Moliyaviy risklarni tasniflanishi

Kurs ishining vazifasi. Bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy erkinlik asosida faoliyat ko`rsatish makro, mezo va mikro darajada turli xil risklarga bog`liq bo`ladi. Agar O`zbekistonda davlat taktikasini shartli ravishda:
• davlat boshqaruvi bilan bozor mexanizmining samarali bog`lanishi bo`yicha;
• ichki ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlab qolgan holda raqobatbardosh soxalarni rivojlantirish, tadbirkorlik yo`lini tanlash;
• aholi daromadlarini adolatli taqsimlash yo`nalishini bosh yo`nalish deb tanlash kabilar bo`yicha o`tkazilishini inobatga oladigan bo`lsak, shu ochiq maqsadli siyosat modelida ham bir necha guruh risklar - ijtimoiy-siyosiy, fiskal-monetar va iqtisodiy risklarning bo`lishi muqarrar.
Risk tadbirkorlik faoliyatining eng asosiy elementlaridan biri hisoblanib, u keng ma`noga ega bo`lgan ko`p qirrali tushuncha. Shuning uchun bank faoliyatining samaradorligiga erishish, uning moliyaviy barqarorligini ta`minlash uchun iqtisodiyotdagi mavjud risklar, ularning bank faoliyatiga ta`sir qilish tomonlarini chuqur o`rganib chiqish zarur.
Iqtisodiyotning tabaqalashgan darajasida risklarni quyidagicha ta`riflash mumkin:

• 
  iqtisodiy risk;
  
• 
  ijtimoiy-siyosiy risk;
  
• 
  fiskal-monetar risk.
  

1.RISKNNING MAZMUNI MOHIYATI VA MOLIYAVIY RISKNI TASNIFLANISHI


Har qanday ish - bir xavfli ish. deb bir tadbirkor tahdid mumkin bilish uchun, siz xavfi mavjud, bu nima tushunishga kerak.
Moliyaviy xavf - ularning mol-mulkini tashkil etish mumkin yo'qotish bo'ladi, kam rejalashtirilgan ortiq daromad, yoki moliyaviy va operatsion faoliyatini olib borish natijasida oldindan aytish qiyin xarajatlar shakllanishini olish. Ushbu xavfi ancha xilma-xildir va ulardan samarali boshqarish uchun, ularni tasniflash uchun zarur. Xavf ozod darajasiga ko'ra:
- amaliy - miqdori foyda oshmaydigan zarar moddiy (har qanday biznes
uchun tipik, kundalik xususiyati biznes rivoji bo'lgan);
- muhim - mablag'lar, muayyan bir loyiha investitsiya yoki bitim qoplanadi unda bunday yo’qotishlar, bilan ifodalanadi;
Moliyaviy xavf asosiy turlarini ko'rib chiqaylik:
1. Bozor xavfi tufayli valyutalar, aktsiyalar, obligatsiyalar, qiymati o'zgarishi uchun aktivning qiymati kamaytirish ehtimoli ifoda foiz stavkalari va boshqa narsalar.
2. Kredit (Savatga, bank), moliyaviy xatarlar - shartnoma qisman yoki to'liq standart hamkorlar yoki boshqa partiyalar tahdid. Bu xavf qarshi himoya qilish maqsadida, u ko'tarmas kafolatidir jalb etish mumkin javobgarlikni qarzdorlar bilan hamkorlikda.
3. Soliq - tadbirkor soliq to'lovlarini noto'g'ri hisoblash tufayli ham mumkin zarar soliq qonunchiligida o'zgarishlar natijasida bo'lgan moliyaviy xavf. Bu o'zingizni himoya qilish uchun, siz bir professional hisobchi xizmatlaridan foydalanish kerak.
4. Investitsiya moliyaviy xatarlar - kelib chiqadigan zararlar investitsiya faoliyati. Bunday muammolar mumkin investitsiya dasturlari va investitsiya menejeri oldini yordam berish uchun.
5. Depozit - ishonchsizlik bilan bog'liq depozit bank omonatlarini qaytarish uchun. Bunday xatarlar shuning uchun u imkon qadar jiddiy deb, bu masalani yaqinlik uchun zarur bo'lgan, bankning bir noto'g'ri tanlash natijasidir.
6. Likvidligi xavf - yo’qolishi bajarayotganda tuziladi investitsiya loyihalarini o'z sifati baholashda muhim o'zgarishlar tufayli.
7. Operatsion moliyaviy xatarlar - texnik ishlab chiqarish operatsiyalarini xatolar, favqulodda vaziyatlarda, kadrlar qasddan va bexosdan harakatlar, uskunalar muvaffaqiyatsizliklar va boshqalar natijasida hosil bo'lgan
xavf doirasi asosida tashqi (tashkilot mustaqil) va ichki bo'linadi (ularning ko'rinishi tufayli kompaniya ish iborat). ichki xavflar holati aktivlarini, moliya bo'limi malakasiz xodimlar, ish hamkorlari ancha noto'g'ri baho qurish samarali bo'lmasligi mumkin.
Riskning mazmun-mohiyati Qadimgi zamonlardan risk foydani 
shakllantirish omili hisoblanadi. J.B.Sey va Kursel Seneylar fikricha risk foydaning 
faqat bir qismini shakllantirish omili hisoblanadi4 . 19-asrlarda odamlarning risk 
qilishga tayyorligi ular foydasining shakllanishi va o`zlashtirilishiga olib kelishi 
bilan izohlanardi. Hozirgi kunda shakllanayotgan foydaning asosiy qismi riskni 
samarali boshqarishdan vujudga keladi. “Risk” atamasi yevropaning ko`p tillarida 
mavjud. Misol uchun greklarda “ridsikon” so`zi mavjud bo`lib, u qoya, cho`qqi 
ma`nosini bildiradi. Italiyaliklar tilida “risiko” so`zi xatar, tahdid ma`nosini, 
“risicare” so`zi qoyadan mohirona o`tish ma`nosini bildiradi. Frantsuzlardagi 
“risdoe” so`zi tahdid, qoyani aylanib o`tmoq ma`nosini beradi. Iqtisodiy 
lug`atlarda risk – xavf-xatar, zarar va yo`qotish ehtimoli, xavf ehtimoli yoki 
muvaffaqiyat umidida xavf tomon borish ma`nosida kelishi ko`rsatilgan. “Risk” 
so`zi ispancha-portugalcha so`zdan olingan bo`lib, “suv ostidagi qoya” degan 
ma`noni bildiradi¹. Taniqli lug`atshunos S.I.Ojegovning rus tili izohli lug`atida 
“risk - bu muvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisaga umid” degan ma`no anglatadi 
deyilsa, mashhur Vebster lug`atida riskka “xavf, zarar va talafot ehtimoli” deb 
qaralgan. V.T. Sevryuk “risk - bu hol, bir ishlab chiqaruvchining situativ holati” degan ta`rifni bergan bo`lsa, rus olimi A.Ol shanskiy “risk - bu zarar ko`rish yoki manfaatni qo`ldan chiqarish bilan bog`liq ehtimollar o`lchamidir”5 , degan ta`rifni 
keltiradi. Risk nazariyasini o`rganishda klassik maktab namoyondalari muhim 
hissa qo`shishgan. A.Smit risk va foyda o`rtasidagi o`zaro proportsionallik  tushunchasini oydinlashtirishga harakat qilgan. Uning ta`kidlashicha, “riskli 
holatlar yuqori bo`lgan maydonda qonun bo`yicha daromad kichik bo`ladi, bu esa o`znavbatida kutilayotgan daromad darajasini ko`paytirish uchun usullar salmog`i yanada ortib boradi”. Taniqli lug`atshunos S.Ojegovning rus tili lug`atida “risk bu muvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisadan umid” ma`nolarini anglatadi deyilsa, 
mashhur Vebstera lug`atida “risk - bu xavf, zarar yoki talofat ko`rish ehtimoli”, 
deb ifodalangan. Professor V.Usoskin “risk doimo noaniqlik bilan birga kelib, 
oxirgi, o`z navbatida oldindan ko`ra bilish qiyin yoki mumkin bo`lmagan voqealar bilan bog`liq bo`ladi” deya izohlaydi. “Risk - bu rejalashtirilgan variantga
nisbatan daromad ola bilmasli yoki zarar ko`rish ehtimolidir”. Risk to`g`risidagi fikrlarni umumlashtirilgan holda prof. V.V.Kovalyov quyidagicha ta`rif berib o`tadi.
Risk bu moliyaviy yo`qotish darajasini belgilab:
a) qo`yilgan maqsadga yetib bormaslik;
b) noaniqliq holatda natijani belgilash;
c) sub`ektiv holatda belgtlangan natijani baholash.
Investitsiya faoliyati ma`lum miqdordagi moliyaviy resurslarni talab qiladi. 
Bu sarflangan resurslardan investorlar ma`lum daromad, foyda olishni ko`zlaydi. 
Mazkur foyda esa investorlarning xarajatlarini, inflyatsiya omilini, tadbirkorlik 
riskini qoplashi lozim. Ammo amaliyotda investorlar har doim ham kutilgan, 
rejalashtirilgan natijalarga erisha olmaydilar. Buning asosiy sabablaridan biri - 
risklarning mavjudligidir. Risk bilan noaniqlikning farqi shundaki, natijalar 
ehtimolligi joriy davr ma`lumotlari asosida baholanayotgan vaqtda risk e`tiborga 
olinadi. Noaniqlik esa bunday ehtimollik o`tgan va kelasi davr ma`lumotlari 
yetishmasligi yoki to`liq emasligi sababli sub`ektiv aniqlangan vaqtda e`tiborga 
olinadi. Har qanday holda ham kelgusi iqtisodiy holatlar istiqbolini belgilash 
(inflyatsiya, foiz stavkasi, talab va taklif, ishlab chiqarish, sotish hajmi va 
boshqalar) kelajakning ma`lum emasligi sababli faqat taxminiy va noaniq natijalar 
bo`lishi mumkin. Chunki o`tgan davr ma`lumotlari asosida faqat noma`lum 
kelajakda yuz berishi mumkin bo`lib o`tgan rivojlanish tendensiyasini aniqlash 
mumkin. Noaniqlik va risklarning har ikkalasi ham loyihadagi yo`qotish va 
zararlarga bog`liq bo`lganligi uchun ularning bir-biri bilan uzviy aloqadorlikda 
ifodalash maqsadga muvofiqdir. Investitsion loyihalar kelajakka qaratilganligi 
sababli, ularni amalga oshirish natijalarini aniq taxmin qilish muammodir. Bunday loyihalar kutilishi mumkin bo`lgan risklar va noaniqliklarni hisobga olgan holda 
bajarilishi kerak. Investitsion qaror bir qator kutilishi mumkin bo`lgan oqibatlarga 
ega bo`lgan hollarda, qaror riskli yoki noaniqliklarga ega deb ataladi. Moliyaviy 
risklarning tasniflanishi Bugungi kunda biz nafaqat risklar haqida ma`lumotlarga 
egamiz, balki ularni tahlil qilib, baho berib, risklarni boshqarish imkoniyatiga 
egamiz. Lekin tahlilni ham, risklar boshqaruvini ham birinchi bosqichi - bu risk 
turini aniqlashdir. Risklarini turli belgilar bo`yicha tasniflash mumkin:
1) Tarkibi bo`yicha risklar quyidagilarga bo`linadilar: iqtisodiy risk; bozor 
riski; inflyatsiya riski; valyuta riski; siyosiy risk; ijtimoiy risk; ekologik risk; 
texnologik risk; 14 marketing riski; moliyaviy risk; kredit riski; bankrotlik riski; 
ilm-texnika riski; informatsion risk va boshqalar;
2) muddati bo`yicha risklar quyidagilarga bo`linadilar: qisqa muddatli 
risklar; uzoq muddatli risklar;
3) olinadigan natijaga qarab risklar: spekulyativ risk - ular ta`sirida katta 
zarar yoki katta foyda olish imkoniyati bor; sof risklar - ular ta`sirida nolga teng 
bo`lgan zarar(foyda) ko`rish mumkin;
4) loyihaga ta`sir etish darajasi bo`yicha risklar quyidagilarga bo`linadi: 
mumkin bo`lgan risklar - ular ta`sirida kutilgan foydadan ayrilish mumkin; kritik 
risklar - loyiha pul tushumlaridan ayrilish xatari; katastrofik risklar - daromaddan 
va kiritilgan investitsiyalardan ayrilish xatari.
Investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida uning har bir bosqichi 
(fazasi) o`ziga xos risklar bilan bog`liqdir. Birinchi bosqichda (investitsiya oldi 
fazasida) ko`proq loyiha tashabbuskorlari marketing riskiga, bozor riskiga, 
informatsion va ijtimoiy risklarga ta`sirchan bo`ladi. Investitsiya bosqichida 
ko`proq ilm-texnika riski, moliyaviy risklar, tashqi iqtisodiy risklar va siyosiy 
risklar o`z ta`sirini ko`rsatadi. Ekspluatatsiya bosqichida esa loyiha ishtirokchilari 
texnologik, ekologik, fors-major, nolikvidlik, iqtisodiy va moliyaviy risklar bilan 
yuzma-yuz bo`lish ehtimoli mavjud. Bundan tashqari, loyiha faoliyatida eng ko`p 
uchraydigan risklar ham mavjud. Masalan: iqtisodiy qonunlarning va iqtisodiy 
holatning o`zgarib turishi; investitsiyalash va foydadan foydalanish shartlari bilan bog`liq risklar; savdo va mahsulot yetkazib berishga cheklashlar kiritish; 
chegaralarning berkilishi; siyosiy holatning noaniqligi yoki hududdagi yohud 
mamlakatdagi noma`qul ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar, texnik-iqtisodiy 
ko`rsatkichlar dinamikasi, yangi texnika-texnologiya parametrlari, mahsulot sifati 
haqidagi ma`lumotlarning to`liq emasligi yoki noaniqligi, bozor kon`yunkturasining, ya`ni baho, valyuta kurslari, yalpi ichki mahsulot va boshqalarning o`zgarib turishi, tabiiy iqlim sharoitlarining o`zgarishi, tabiiy ofatlarning yuz berishi, ishlab chiqarish texnik risklari - asbob-uskunalarning buzilishi va to`xtab qolishi; loyiha ishtirokchilari maqsadlarining noaniqligi, ularning moliyaviy holati va ishdagi obro`si haqidagi ma`lumotlarning to`liq emasligi va boshqalar. Moliyaviy bozor eng yuqori riskga ega bo`lgan soha deb hisoblanadi<sup>2</sup>. Undagi risklar ikkita katta guruhga bo`linadi:
- tizimli risklar;
- tizimsiz risklar.
Tizimli risklar (investitsiya portfeli risklari) - bu xatar ta`siriga 
ba`zi bir qimmatli qog`ozlar emas, balki butun bozor, uni katta bir qismi risklarga uchraydi. Bu holda iqtisodiy nobarqarorlik tufayli yoki boshqa sabablarga ko`ra 
ko`pchilik emitent va qimmatli qog`ozlar egalari zarar ko`rishlari mumkin. 
Tizimli risklarga quyidagilar kiradi: foiz riski; valyuta riski; inflyatsiya riski; 
siyosiy risklar. Tizimsiz risklar - xatarga ba`zi bir qimmatli qog`ozlar yoki ularni 
majmuasi uchraydi, ya`ni ma`lum bir korxonaning qimmatli qog`ozlari yoki 
tarmoqning qimmatli qog`ozlari kiradi. Tizimsiz risklarga quyidagilar kiradi: 
tadbirkorlik riski; moliyaviy risklar; nolikvidlik riski. Yuqorida keltirilgan 
tasniflashlarga asoslangan holda, loyiha faoliyatidagi risklarni quyidagi guruhini 
keltirish mumkin:
1) loyiha ishtirokchilari riski;
2) loyiha smeta qiymatining oshish riski;
3) qurilishni o`z vaqtida tugamaslik riski;
4) ish va ob`ekt sifatining pastligi riski;
5) konstruktsion va texnik risklar;
6) ishlab chiqarish riski;
7) boshqaruv riski;
8) sotish riski;
9) moliyaviy risk;
10) mamlakat riski;
11) ma`muriy risk;
12) huquqiy risk;
13) fors-major riski.
Loyiha ishtirokchilari riski - bu ishtirokchilarning loyiha faoliyati doirasida 
o`z majburiyatlarini anglagan holda yoki majburiy tarzda bajarmaslik riski. Loyiha 
smeta qiymatining oshish riskiga- quyidagilar sabab bo`lishi mumkin: loyihalash 
jarayonidagi xatolar, pudratchilarning resurslardan samarali foydalanishni 
ta`minlayolmasligi, loyihani amalga oshirish shartlarini o`zgarishi va boshq. 
Qurilishni o`z vaqtida tugallanmaslik riskiga quyidagilar ta`sir ko`rsatadi: 
pudratchilarning o`z majburiyatlarini bajarmasliklari; tashqi shart-sharoitlarning 
o`zgarishi, qurilish ishlari muddatining cho`zilib ketishi natijasida qo`shimcha 
xarajatlar kelib chiqishi: kredit bo`yicha foizlarni hisoblash, narxlarning inflyatsiyanatijasida o`sishi oqibatida ish va material qiymatining oshishi kabi qo`shimcha 
xarajatlarni keltirib chiqaradi. Ish va ob`ekt sifatining pastligi riski – pudratchilar 
majburiyatining buzilishi, loyihalashtirishdagi xatolar va boshqalar natijasida kelib 
chiqishi mumkin.
Konstruktsion risk - bu investitsiya fazasidayoq loyihaning 
texnik amalga oshmaslik riskidir. Texnologik risk - bu ishlab chiqarish 
texnologiyalarining sanoat darajasida qo`llanilmasligi natijasida ma`lum texnik-
iqtisodiy parametrlardan ob`ekt ekspluatatsiyasidagi cheklanishlar riski. Ishlab 
chiqarish riski - bu ishlab chiqarish jarayonida kamchiliklarni yuzaga kelish riski. 
Boshqaruv riski - bu ishlab chiqarish riskining bir turi, boshqaruvchi shaxsning 
tajriba va malakasini yetarli darajada emasligi natijasida ro`y beradi. Sotish riski - 
bu loyiha mahsuloti sotish hajmining va shu mahsulot bahosining kamayish 
riskidir. Moliyaviy riski. Bu riskning loyiha faoliyatidagi asosiy turlari: a) kredit 
riski; b)valyuta riski; c)foiz stavkasini o`zgarish riskidir. 
Kredit riski - bu loyihani amalga oshirayotgan tashkilotning kreditor bankka kredit shartnomasibo`yicha to`lovmajburiyatlarini to`liq yoki umuman to`lay olmaslik riski. Valyuta riskibu risk loyiha mahsuloti mahalliy bozorda sotilganda va hokimiyat mahsulotni milliy valyutada sotilishini talab qilayotgan paytda yuqori bo`ladi.
Siyosiy mamlakat riski hukumatning chet el investorlari va kreditorlari ishtirokidagi loyiha faoliyatini to`xtatish yoki cheklashga qaratilgan harakati bilan bog`liq. Iqtisodiy mamlakat riski davlatning loyihani amalga oshirilishi sharoitida qo`llaydigan soliq, valyuta, bojxona va boshqa iqtisodiy shart-sharoitlarni o`zgartirishi bilan bog`liq. Ma`muriy risklar- loyiha kompaniyalari va loyiha faoliyatining boshqa ishtirokchilarini davlat nazorat va tartibga solish boshqarmalaridan turli litsenziyalar, ruhsatlarni olishi bilan bog`liq. Huquqiy risk- bu risk qaysidir darajada mamlakat, ma`muriy va boshqaruv risklari bilan bog`liq. Fors-major riski - loyiha faoliyatiga tegishli bo`lmagan tashqi risklardan biri bo`lib, unga yer silkinishi, yong`inlar, suv toshqini, bo`ronlar va boshqa tabiiy hodisalar. 
Kichik biznes hamda xususiy tadbirkorlikni rivojlanib borishi bilan xo‘jalik yuritishning asosini tashqil etuvchi raqobatning ahamiyati ortib bormoo‘da. Bunday sharoitda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun tadbirkorlar samarali boshqaruv uslublarini bilishlari, tavakkalchilik chegaralarini aniqlay olishlari, mavjud variantlardan eng maqbulini tanlay olishlari kerak. Bu esa tadbirkorning ishbilarmonlik o‘obiliyati bilan belgilanadi va har bir tadbirkordan ma’lum darajada bilim va malaka talab qiladi.