birja azoligiga kirish shartlari brokerlik joyining sotib olinishini va muntazam azolik badallarining tolanishini nazarda tutdi. 150 Qimmatli qogozlar bilan operatsiyalar qilish qoidalarida savdolarda birjada royxatga olingan har bir brokerlik idorasidan uning tort vakili ishtirok etishiga ruxsat berildi, ushbu vakillardan ikkitasi bitimlarni tuzishda imzo chekish huquqiga ega edi. Sarmoyadorlar va jamoatchilik narxlar kotirovkasi togrisidagi axborotni informatsion lavha va birja axborot byulletenlari yordamida olishi mumkin edi. Umumiy va maxsus birja xizmatlaridan tashqari, fond birjasi doirasida malaka, ekspert, kotirovka, nizolar boyicha komissiyalar va makleriat faoliyat korsatdi. Malaka komissiyasi brokerlarning malakasini va ularga qimmatli qogozlar bilan operatsiyalar otkazish uchun ruxsat etilishi mumkinligini belgilab berar edi. Kotirovka komissiyasi qimmatli qogozlar kotirovkasini otkazish bilan birga, birja axborot byulletenlarini tuzar edi. Nizolar boyicha komissiya esa, savdolar otkazilishi yilida yuzaga kelgan tortishuvlarni, shuningdek, bitim tuzilganidan keyin, birja shart- nomalarining bajarilishi jarayonida sodir bolgan bahslarni hal qilib berardi. Makleriat savdolarni tayyorlash, tashkil etish va otkazish ishlarining bajarilishini taminlab turdi. Osha yilda Ekspert komissiyasi alohida rol oynadi. Yani u aksiyalarga ekspert bahosini berish bilan birga, ularning kotirovkaga va birja savdolariga kiritilishiga ruxsat etilishini amalga oshirdi. «Toshkent» Respublika fond birjasida savdolar otkazishning qoidalariga binoan, barcha emitentlarning moliyaviy-xojalik faoliyati va investitsion jozibadorligi puxta tahlil qilinib, uning natijalariga kora, ekspert komissiyasi mazkur emitentning aksiyasini savdolarga taqdim etilgan qimmatli qogozlar royxatiga kiritish yoki kiritmaslik haqida qaror qabul qilardi. Qimmatli qogozlar savdolariga ruxsat berish tadbiri quyidagi tarzda amalga oshirildi. Emitent birjaga uning qimmatli qogozlarini royxatning malum bolimiga kiritish togrisidagi ariza bilan murojaat etib, ushbu arizaga listing boyicha komissiya uchun korxona faoliyati bilan tanishib chiqish va uning moliyaviy ahvolini baholash imkonini beruvchi hujjatlar toplamini ilova qilardi. Listing boyicha komissiya tarkibiga birja azolarining vakillari, shuningdek, chetdan jalb etilgan buxgalterlik hisobi va moliyaviy-xojalik faoliyatini tahlil qilish, bank ishi, fond bozorini qonun jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspertlar kiritildi. 151 Barcha emitentlar tort guruhga bolinadi: «A» royxat birja tomonidan talab etiladigan korsatkichlar darajasiga ega bolgan emitentlar. «B» royxat «A» guruhi uchun royxatdagi darajadan past korsatkichlarga ega bolgan, lekin listing togrisidagi iltimosnoma bilan murojaat etgan va malum muddat ichida oz korsatkichlarini «A» guruhi darajasiga yetkazishga qodir bolgan emitentlar. «C» royxat «B» guruhi uchun royxatdagi darajadan past korsatkichlarga ega bolgan, lekin malum muddat ichida oz kor- satkichlarini «B» guruhi darajasiga yetkazishga qodir bolgan emitentlar. «D» royxat qimmatli qogozlari yiliga, bir martalik tartibda birjada muomalaga chiqarilishi mumkin bolgan boshqa emitentlar. Bunday royxatning mavjud bolishi respublikada qimmatli qogozlar bozori endigina rivojlana boshlangani bilan izohlanardi. Shuning uchun «D» royxatga «A», «B» va «C» royxatlariga kiri- tilmagan emitentlarning aksiyalari kiritilishi lozim. Quyidagi kor- satkichlar listingning mezonlari hisoblanadi: • birjada qimmatli qogozlar sotilishining tezligi va miqdori; • real aktivlar miqdori; • qimmatli qogozlar soni yoki aksiyalar (aksiyalar paketlari) egalarining soni; • jalb etilgan sarmoyaning umumiy qiymati; • daromadlilik (foydalilik); • emitentning moliyaviy ahvoli. Bunda listing royxatiga kiritilgan emitentlar ular faoliyatining oziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda quyidagi guruhlarga bolingan: • ishlab chiqarish korxonalari; • tijorat banklari; • investitsiya fondlari (kompaniyalari). Aksiyadorlik jamiyatining moliyaviy ahvoli va investitsion joziba- dorligi 41 ta korsatkich asosida amalga oshirildi. Bunga umum- iqtisodiy korsatkichlar, balans likvidligining korsatkichlari, likvid- lik koeffitsiyentlari, moliyaviy barqarorlik korsatkichlari, moliyaviy koeffitsiyentlar, aktivlarni boshqarish korsatkichlari, foydalilik (rentabellik) korsatkichlari, aksiyadorlik jamiyatini boshqarish 152 samaradorligining korsatkichlari. Tahlil qilish uchun kompyuter dasturi ishlab chiqilgan edi. Tahlil natijalariga kora, «Toshkent» Respublika fond birjasining birja axborot byulleteniga kiritiladigan, «A» va «B» guruhidan joy olgan emitentlardan tarkib topgan aksiyadorlik jamiyatlarining royxati tuzilib, bu royxat «Áèçíåñ Âåñòíèê Âîñòîêà» gazetasida har haftada elon qilinib borildi. Hozirgi kunda ushbu malumotlarni «Toshkent» RFBning maxsus sayti va «Birja» gazetalari elon qiladi. 1995-yilda «Toshkent» RFB Andijon, Samarqand, Buxoro shaharlarida, keyinchalik esa respublikaning boshqa viloyatlari markazlarida ozining shoba bolinmalari tarmoqlarini tashkil etdi. Bu bolinmalar mintaqalarda birjaning manfaatlarini namoyon qilish, brokerlik joylarini mustaqil ravishda sotish va bitimlarning mahalliy ishtirokchilari tomonidan tolanadigan vositachilik yigimlaridan tushadigan daromadlarning bir qismiga egalik qilish huquqini qolga kiritishdi. 1995-yilning yozida birja savdolarini otkazish tizimi tubdan ozgardi. Fond birjasining viloyatlardagi hududiy bolinmalarining soni osishi munosabati bilan savdolar Toshkent shahridagi Markaziy telegrafda, buning uchun maxsus jihozlangan aniq yil mobaynidagi selektor sozlashuvlar zalida otkazila boshlandi. Selektor tizim tufayli savdolarda respublika- ning deyarli barcha viloyatlari brokerlari ishtirok etishdi. Bunda birjaning mintaqaviy bolinmalari mintaqadagi savdolar ishti- rokchisining bitimni tuzish boyicha amaldagi harakatini tas- diqlovchi savdolar tashkilotchisi rolini bajardi. 1996-yilning mart-aprel oylarida «Toshkent» Respublika fond birjasi oz joyini ozgartirib, yangi binoda faoliyat korsata boshladi. Ushbu yilga kelib, birja savdolarining elektron tizimini yaratish boyicha ishlar yakunlanib, 1996-yilning bahoridayoq birja uning mintaqaviy bolinmalaridagi maydonchalarining terminallarini qoshish bilan bevosita asosiy savdo zalidagi 84 ta terminaldan foydalangan holda aniq yil mobaynida savdolarni otkaza boshladi. 9.3. «Toshkent» RFB bolimlarining vazifalari «Toshkent» Respublika fond birjasi ochiq aksiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilganligi tufayli uni boshqarish organlarining tarkibi oziga xos xususiyatga ega. Aksiyadorlarning umumiy yigilishi 153 Aksiyadorlar umumiy yigilishi Kuzatuv kengashi Boshqaruvning ijroiya organi Boshqaruv raisi Buxgalteriya Axborot texnologiyalari bolimi Aloqa va axborotlar xavfsizligi bolimi Huquqiy bolim Metodologiya sektori Ekspert-tahlil markazi Devonxona Taftish komissiyasi RFB maslahatchisi Boshqaruv raisi orinbosari Makleriat RFBning Qoraqalpogiston Respublikasi va viloyatlardagi filiallari Birja azolarini akkreditatsiyalash va aksiyadorlar bilan ozaro aloqalar sektori Xojalik xizmati Arbitraj komissiyasi Kotirovka komissiyasi Malaka komissiyasi Listing komissiyasi X X X X X X X X X X X XX X X X X 9-chizma. «Toshkent» Respublika fond birjasining tashkiliy tuzilmasi. X X X X 166 • rasmiy birja royxatidagi korxona tomonidan reyestrni yuritish qoidalarining buzilishi. Listing korxonalari qimmatli qogozlarining delistingi muvaq- qat, doimiy va mutlaq bolishi mumkin. Muvaqqat delisting holatida emitentning qimmatli qogozlari listing arafasi toifasiga otkaziladi. Doimiy delisting borida emitentning qimmatli qogozlari listingdan tashqari toifaga otkaziladi. Mutlaq delisting holatida esa, emitentning qimmatli qogozlari birja rasmiy royxatidan ochirilishi lozim. Listing korxonasining muvaqqat delistingi shuni anglatadiki, emitentda qisqa muddat ichida bartaraf etilishi mumkin bolgan muammolarning paydo bolganligi sababli uning qimmatli qogozlari rasmiy birja royxatidan listing korxonalari toifasi boyicha yilga chiqariladi. Listing korxonalarining qimmatli qogozlariga nisbatan doimiy delisting quyidagi sabablarga kora amalga oshirilishi mumkin: • korxona moliyaviy ahvolining qoniqarsiz holatda bolishi; • hisobot davri yakunlariga kora, zararlarning mavjud bolishi; • sarmoyadorlar uchun muhim bolgan axborotni oshkor qilmaslik yoki oz vaqtida oshkor qilmaslik; • birja oldidagi moliyaviy majburiyatlarning bajarilmasligi; • korxonaning uzoq muddatli aktivlari summasidan ortiq summadagi aktivlar zamirida garov yoki kafolatlar berish; • qilingan sud davolari boyicha xojalik sudining qarori; • aksiyalar boyicha belgilangan dividendlarni va obligatsiyalar boyicha foizlarni tolamaslik, obligatsiyalarni sondirmaslik; • birja tomonidan soralgan axborotni bermaslik; • birjaga notogri, toliq bolmagan axborotni berish; • aksiyalar birja rasmiy royxatiga kiritilgan yildan boshlab, ularning bozor narxini 50 foizdan ortiq miqdorda kamaytirish; • obligatsiyalar birja rasmiy royxatiga kiritilgan yildan boshlab, ularning bozor narxini ornatilganidan ortiq miqdorda kamaytirish; • ushbu qimmatli qogoz birja rasmiy royxatiga kiritilgandan keyin uchinchi oydan boshlab birja savdolarida u bilan tuzilgan bitimlar hajmi bir taqvim oyi mobaynida belgilangan summadan kam bolsa. Listing korxonasining qimmatli qogozlariga nisbatan mutlaq delisting quyidagi sabablarga kora otkazilishi mumkin: 167 • qimmatli qogozlar emissiyasini davlat royxatidan otkaz- masdan, axborotni oshkor qilmasdan amalga oshirish; • davlat organining qimmatli qogozlar emissiyasini bekor qilish togrisidagi qarori; • davlat organining majburiy sanatsiya va bankrotlik togrisidagi qarori; • ustav faoliyatining qayta tashkil etilishi va ozgarishi hollarida; • faoliyatni toxtatganlik yoki oz operatsiyalarining katta qismini qisqartirganlik hollarida; • listing korxonasining listing talablariga mos kelmasligi; • aktivlarni va operatsiyalar kolamini katta hajmda qisqartirish; • birja bilan tuzilgan shartnoma majburiyatlarining muntazam buzilishi; • birja qoidalariga va meyorlariga rioya qilmaslik; • korxonaning asosiy faoliyati uchun berilgan litsenziyalardan birortasining bekor qilinishi yoki haqiqiy emas, deb tan olinishi, asosiy faoliyatni tegishli litsenziyasiz amalga oshirish; • muhim maxfiy axborotdan noqonuniy foydalanish va h.k. Listing arafasida turgan korxonalar qimmatli qogozlarining delistingi doimiy yoki mutlaq bolishi mumkin. Doimiy delisting borida emitentning qimmatli qogozlari listingdan tashqari kor- xonalar toifasiga otkaziladi. Listing arafasida turgan korxonaning mutlaq delistingi holatida esa, uning qimmatli qogozlari birja rasmiy royxatidan ochirilishi lozim. Listingga kiritgan korxona qimmatli qogozlarning delistingi faqat mutlaq bolishi mumkin va ushbu holatda emitentning qimmatli qogozlari birja rasmiy royxatidan ochirilishi kerak. 9.6. Qimmatli qogozlarning kotirovka mexanizmi Ekspert-kotirovka komissiyasi ishining muhim qismi qimmatli qogozlar narxini kotirovkalash sanaladi. Fond birjasida kotirov- kalash bu birjada tuzilgan bitimlar, shuningdek, bozor konyunk- turasini tavsiflovchi boshqa bozor axborotining (talab va taklifning ozaro nisbati) narxini aniqlash va belgilashdir. Kotirovka birja kunining natijalari boyicha hamda savdo jarayonida (joriy yoki oraliq kotirovka) amalga oshirilishi mumkin. Bu birja savdolarining tezligiga, qimmatli qogozlar aylanmasining hajmiga bogliq. 168 Bitimlar kam tuzilganda faqat yakuniy kotirovka amalga oshiriladi, yirik birja savdolari bajarilganda esa, narxlar darajasini birja kuni mobaynida aniqlashga zarurat tugiladi. Fond birjasida kotirovkaning roli bitimlarning turiga qarab har xil boladi. Bitimlar, yuqorida takidlanganidek, kassa bitimlariga yoki muddatli bitimlarga bolinadi. Hozirgi kunda «Toshkent» RFBda real qimmatli qogozlar bilan savdolar qilinmoqda. Bunda ushbu qimmatli qogozlar narxini kotirovkalash malumotnoma xususiyatiga ega bolib, birja savdolari ishtirokchilari uchun sotilayotgan va xarid qilinayotgan qimmatli qogozlar narxi darajasini aniqlashda moljal bolib xizmat qiladi. Kotirovka fond birjasining ekspert-kotirovka komissiyasi tomonidan avvalgi birja savdosining (masalan, kechagi kunning) natijasiga kora amalga oshiriladi. Shunday qilib, kotirovka narxi mazkur birja savdosi uchun oldindan belgilanmagan bolib, bozorning kechagi holati haqida axborot beradi. Bu sotuvchilar va xaridorlarning birjadagi bozor holatini (sotilayotgan va xarid qilinayotgan qimmatli qogozlar narxi darajasini) togri aniqlash uchun juda zarur, yani agarda biz otgan birja kunining narxlari va ular shakllangan sharoitlar togrisida malumotlarga ega bolsak, u holda bugungi narxlarning taxminiy darajasini yetarli darajada aniq belgilashimiz mumkin boladi. Narxlar kotirovkasining ahamiyati muddatli bitimlardan birmuncha farq qiladi. Muddatga tuziladigan shartnomalarda (shartnomani malum kelajak yil mobaynida ijro etish bilan) bitimlar narxlari har doim ham korsatilmaydi. U holda ushbu shartnomalar shartnoma shartlariga kora, bitim ijro etilishi lozim bolgan kunda yuzaga kelgan narxlar boyicha ijro etiladi. Shunday qilib, ushbu kun kotirovkasining narxlari brokerlar uchun nafaqat moljal, balki bunday bitim uchun belgilangan narx bolib qoladi. Shuni nazarda tutish kerakki, narxlar kotirovkasi tushunchasiga nafaqat talab va taklifning tasiri ostida yuzaga keladigan bozor narxini aniqlash kiradi (tor manodagi kotirovka). Kotirovka tushunchasi unga talab narxi, taklif narxi, birja kuni boshidagi narx va birja kuni yakunidagi narx, muayyan davrdagi narxlarning eng yuqori hamda eng past darajasi va shu kabilarning kiritilishini nazarda tutadi. 169 Fond birjalaridan tashqari, qimmatli qogozlar narxlarining kotirovkasi dilerlar tomonidan birjadan tashqari bozorda amalga oshirilishi mumkin. Narxlar emitentlarning ozlari tomonidan kotirovka qilinishi taqiqlanadi. Fond birjasi; kotirovka; listing; delisting; birja kursi; birlamchi bozor; ikkilamchi bozor; auksion; dilerlik bozori; onkol auksion; ekspert-tahlil ko- missiyasi; kliring; birjadan tashqari bozor; tartibsiz bozor. 1. Fond birjasi tashkiliy tuzilishini izohlang. 2. Ozbekistonda fond birjasining vujudga kelish bosqichlarini korsating. 3. «Toshkent» RFB bolimlarining vazifalari nimalardan iborat? 4. Fond birjasida investitsiya vositachilar faoliyatini tushuntiring. 5. Qimmatli qogozlarning listingi deganda nimani tushunasiz? 6. Qimmatli qogozlarning kotirovka mexanizmini tushuntiring. TAYANCH SOZ VA IBORALAR ? NAZORAT SAVOLLARI 170 10-bob. FOND BIRJALARI INDEKSLARI 10.1. Indekslarning mohiyati Qimmatli qogozlar bozori industriyasining muhim belgisi indekslar (xos raqamlar) hisoblanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda kopincha «average» (ortacha korsatkich) tushunchasini uchratish mumkin. Ammo «average» va «index» turlicha tushunchalar ekanligini unutmaslik lozim. Qimmatli qogozlar indekslari ortacha korsatkichlarga nisbatan qimmatli qogozlar kurslari ozgarishlarini yanada batafsilroq va aniqroq hisoblash usullari qollanishini kozda tutadi. Bundan tashqari, odatdagi ortacha korsatkichlardan farqli ravishda, har bir indeks ozining bazaviy davriga ega. Turli mamla- katlarda u yoki bu indekslarni hisoblab chiqarishning oziga xos usullari ishlab chiqilgan, biroq, ularning hammasi u yoki bu darajada iqtisodiyot ahvolining korsatkichlari indikatorlaridir. Indeks- larning hisoblab chiqilgan mutlaq kattaliklarining ozi, fond bozori qatnashchilariga hech narsa bermaydi. Indekslarning ayrim kor- satkichlarini bazaviy yoki oldingi kattaliklarga qiyoslangan vaqt- dagina bozordagi vaziyatning ozgarish yonalishlarini aniqlab olish mumkin. Agar indeks egri chizigi yuqoriga kotarilib borsa, bu davlat iqtisodiyotida jonlanish yoki kotarilish yuz berayotganidan dalolat beradi, agar, aksincha, indeks egri chizigi pastga qarab yonalgan bolsa, bu davlat iqtisodiyotida ishlab chiqarishning pasayishi va tanglikning aniq belgisidir. Indekslarni hisoblash qimmatli qogozlar, odatda, kop sonli kompaniyalarning aksiyalari boyicha amalga oshiriladi. Qimmatli qogozlar indekslarini hisoblashning bir necha usul- lari mavjud bolib, ularning ichida eng kop tarqalgani har bir kompaniya chiqargan qimmatli qogozlar (aksiyalar)ning sonini ularning narxiga kopaytirib, keyin hisoblash uchun ajratib olingan qimmatli qogozlar umumiy soniga bolishdan iboratdir. Ortacha 171 korsatkichlarga xos bolgan kamchiliklarni bartaraf etish uchun, indekslarni hisoblash vaqtida aniq statistik formulalardan foyda- laniladi. Indekslar fond birjalari, investitsiya muassasalari, maxsus agentliklar va nashriyotlar, shu jumladan, davlat muassasalari tomonidan hisoblanadi. Songgi yillarda garb mamlakatlarida va AQSHda bozorning tarmoq, hududiy belgilar va shu kabi ayrim segmentlarida (birjada yoki birjadan tashqarida) muomalada yuradigan qimmatli qogozlar, moliya vositalarining ayrim turlari asosida tuziladigan subindekslar deb atalgan ortacha korsatkichlarning katta miqdori yuzaga keldi. Ayrim indekslar arbitraj bitimlarda opsionlar va fyucherslar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar vaqtida foyda- laniladi. Indeks bitimlar texnologiyasi shunga asoslanadiki, indeks kattaligining ijobiy yoki salbiy ozgarishi pul koeffitsiyentiga kopay- tiriladi (AQSHda kopgina indekslar uchun u 500 dollarga teng). Olingan summa ishtirok etuvchi tomonlarning biriga tolanadi. Indeks fyucherslari va opsionlar qimmatli qogozlarning qandaydir yetkazilib berilishini kozda tutmaydi, bitim indeksning yuqoriga yoki pastga qarab yonalishi harakatidan hosil bolgan farqni tolash orqaligina yopiladi. Bunda fyucherslarda bu bozor belgisi yordamida yuz beradi, yani bitim natijasi kontrakt tugatilayotgan vaqtda tomonlarning marja mavqelari bilan ifodalanadi. Indeks opsionlari bozordagi umumiy vaziyat beqaror bolib qolgan vaqtda diversifika- tsiyalangan portfellarga nisbatan himoyalash va sugurtalovchi operatsiyalarni otkazishga, fyucherslarga qaraganda, koproq dara- jada yordam beradi. Koplab mutaxassislarning fikricha, har qanday portfelga ushbu fyucherslar va opsionlarni qoshish uning ortacha daromadliligini ozgartirmaydi, lekin xatar darajasini talaygina pasaytiradi. 10.2. Indekslarning turlari Dou-Jons (Dow-Jones) indeksi Bu dunyodagi eng taniqli va nufuzli, shuningdek, tarixiy jihatdan sinovlardan otgan indeksdir. U birja yopilayotgan vaqtda muayyan guruh kompaniyalar har kunlik kotirovkalarining arif- metik ortacha chamalangan korsatkichiga asoslangan. Dou-Jons 172 indeksini hisoblash usuli bir necha bor ozgargan. Hozirgi vaqtda Dou-Jonsning tortta har xil indekslari tuziladi. 1. Dou-Jons sanoat indeksi (Dow-Jones Industrial Average) 30 ta eng yirik sanoat kompaniyalari aksiyalari kurslari harakatining ortacha korsatkichi. Uning tarkibiy qismlariga Nyu-York fond birjasida kotirovka qilinadigan barcha aksiyalar bozor qiymatining 1520 foizi togri keladi. Indeks maxsus formula boyicha, birjani yopish vaqtida unga kiritilgan aksiyalar narxini qoshib, olingan summani denominator (aksiyalar umumiy sonini korsatadigan sondan ancha kam bolgan son)ga bolish yoli bilan, aksiyalar va dividendlarni chiqarilgan aksiyalar bozor qiymatining 10 foizidan ortigini tashkil etgan aksiyalar shaklida taqsimlashdan hosil bol- gan kattalikka, shuningdek, qoshilish va yutish komponentlarini qoplashga togrilab, hisoblab chiqariladi. Shu sababli, uning kat- taligi aksiyalarning oddiy ortacha narxiga nisbatan ancha yuqoridir. Korrektirovka (tuzatish)lar songgi natijani buzib korsatmaslik (xasposhlamaslik) uchun maxsus ravishda qilinadi. Indeks bandlarda kotirovka qilinadi va faqat otgan vaqtda bol- ganiga nisbatan manoga ega. Undan fyuchers va opsion kontraktlar uchun asos sifatida foydalanish man etilgan. Shubhasiz, agar korsatilgan formula suratiga kompaniyalarning ancha yuqori bol- gan bozor narxidagi aksiyalari kiritilgan taqdirda, indeks kor- satkichi yuqori bolar edi. Biroq Dou-Jons indeksi AQSH iqti- sodiyoti holatini eng togri aks ettiradigan indekslardan biri hisoblanadi. Shu sababli, iqtisodiyotning turli shobalari (soha- lari)dan tanlab olingan 30 ta kompaniya ushbu mamlakat hayotiy kuchlarining ahvolini eng toliq va aniq aks ettiradi. 2. Dou-Jons transport indeksi (Dow-Jones Transportation Average) 20 ta transport kompaniyasi avtomobil yollari, temiryollar va aviatsiya kompaniyalari aksiyalari kurslari hara- katining ortacha korsatkichi. 3. Dou-Jons kommunal indeksi (Dow-Jones Utility Average) gaz va elektr energiya ishlab chiqaruvchi 15 ta kompaniya avto- mobil yollari, temiryollar va aviatsiya kompaniyalari aksiyalari bozor narxlarining ortacha korsatkichi. 4. Dou-Jons yigma indeksi (Dow-Jones 65 Composity Average) yoki boshqa nomi «Indeks-65» yuqorida sanab otilgan uch guruh indekslari korsatkichlari asosida hisoblab chiqariladi. 173 Yigma indeks, shuningdek, Dou-Jons aksiyalari tarmoq indekslari alohida olinganida sarmoyadorlar uchun nihoyatda foydalidir. Birinchidan, bu indekslar iqtisodiyot yoki yirik shobalarining uzoq yil kotarilishi va pasayishini kuzatib borish uchun imkoniyat yaratadi, birjadagi vaziyat togrisida malumot beradi, aksiyalarni sotib olish va sotish yili togrisida qaror qabul qilishga yordam beradi. Ikkinchidan, agar sarmoyador biron-bir alohida aksiyasining narxi Dou-Jons indeksiga muvofiq kotaril- masa, uning egasi bunday qimmatli qogozning ishonchliligiga shubhalanishga haqlidir. Birjalar va birjadan tashqari bozorlarda qimmatli qogozlarni sotib olish-sotish yilida stavkalar juda yuqori bolgani sababli sarmoyadorlar hamda professionallar oxirgi kun, hafta, oy, yil, on yilda indekslarning barcha kotarilishi va pasa- yishini bilishga intiladilar. Ushbu hisob-kitoblarni qilishdan maqsad aksiyalarning bolajak faolligini, ularning kelib chiqishi tarixiga asoslangan holda oldindan bashorat eta bilishdir. Dou-Jons indeksini hisoblab chiqarish uchun royxatga kiradigan kompaniyalar aksiyalari butun dunyoda, turli birjalarda sotilayotgani va sotib olinayotgani hisobga olinib, Dou-Jons indeksi turli mamlakatlarga tatbiqan ham hisoblanadi. Turli mamlakat- larda yuqorida korsatilgan kompaniyalar aksiyalarining narxlari ozaro bir-biridan farqlanib, har xil bolgani uchun indekslar kattaligi korsatkichlari ham turlicha boladi. Shu sababli, «ame- rikacha» Dou-Jons indeksi bazan jahon Dou-Jons indeksidan, shuningdek, uning boshqa mamlakatlardagi korsatkichidan ancha farq qiladi. Qimmatli qogozlarni sotib olish va sotish yilini aniqlash (tayming) professionallar uchun fond birjasida qay tarzda pul qilish (topish) togrisidagi masalada hal etuvchi omil hisoblanadi. U birja indekslarining ozgarishi, ularni tahlil qilish va tadqiqot olib borilishiga asoslanadi. Dou-Jons indeksi, ozining noyobligi va mashhur bolishiga qaramasdan, u bir necha korporatsiyalar- ning aksiyalariga asoslanadi. Songgi yillarda anchagina kengroq asoslarga qurilgan boshqa indekslar hisob-kitobini ham yaratish- dek qatiy zarurat yuzaga keldi. Gazeta sarmoyadorlarga turli birja va tashkilotlar tomonidan oldingi otgan kun, oy yoki boshqa ancha uzoq davr boyicha hisoblab chiqarilgan kopgina asosiy indekslarga oid malumotlarni taqdim etadi. 174 «Stendard end Purz» indeksi (The Standart and Poors) Bu indeks «Stendard end Purz» kompaniyasi tomonidan ikki variantda 500 ta kompaniya aksiyalari boyicha va 100 ta kompaniya aksiyalari boyicha hisoblab chiqariladi va chop etiladi. (S&P 500) indeksi birja joriy yonalishlarining indikatori sifatida keng qollanadi. U 1957-yili birinchi bolib amalga kiritilgan, 500 ta aksiya kurslariga doir keng malumotlarni ozida birlashtirgan indeks edi. Dou-Jons yigma indeksi kabi, «Stendard end Purz» ham sanoat tarmoqlari boyicha mayda segmentlarga bolinib, alohida-alohida chop etiladi. Bular 400 ta sanoat kompaniyalari, 20 ta transport, 40 ta moliya va 40 ta kommunal kompaniyalardir. Ular, asosan, Nyu-York fond birjasida royxatga olingan (NYSEda kotirovka qilinadigan barcha chiqarilgan aksiyalar bozor qiyma- tining 80 foizini tashkil etadi), Amerika fond birjasining kichik qismi va birjadan tashqari bozordagi kompaniyalardir. Dou-Jons indeksiga nisbatan «Stendard end Purz» 500 yanada aniqroq va ayni yilda murakkab indeks hisoblanadi, chunki unda nisbatan koproq kompaniyalarning aksiyalari taqdim etilgan bolib, buning ustiga kompaniyaning har bir aksiyasi aksiya egalarida mavjud bolgan barcha aksiyalar qiymati kattaligiga qiyoslanib, chamalab hisoblangan. 100 (S&P 100) indeksi ham «Stendard end Purz» 500 kabi hisoblab chiqariladi, ammo u Chikago opsionlar birjasida opsionlari royxatga olingan kompaniyalarning aksiyalaridan tar- kib topgan. Mazkur kompaniyalarning kopchiligi oz aksiyalarini Nyu-York fond birjasida ham kotirovka qiladi. «Stendard end Purz» 100 indeksi boyicha opsionlar Chikago savdo birjasida, fyucherslar esa, Chikago tovar birjasida kotirovka qilinadi. Nyu-York fond birjasi yigma indeksi Bu indeks Nyu-York fond birjasida sotiladigan barcha aksiyalarni oz ichiga oladi. Indeks ushbu aksiyalarning kurs qiymati hara- katining ortacha hisoblangan korsatkichidir. Yani mohiyati boyicha bu korsatkich Nyu-York fond birjasi barcha kompaniyalari aksiyalarining, har bir kompaniya aksiyalarining bozor qiymati, aksiyalarning bolinishi, qoshilishi va yutilish omillari etiborga 175 olinib, hisoblab chiqarilgan ortacha narxini korsatadi. U, shu- ningdek, tarmoqlarning sanoat, transport, kommunal turlari boyi- cha bolinadi. Bundan tashqari, telefon kompaniyalari indeksi, ayniqsa, ommalashgan bolib, kop qollanadi. NYSE indeksi boyicha opsionlar bilan operatsiyalar amalga oshirilishi mumkin. Ular Nyu-York fond birjasining ozida otka- ziladi. Fyucherslar va fyucherslar boyicha opsionlar bilan opera- tsiyalar Nyu-York fond birjasining filiali bolgan Nyu-York fyucherslar birjasida amalga oshiriladi. Amerika fond birjasining bozor qiymatli indeksi (AMEX Market Value Index) Bu indeks Amerika fond birjasida oz aksiyalarini kotirovka qiladigan 100 dan ortiq kompaniyalarning faoliyatini organadi (olchaydi) va tavsiflaydi. NASDAQ milliy savdo tizimi yigma indeksi (The NASDAQ National Market System Composity) Ushbu indeks birjadan tashqari, bozorda savdo qiluvchi kompaniyalarning aksiyalari boyicha hisoblab chiqariladi. NASDAQ indeksi Milliy birja dilerlar uyushmasini avtomatik kotirovkalash tizimi uchun ornatilgan. U 3500 ta kompaniya aksiyalarining qiymatiga asoslanib, hisoblab chiqariladi. Bu indeks uning oz tarkibiy qismlari bozor qiymati boyicha chamalab hisoblangan korsatkichdir. U dastlab 1971-yil fevralda hisoblab chiqarilgan bolib, osha davrda 100 ga teng bolgan. 1984-yildan NASDAQ sanoat, transport, moliya, sugurta kompaniyalari, banklar va h.k. larning aksiyalari boyicha tarmoq indekslarini chop etadi. «Uilshir 5000» indeksi (Wilshire 5000) Mazkur indeks «Uilshir assoshieyts» kompaniyasi tomonidan hisoblab chiqarilib, Amerika qimmatli qogozlar bozori tizimida chop etiladigan eng taniqli (nufuzli) indeksdir. U oz tarkibidagi qismlarga kiruvchi barcha aksiyalar bozor qiymati boyicha 176 chamalab hisoblab chiqarilgan bolib, Nyu-York, Amerika fond birjalarida kotirovka qilinadigan, shuningdek, birjadan tashqari oborotda bolgan jami 5000 ga yaqin barcha kompaniyalarning aksiyalari qiymatini aks ettiradi. Uilshir-5000 indeksi 1980-yil 31-dekabrdan boshlab milliard dollarda hisoblanadi. Bu indeks boyicha opsionlar va fyucherslar bilan operatsiyalar amalga oshirilmaydi. «Toshkent» Respublika fond birjasining yigma fond indeksi Tashkent Aggregate Stock Exchange Index («TASIX» «Tasiks») 2000-yilning boshida «Toshkent» Respublika fond birjasi (RFB), «Toshkent» RFB yigma fond indeksi togrisidagi nizomni ishlab chiqib, tasdiqladi hamda uni qimmatli qogozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat etish markazi bilan kelishdi. Bu indeks listing, listingdan oldingi, listingdan tashqari seksiya (bolim)lar, shuningdek, xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalarini birlamchi joylashtirish seksiyasida korporativ qimmatli qogozlar bilan tuzilgan bitimlar narxlari asosida aniqlanib, fond bozorining hola- tini belgilaydigan integral indeks hisoblanadi. «Tasiks»ni hisoblab chiqarish savdo sessiyasi (savdo kuni) yakuni boyicha amalga oshiriladi, u tahlil qilish maqsadida hafta, oy, chorak va yil uchun ham hisoblanishi mumkin. Uni aniqlash uchun indeks hisoblanayotgan yilda birja savdo tizimida qayd etilgan savdo sessiyasi boyicha rasmiy hisobotga kiradigan aksiyalar bilan joriy savdo kuni tuzilgan bitimlarning ortacha chamalangan narxlaridan foydalaniladi. «Tasiks» quyidagi formula bilan hisoblab chiqariladi: Iftse = (Pi/Pb) · k, bu yerda, Iftse «Toshkent» RFBning yigma fond indeksi; Pi indeks hisoblanayotgan yilda barcha bitimlar boyicha hamma turdagi aksiyalarning ortacha chamalab hisoblab chiqarilgan narxi; Pb indeks hisob-kitob bazasiga barcha bitimlar boyicha hamma turdagi aksiyalarning ortacha chamalab hisoblab chiqarilgan narxi; k indeks olchov bandlari sonini korsatadigan tuzatish koeffitsiyenti. 177 Aksiyalarning ortacha chamalangan narxi quyidagi formula boyicha aniqlanadi: 1 1 1 1 1 = = = ∑ ∑ Download 1.25 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling