Moliyaviy risklarni tasniflanishi

1-rasm. Tadbirkorlik tavakkalchiliklarini boshqarish jarayoni⁵.

Aniqlangan riskni nima qilish to‘g‘risida qaror qabul qilingandan so‘ng tanlagan usullarni amalga oshirishga o‘tish lozim. Risklarni boshqarishning mazkur bosqichida rioya etilishi kerak bo‘lgan asosiy tamoyil tanlangan yo‘nalishni amalga oshirish xarajatlarini minimallashtirishdan iborat. Boshqacha aytganda, agar siz kasallikka chalingan holat uchun tibbiy sug‘urta sotib olishga qaror qilsangiz, xizmatlari arzonroq sug‘urta kompaniyasini topishingiz kerak. Agar siz aksiyalarni sotib olishga sarmoya kiritmoqchi bo‘lsangiz, kimning xizmatlari – investitsiya fondini boshqarish kompaniyasimi yoki brokermi – sizga yanada arzonroq tushishini taqqoslashingiz lozim. Risklarni boshqarish – bu teskari aloqali dinamik jarayon bo‘lib, unda qarorlarni qabul qilish vaqt-vaqti bilan tahlil qilinishi va qayta ko‘rib chiqilishi kerak. Vaqt o‘tishi bilan vaziyat o‘zgaradi va ular bilan quyidagi o‘zgarishlar ham kuzatiladi: riskning yangi turlari yoki mavjud risk turlari haqida yangi ma’lumotlar paydo bo‘ladi yoxud risklarni boshqarish strategiyasi arzonlashadi. Masalan, yolg‘iz yashayotgan paytingizda hayot sug‘urtasidan voz kechishga qaror qilgansiz, lekin vaziyat o‘zgardi, turmush qurdingiz va farzandli bo‘ldingiz – bu esa qarorning o‘zgarishiga olib keldi. Yoki siz aksiyalarga kiritilgan investitsiya portfeli ulushini o‘zgartirishga qaror qilasiz. Risk darajasini pasaytirish – bu yo‘qotishlar hajmi ehtimolini kamaytirishdir. Buning uchun ko‘plab metodlar mavjud. Bunday metodlarning katta guruhi boshqa operatsiyalarni tanlash bilan bog‘liq bo‘lib, bunda umumiy operatsiya eng kam riskka ega bo‘lishi lozim. Riskni kamaytirish muammosi muayyan darajada o‘rganilishi lozim, chunki optimal (samarali) qarorlarni tanlash doimo minimal riskni ta’minlaydigan qarorni qabul qilishni taqozo etadi. Risklarni boshqarish nazariyasi va amaliyoti amal qilish kerak bo‘lgan bir qator asosiy tamoyillarni ishlab chiqdi. Ularning asosiylari quyidagilardir: - o‘z kapitalingiz imkon berganidan ortiq risk qila olmaysiz; - risk oqibatlari haqida o‘ylash zarur; - oz narsa uchun ko‘p narsa bilan risk qilishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Birinchi tamoyilni amalga oshirish kapitalni joylashtirishdan avval investor quyidagilarni amalga oshirishi kerakligini anglatadi:

- ushbu risk bo‘yicha maksimal yo‘qotish hajmini aniqlash;
- uni joylashtirilayotgan kapital hajmi bilan solishtirish;
- uni barcha o‘z moliyaviy resurslari bilan taqqoslash va ushbu kapitalni yo‘qotish investorning bankrot bo‘lishiga olib kelishkelmasligini aniqlash.
Tadqiqotlar ko‘rsatadiki, agar risk koeffitsiyent deganda 𝒌𝒓 = 𝒀 𝑺 kattalik tushunilib, unga ko‘ra bunda Y – zararning maksimal mumkin bo‘lgan miqdori, so‘m; S – aniq ma’lum bo‘lgan mablag‘ tushumlarini hisobga olgan holda o‘z moliyaviy resurslarining hajmi bo‘lsa, optimal risk koeffitsiyenti 0,3 ni, investorni bankrotlikka olib keluvchi risk koeffitsiyenti esa 0,7 va undan ko‘proqni tashkil qiladi. Ikkinchi tamoyilni amalga oshirish tadbirkor zararning maksimal ehtimoliy miqdorini bilgan holda u nimaga olib kelishi mumkinligi, risk ehtimoli qandayligini aniqlashini va riskdan voz kechish (ya’ni, chora ko‘rish), risk uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olish yoki riskni boshqa shaxs javobgarligiga o‘tkazish to‘g‘risidagi qaror qabul qilishini taqozo etadi. Uchinchi tamoyilga ko‘ra, riskni o‘z ichiga olgan chora-tadbirlarni joriy etish bo‘yicha qaror qabul qilishdan avval, riskli vaziyat yuz bergan holatda tadbirkor ko‘rishi mumkin bo‘lgan zararlar bilan kutilgan natijalarni (unum) taqqoslash zarur bo‘ladi. Ushbu tamoyilning ta’siri moliya riskini o‘tkazishda yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu holatda u investor sug‘urta mukofotlari bilan sug‘urta summasi o‘rtasidagi o‘ziga ma’qul bo‘lgan nisbatni belgilashi kerakligini anglatadi. Sug‘urta mukofoti yoki sug‘urta badali – bu sug‘urta riski uchun sug‘urtalanuvchining sug‘urtalovchiga to‘lovidir. Sug‘urta summasi esa moddiy qimmatliklar (yoki fuqarolik javobgarligi, sug‘urtalanuvchi shaxsning hayoti va sog‘lig‘i) sug‘urta qilingan pul summasi hisoblanadi. Riskni saqlab qolish kerak emas, ya’ni, zarar miqdori sug‘urta mukofotlaridan tejab qolingan mablag‘ga nisbatan katta bo‘lsa, investor riskni qabul qilmasligi kerak. Risk menejmenti strategiyasida bir qator qoidalar qo‘llanilib, ularning asosida u yoki bu risklarni boshqarish usuli va yechim varianti tanlanadi. Ushbu qoidalarning asosiylari esa quyidagilardir: - maksimal yutuq; - yutuq va risk miqdorining optimal nisbati; - natijaning optimal ehtimolligi. Maksimal yutuq risk mavjud qarorlarning ehtimoliy variantlaridan tadbirkor uchun minimal va maqbul riskda maksimal natijani (daromad, foyda va boshqalar) ta’minlaydigan variant tanlanishini anglatadi. Amaliyotda ko‘proq foyda keltiradigan variantlar ko‘proq riskli bo‘lgani uchun, tadbirkor uchun maqbul riskni ta’minlaydigan barcha yechim variantlari orasidan daromad va yo‘qotishlar (zarar) nisbati eng yaxshisi tanlab olinadi, bu esa yutuq va risk kattaligining optimal nisbati qoidasining mohiyati sanaladi. Natijaning optimal ehtimolligi qoidasining mohiyati shundan iboratki, tadbirkor uchun qoniqarli ijobiy natija olish ehtimolini ta’minlab beruvchi barcha variantlardan yutuq maksimal bo‘lgan variant tanlab olinadi. Risklarni boshqarish asosida riskni kamaytirish, noaniq xo‘jalik vaziyatida daromad olish va uni oshirishga yo‘naltirilgan ishlarni izlash va tashkil etish yotadi. Risklarni boshqarishning yakuniy maqsadi tadbirkor uchun maqbul foyda-risk darajasida eng katta foyda olishdir, bu esa tadbirkorlikning maqsadli funksiyasiga mos keladi. Riskning oldini olish va yumshatishning keng tarqalgan va samarali usullari quyidagilardir: diversifikatsiyalash, sug‘urta qilish, hejirlash, cheklash, mablag‘larni zaxiralash, tanlov va natijalar bo‘yicha qo‘shimcha ma’lumotlar olish. Risklarni boshqarishning to‘rt usuli orasida riskning bir qismini yoki barchasini boshqalarga o‘tkazish moliya tizimi eng katta rol o‘ynaydigan risklardan biridir. Riskni o‘tkazishning eng muhim usuli – bu uning manbasini ifodalovchi aktivlarni sotishdir. Masalan, uy egasi kamida uch turdagi riskka duchor bo‘ladi: yong‘in, tabiiy ofatlar va mulk narxining pasayishi. Uyni sotganidan so‘ng, uning egasi shu uch turdagi riskdan qutuladi. Lekin faraz qilaylik, hech kim riskli aktivlarni sotishni xohlamayapti yoki bunday qilolmaydi.

3. DIVERSIFIKATSIYA ORQALI MOLIYAVIY RISKLARNING KAMAYTIRISH YO’LLARI

- ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, iqtisodiy foyda olish va bankrotlikning oldini olish uchun mahsulot turlarini kengaytirish va sotish bozorlarini qayta yo'naltirish, ishlab chiqarishning yangi turlarini o'zlashtirish. Bunday diversifikatsiya ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish deb ataladi. Qiymatlar diversifikatsiyaning eng katta samarasiga investitsiya portfeliga turli toifalar, tarmoqlar, hududlar aktivlarini qo'shish orqali erishiladi, shunda bitta aktivning qiymatining pasayishi boshqa aktivning o'sishi bilan qoplanadi. Bu eng yaxshi yo'l investitsiyalardan iqtisodiy foyda olish. Shu bilan birga, u ham ma'lum sodda diversifikatsiya "(ingliz. sodda diversifikatsiya) - strategiya, uni qo'llash orqali investor shunchaki bir qator turli xil aktivlarga investitsiya qiladi va shu bilan ushbu portfeldan daromad olish ehtimoli oshadi deb umid qiladi. Ushbu strategiyadan foydalanish portfel bilan bog'liq risklarning kamayishiga olib kelishi shart emas va hatto bu risklarni oshirishi mumkin. Pul kapitali qanday taqsimlanishi: Investitsiya qilingan yoki qarzga olingan pul kapitalini turli xil investitsiya ob'ektlari o'rtasida kapitalning yo'qolishi yoki undan daromad olish xavfini kamaytirish uchun taqsimlash. Bunday diversifikatsiya kredit diversifikatsiyasi deb ataladi. hududida bank operatsiyalari diversifikatsiya tamoyili ssuda kapitalini mijozlarning katta qismi o‘rtasida taqsimlashda namoyon bo‘ladi. Ba'zan bank qonunchiligi tijorat banklariga bitta kompaniyaga bankning o'z kapitalining 10 foizidan ortiq miqdorda kredit berishni taqiqlaydi. Investitsion kompaniyalar va fondlarning faoliyati diversifikatsiya tamoyiliga asoslanadi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, iqtisodiy foyda olish, bankrotlikning oldini olish maqsadida korxona, firma tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlarini kengaytirish, turini o‘zgartirish, ishlab chiqarishning yangi turlarini o‘zlashtirish. Umuman olganda, tavakkalchilikni boshqarish tadbirkorga resurslardan yanada oqilona foydalanish, javobgarlikni taqsimlash, firma faoliyatining natijalarini yaxshilash va tavakkalchilikning ta’siridan xavfsizligini ta’minlash imkonini yaratiladi. Taxminiy tavakkalchilikni ani=lash Tavakkalchilikdaki xavf eshtimolini tashlil etish va basholash Xavfni oldini olish yoki pasaytirish imkoniyatlarini belgilash