Moliyaning ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va funksiyalari

1.3. Moliyaning vujudga kelishini obyektiv shart sharoitlari.
Moliya uziga xos ravishdagi tarixiy kategoriya hisoblanadi. Pul insoniyatning buyuk kashfiyotlaridan biri hisoblanadi. Insoniyat sivilizatsiyasining dastlabki davrlaridayok pullar paydo bulditovar pul munosabatlari paydo buldi, davlatlar shakllandi. Ammo nima uchun moliya o‘rta arslarda paydo buldi.
Buning 1-shart sharoiti usha davrlarda yevropada davlatlarda ichki ziddiyatlar va muammolar paydo bula boshladiki ularni xal qilish qilish uchun davlat yirik miqdordlagi pul mabla\lariga ehtiyoj seza boshladi.
2-asosiy shart sharoit Usha davrlarda pul fondlarini shakllantirish va undan foydalanish tizimli xarakterga ega bula boshladi. Usha davrlardayok xarajatlarni 4 turi amal kila boshlagan edi: xarbiyxarajatlar, iqtisodiyot, ijtimoiy soha xarajatlar va boshqaruv xarajatlari.
3-shart sharoit Usha davrlarda soliq tulovlarini undirishning pul shakli rivojlanayotgan davr edi. Soliqlarni undirishning 2 xil shakli bor: natural va qiymat ya’ni pul shakli.
Moliyaning mavjudligi tovar-pul munosabatlari va qiymat qonunlarining amal qilishi bilan belgilanadi.
Davlatlarning paydo bulishi.
- Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi;
- Iqtisodiy qonunlarning amal qilishi;
Davlatlarning paydo bulishi bilan moliyaning paydo bulishini obyektiv shart sharoitlari davlatlar jamiyat iqtisodiy tizimidagi roli va unga tegishli bulgan funksiyalarda namoyon buladi.
Davlatlarning iqtisodiy roli jamiyat iqtisodiy tizimida mulkchilik munosabatlarining isloh qilish, institutsional o‘zgarishlar, iqtisodiy samaradorlik va ijtimoiy tenglik meyorlarini ta’minlashdan bioratdir.
Davlatning iqtisodiy roli uning quyidagi: tartibga solish, qayta taqsimlash, ijtimoiy, nazorat funkitsyalarida namoyon buladi.
Tartibga solish funksiyasi: Davlatning siyosiy xokimiyati, boshqaruvchilik faoliyatini amal qilishi zarur bo‘lgan shunday sohalar mavjudki ularning tulaqonli amal qilishida davlat bosh pozitsiyada bo‘ladi (masalan mudofaa, ijtimoiy himoya tizimlari va boshqalar). Davlat turli xil institutsional tizimlar vositasida iqtisodiy siyosatni realizatsiya qiladi. Tartibga solish sohalari: Davlat moliyasi, pul muomalasi, nakd pulsiz hisob kitoblar, valyuta kurslari, iqtisodiy xavfsizlik va boshqalar.
+ayta taqsimlash funksiyasi. Yaratilgan milliy daromad ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida qayta taqsimlashning obyekti hisoblanadi. Bunday qayta taqsimlanishining mexanizmi sifatida soliq va budjet tizimi hisoblanadi.
Ijtimoiy funksiyasi. O‘tish davrining asosiy muammosi hisoblanuvchi ijtimoiy himoya tizimlarini shakllantirish va aholining ham ta’minlangan katlamini himoya qilish davlatning asosiy funksiyasi hisoblanadi. Bu funksiyaning realizatsiya qilish mexanizmi: ijtimoiy transfertlar tizimi, Respublika va Mahalliy darajadagi ijtimoiy dasturlar, adresli ijtimoiy yordamlar.
Davlatning iqtisodiy roli va funksiyasi ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishning moliyaviy siyosatini va moliyaviy usullarini aniqlab beradi.
Tovar-pul munosabatlarining mavjudligi.
Xar qanday pul munosabatlari ham moliyaviy munosabatlar tarkibiga kiritilmaydi. Masalan, bank kreditlarini olish va uni qaytarish jarayoni, kreditorlik karzlarini tulash jarayonidagi pul munosabatlari moliyaviy munosabatlar kategoriyasiga kiritilmaydi. Moliyaviy munosabatlari kategoriyasi mazmunini aniqlovchi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonidagi pul munosabatlar quyidagilardan iborat:
Korxonalar tayyor mahsulotni realizatsiya qilish natijasida pul tushumlariga ega bo‘ladi. Pul tushumlarini birlamchi va qayta taqsimlash natijasida qiymatning taqsimot jarayoni sodir bo‘ladi.
Moliya o‘ziga xos mohiyatiga va tashqi paydo bulish shakllariga egadir. Moliyaning mohiyati deganda alohida qiymat kategoriyasi sifatida moliyaning ichki mohiyatini namoyon bo‘lishi tushuniladi. Moliyaning mohiyati va paydo bo‘lish shakllari o‘zaro bo\liqdir.
Masalan, 1965 yildan xujalik subyektlarining davlat budjeti bilan uzaro munosabatlarida foydani taqsimlanishining davlat byudjti daromadlariga foydadan aratma shakliga o‘tildi. Xujalik islohotlari sharoitida bu munosabatlar 3 shaklda namoyon bo‘ldi ya’ni: ishlab chiqarish fondlariga ajratmalar, Fiksirlangan(renta) to‘lovlari; foydaning erkin qoldi\idan budjetga badallar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa bu munosabatlar soliqlar vositasida amalga oshiriladi.
Yuqoridagilarga asoslangan holda shuni ta’kidlash joizki, moliyaning iqtisodiy mohiyati masalasi mazkur kategoriyaning ichki mazmunini aniqlovchi 2 nazariyada amal qiladi: