Moliyaviy hisob Kurs ishi Mavzu: Korxonalarda davr xarajatlari hisobini tashkil qilish masalalari Bajardi

5. Korxonalarda davr xarajatlari hisobining amaliyoti va uning moliyaviy natijalarni shakllantirishga ta’siri

Inqirozga qarshi choralar dasturi amalga oshirish jarayonida mustaqil xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning birlamchi maqsadi-yuqori foydlilikka erishish bo‘lib, ushbu natijaga erishish bir qancha iqtisodiy ko‘rsatkichlarga bog‘liq. Ularning asosiylari jumlasiga daromad va xarajat kategoriyalarini kiritish mumkin. Ishlab chiqarilayotgan va sotishga mo‘ljallangan mahsulotlar bahosini belgilash xo‘jalik ixtiyorida bo‘lmaganligi, bozordagi talab va taklif asosida shakllanganligi sababli yuqori foydalilikka erishish omili bo‘lgan daromadni oshirish faqatgina amalga oshirilayotgan xarajatlarni nazorat qilish va boshqarish bilan belgilanadi. Jumladan, xo‘jalik moliyaviy natijalarining yuqori ijobiyligini ta’minlashda, ayniqsa xarajatlar tarkibida bevosita ta’sir xususiyatiga ega bo‘lgan «davr xarajatlari» elementining buxgalteriya hisobini to‘g‘ri va aniq yuritilishini yo‘lga qo‘yish, hisobot davri yakunida muvoffaqiyat garovini ta’minlashdagi boshlang‘ich qadam sanaladi.
Rivojlangan mamlakatlarda, xususan Amerika kompaniyalarida hisob jarayonlarining asosiy bosqichlarini tahlil qilgan holda davomiylikning kuyidagi 4 ta prinsip doirasida yuritilishi aniqlangan²⁸. Jumladan, mazkur prinsiplarni xo‘jaliklarda davr xarajatlari hisobini tashkil qilishda ham bevosita qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Bular:
Samaradorlik. Ushbu prinsip shundan iboratki, hisob ma’lumotlarini qayta ishlash tizimidan olinadigan foyda miqdorini, unga erishish uchun sarflangan xarajatlarga teng yoki undan ko‘proq bo‘lishini ko‘zda tutadi. Olingan foyda va sarflangan xarajatlarning teng bo‘lgan nuqtasi, I.F.Sherning «o‘lik nuqta» prinsipi deb ataladi va bu nuqta xo‘jalikning minimal faoliyatini tutib turishini ifodalaydi. Ushbu prinsipning davr xarajatlari hisobi xususida qo‘llanilishi esa, xar bir birlik sarflangan davr xarajatlarining qo‘shimcha ravishda qancha foyda keltirganligini yoki sarf va daromadning teng ko‘rsatkichga ega ekanligini aks ettiradi.
Nazorat prinsipi- bu hisob tizimining korxona mablag‘larini himoya qilish mexanizmidan iborat bo‘lib, u korxonani boshqarish borasida to‘g‘ri xulosa chiqarish uchun asos bo‘luvchi ma’lumotlar bazasi to‘liqligini bildiradi.
Davr xarajatlari hisobida, ushbu prinsip, moliyaviy natijalarga doimiy salbiy ta’sirda bo‘lgan xarajat moddalari to‘g‘risida uzluksiz aniq va to‘g‘ri hamda o‘z vaqtida axborotlar olish tizimi faoliyati darajasini belgilovchi omildir.
Aloqadorlik prinsipi - hisob tizimida xo‘jalik uchun tashkiliy (mehnat predmeti, mehnat vositalari) va inson (mehnat kuchi) omillarini hisobga olishni talab etadi. Ushbu omillarning o‘zaro muvofiqligi uzluksiz va barqaror ishlab chiqarish faoliyatini ta’minlashda ahamiyatlidir.
Davr xarajatlari hisobi tizimida aloqadorlik prinsipining ahamiyati shundan iboratki, moliyaviy natijalarga manfiy ta’sirda bo‘lishi nuqtai nazaridan mehnat haqi xarajatlari, boshqaruv samaradorligi darajasi bo‘yicha xodimlar sonini optimal tashkil qilishdan iborat.
Egiluvchanlik prinsipi -hisob tizimiga maxsus tashkiliy o‘zgartirishlar kiritmasdan turib, ishlab chiqarshni kengaytirish imkoniyatini yaratishni talab qiladi. Bunda ishlab chiqarish asosan mehnat unumdorligini oshirish va ishlab chiqarish samaradorligini o‘stirish hisobiga bajariladi.
Davr xarajatlari hisobi tizimiga egiluvchanlik prinsipi asosida yondoshishushbu xarajatlarni optimal qisqartirish va moliyaviy natijalarga ta’sirini kamaytirish hususiyatini anglatadi.
Davr xarajatlari hisobi tizimini keltirilgan prinsiplar asosida tashkil qilish va yuritish nafaqat hisob tizimining jadallashishini, balki uni xalqaro talab normalari doirasida muvofiqlashtiradi. Jumladan, nazariy va xalqaro qoidalarga asosan davr xarajatlari elementining tarkibiy qismini tashkil qiluvchi va moddalar majmuasidan iborat ayrim guruxlar nomlanishiga alohida to‘xtalishni lozim topdik.
Nizomning B-bandida davr xarajatlarining moddalari majmuaspni ifodalovchi. ya’ni tarkibiy qis.mlaridan iborat xarajatlar guruxlari «Sotish xarajatlarp», «Ma’muriy xarajatlar» va «Boshqa operatsion xarajatlar va zararlar» kabi nomlanadi. Mos ravishda 21-sonli «Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schotlari rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma» 9400-«Davr xarajatlari»ni schotning subschotlari, xususan, 9410-«Sotish xarajatlari», 9420-«Ma’muriy xarajatlar», 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» deb ataladi.
Fikrimizcha, davr xarajatlarining tarkibiy guruxlarini bunday nomlash nazariy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Chunki, nazariy qoidalarga asosan xarajatlar iqtisodiy atamalarga taalluqli bo‘lib qolmoqda. Vaholanki, ushbu xarajatlar ma’lum bir faoliyat yo‘nalishlari bo‘yicha amalga oshiriladi. Shundan kelib chiqqan holda, davr xarajatlarining tarkibiy guruxlarini «Sotish faoliyati xarajatlari», «Ma’muriy faoliyat xarajatlari» va «Boshqa operatsion faoliyat xarajatlari va zararlari»-kabi nomlashni maqsadga muvofiq deb bilamiz. Ushbu nomlashni Nizom tartibida qo‘llash hamda mos ravishda 9400-«Davr xarajatlari»ni hisobga oluvchi tranzit subschotlarni ham 9410-Sotish faoliyati xarajatlari», 9420«Ma’muriy faoliyat xarajatlari» va 9430- «Boshqa operatsion faoliyat xarajatlari va zararlari» kabi ifodalash nazariy mazmunni to‘liq va to‘g‘ri aks ettiradi. Davr xarajatlarinpng tarkibini shunday tartibda guruhlash va hisobga olib borish olinadigan daromadlar va yakuniy moliyaviy natijani to‘g‘ri aniqlashga imkon beradi.
Bugungi kunda milliy hisob tizimimizni xalqaro talablar asosida tashkll qilishga keng e’tibor qaratilmoqda. Buning natijasida mplliy hisobchiligimizda doimiy tarzda yangilanishga olib keluvchi iqtisodiy islohatlar olib borilayapti. Lekin, shunday bo‘lsa ayrim iqtisodiy terminlarni qo‘llashda farqlar kuzatilmoqda. Jumladan, «Nomoddiy aktivlar» nomli 7-sonli BHMSning ta’riflar» bo‘limi 8-moddasida nomoddiy aktivlarning eskirishiga nisbatan «amortizatsiya» tushunchasi qo‘llanilgan. Unda shunday deyiladi: «Amortizatsiya uning foydali xizmat muddati davomida nomoddiy aktivning amortizatsiya qiymatini muntazam ravishda taqsimlash va ko‘chirish ko‘rinishida eskirishning qiymat ifodasi»²⁹.
Shuningdek, «amortizatsiya» tushunchasi BHMS 5-sonli «Asosiy vositalar»ning «Mazkur standartda qo‘llaniladigan atamalar» nomli 3-bo‘lmi V-moddasida ham asosiy vositalarning ekirishiga nisbatan ham foydalanilgan. Ya’ni: «Amortizatsiya -foydali xizmat muddati mobaynida aktivning amortizatsiyalanadigan qiymatini asosiy vositalarning vazifasidan kelib chiqqan holda mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga yoki davr xarajatlariga muntazam taqsimlash va o‘tkazish ko‘rinishida eskirishning qiymat ifodasi»³².
Xalqaro moliyaviy qonunchilikda asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar eskirishiga nisbatan alohida iqtisodiy terminlar qo‘llanilganligini guvohi bo‘lamiz.
38-sonli «Nomoddiy aktivlar» nomli MHXSning 7- «Aniqlov» bo‘lmida nomoddiy aktivlar eskirishiga nisbatan «amortizatsiya» termini: «Amortizatsiya- foydali xizmat muddati davomida nomoddiy aktiv amortizatsiyalanuvchi summasining tizimli taqsimlanishidir»³⁰ joriy etilsada, lekin «Asosiy vositalar» nomlp 16-sonli MHXSning b-«Aniqlov» bo‘lmida asosiy vositalar eskirishi jarayoniga «Depresiatsiya» termini qo‘llanilgan. Ya’ni: «Depresiatsiyafoydali xizmat muddati davomida aktivning depresiatsiyalanuvchi qiymatining tizimli kamayishidir»³¹.
«Depresiatsiya» va «amortizatsiya» terminlarini bir-birini farqlagan holda qo‘llash AQSh³⁵ va mamlakatimiz iqtisodchilari fikrlarida ham o‘z ifodasini topgan.
Yuqoridagi fikrlarni tahlil qilgan holda, fikrimizcha, 21-sonli «Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schotlari rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma» BHMSning 1-sonli «Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasi» ilovasida 0200-schotini «Asosiy vositalar eskirishi (depresiatsiyasi)ni hisobga oluvchi schotlar» deb yuritish hisob tizmimizni xalqaro tajribalarga uyg‘unlashtirishda ijobiy samarasini beradi. Mos ravishda Nizomning B-«Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq xarajatlar ro‘yxati» bo‘limi, «Davr xarajatlari» elementiga tegishli «Ma’muriy xarajatlar» guruhining 2.2.9.-moddasini «Ma’muriy ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy vositalarni saqlash va ularni tuzatish, shuningdek, eskirish (depresiatsiya) xarajatlari» kabi nomlash hamda «Asosiy vositalar» nomli 5-sonli BHMSning «Amortizatsiya hisoblash» nomli 6-bandida qo‘llanilgan «amortizatsiya» terminlarini «depresiatsiya» bilan almashtirish xalqaro integratsiyalashuv ahamiyatga ko‘ra maqsadga muvofiqdir.
Nizomga asosan mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan, lekin xo‘jalikning funksional faoliyatini ta’minlashga qaratilgan xarajatlar-davr xarajatlari sifatida aks ettiriladi. Ularning buxgalteriya schotlarida kayd etilishi keltirilgan tartibda, 9400-Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schotlarda yuritiladi. Davr xarajatlari elementining tarkibini tashkil qiluvchi xarajat guruxlari to‘g‘risidagi ahborotlarni umumlashtirish, 21-sonli «Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schotlari rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha Yo‘riqnoma» BHMSning 2-ilova, 5-qismining 403-moddasiga asosan quyidagi schotlarda amalga oshiriladi: 9410-«Sotish xarajatlari»; 9420«Ma’muriy xarajatlar»; 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar»; 9440-«Kelgusida soliq solinadigan bazadan chegiriladigan hisobot davri xarajatlari».
Davr xarajatlarini subschotlarda hisobining yuritilishi tegishli buxgalteriya schotlari bilan korrespondensiyada bajariladi. Hisobot davrining oxirida davr xarajatlari elementining barcha moddalari 9910-«Yakuniy moliyaviy natija» schoti bilan bog‘langan holda yopiladi. Ushbu hisob tizimi o‘zgaruvchan xarajatlar «direktkosting» bo‘yicha tannarx kalkulyatsisini aks ettiradi. Mazkur konsepsiya ishlab chiqarish hajmi va mahsulot samaradorligi, daromadni baholash va rejalashtirishda bezararlik nuqtasini hisoblashda foydalidir. Jumladan:

1. 
   9410-«Sotish xarajatlari» schotida mahsulotni sotish bo‘yicha xarajatlar, ya’ni mahsulotni iste’molchiga yetkazib berish bilan bog‘liq, transport vositalariga ortish, marketing bilan shug‘ullanuvchi xodimlar va bo‘limlarnmng xarajatlari va boshqalar aks ettiriladi.
   
2. 
   9420-«Ma’muriy xarajatlar» schotida korxonani boshqarish bo‘yicha xarajatlar, boshqaruv xodimlarining mehnat haqi xarajatlari, umumboshqaruv ahamiyatiga molik asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari, umumxo‘jalik ahamiyatidagi binolarning ijara to‘lovlari va boshqa xarajatlar hisobga olinadi.
   
3. 
   9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schotida kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash xarajatlari, axborot, auditorlik va maslahat xizmatlari uchun to‘lov xarajatlari, ish haqi hisoblashda hisobga olinmaydigan kompensatsiyalash va rag‘batlantirish ahamiyatiga molik to‘lovlar, bank va depozitariya xizmatlarining to‘lovlari, zararlar, jarimalar, penyalar va boshqa opersion faoliyat jaryonida vujudga keladigan, ishlab chiqarish jarayoni, moliyaviy faoliyat va favqulodda xarajatlar moddalarining belgilari bo‘lmagan boshqa xarajatlar aks ettiriladi .
   
4. 
   9440-«Kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan hisobot davri xarajatlari» Nizomning 2.4.-bo‘limida keltirilgan kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan hisobot davri xarajatlari aks ettiriladi. Ushbu schotda hisobot davri davomida yig‘ilgan xarajatlar to‘g‘risidagi axborot balansdan tashqari 012-«Kelgusi davrlarda soliq solinadigan bazadan chiqariladigan xarajatlar» schotining debetiga yoziladi (2-jadvalga qarang).
   

2-jadval.
Kelgusida soliq solinadigan bazadan chiqariladigan hisobot davri xarajatlarining schotlarda aks ettirilishi

№	Xo‘jalik operatsiyalarining mazmuni	Schetlarning bog‘lanishi
		Debet	Kredit
1	Quyidagi ishlarda foydalanilgan asosiy vositalarning eskirishi va nomoddiy	9440	0210- 0299,
	aktivlarning amortizatsiyasi		05100590
	a) yangi turdagi mahsulot ishlab chikarish uchun mo‘ljallangan ishga tushirish ishlarida;
	b) ommaviy yoki seriyali ishlab chiqarishga mo‘ljallanmagan yangp texnologik jarayoklarni o‘zlashtirishga xizmat ko‘rsatishda;
	v) mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish korxonalarida tayyorgarlik ishlarida

9400-Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schotlarning korrespondensiyalanuvchi schotlari, Nizom tartibini, ya’ni ishlab chiqarish bilan bevosita aloqador bo‘lgan xarajatlarning mahsulot tannarxini tashkil qilishini, xo‘jalikning funksional faoliyatini ta’minlash bilan bog‘liq xarajatlarning esa tannarxga hisobdan chiqarilmasligini amaliy isbotlamoqda. Mazkur hisob “Direct-costing” qoidalariga asoslangan «Kisqartirilgan tannarx» tizimini ifodalaydi.
Fikrimizcha, xo‘jalikning mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, shuningdek doimiy faoliyat jarayonini ta’minlovchi xarajatlarning davr xarajatlari sifatida aks ettirilishi va faqat moliyaviy natijalar hisobidan qoplanishidan asosiy maqsad -ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) tannarxining sun’iy o‘sishini cheklashga qaratilgandir. Chunki, birinchidan, davr xarajatlarini tashkil qiluvchi moddalar bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq emas; ikkinchidan, mazkur xarajat elementi moddalarining aksariyat qismi chegaralanmagan xarajatlar guruhlarini tashkil qiladi (belgilangan iqtisodiy ko‘rsatkichlarga nisbatan), agar xarajat moddalari mahsulot tannarxiga hisobdan chiqarilganda, ortiqcha maqsadsiz sarflarning yuzaga kelishiga imkon tug‘ilishi mumkin edi va mahsulot tannarxi nazoratsiz oshishiga sharoit yaratilar edi; uchinchidan, mablag‘larni oqilona sarflash nuqtai nazaridan, davr xarajatlarining bevosita moliyaviy natija hisobidan qoplanganligi bois, xo‘jaliklar ularni maksimal tejashga intilishadi.
Bizningcha, ushbu hisob tizimining milliy iqtisodiyotimizga joriy etilganligi maqsadga muvofiqdir. Faqat davr xarajatlarini tashkil qiluvchi moddalar tarkibini mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga mutanosib ravishda doimiy qayta ko‘rib chiqib borish zarur.