Moliyaviy tahlildan

Joriy balanslar — korxonalar butun faoliyati mobaynida tuziladi, ular yillik va choraklik bo‘lishi mumkin.
Tugatish balansi korxona tugatilishi munosabati bilan tuziladi, bo‘lish va birlashtirish balanslari esa korxonalar bo‘linayotganda, birlashtirilayotganda tuziladi.
Balans tuzish manbalari nuqtai nazaridan balanslar uch xil yo‘l bilan tuziladi:
- inventar balanslar — ilgari faoliyat kechirgan korxona asosida uning mol-mulkini invertizatsiya qilib, yangi korxona barpo etishda, korxonaning mulk va xo‘jalik yuritish shakllari o‘zgartirilganda tuziladi;
- kitob balanslar — buxgalteriya kitoblarida aks etilgan ma’lumotlar bo‘yicha tuziladi;
- bosh balanslar — korxonalarning mol-mulklarini inventarizatsiya qilish va buxgalteriya kitoblarida aks ettirilgan ma’lumotlarga asoslanib tuziladi.
Foydalanilgan ma’lumotlarga nisbatan balans yolg‘iz va yig‘ma bo‘lishi mumkin. Yolg‘iz balans alohida korxonalar uchun tuziladi, yig‘ma balanslar esa bir qancha korxonalar balanslarini umumlashtirish asosida hamma korxonalar uchun yagona balans sifatida tuziladi. Korxonalar faoliyati nazarda tutilsa, balanslar korxonaning asosiy faoliyati bo‘yicha va noasosiy, ya’ni korxonaning qo‘shimcha faoliyati bo‘yicha balanslar tuzilishi mumkin. Asosiy faoliyat bu korxonaning nizomida ko‘rsatilgan faoliyat shaklidir.
Bozor munosabatlari davrida mulki har xil shaklda bo‘lgan korxonalar barpo etiladi. Davlat korxonalari bilan birga xususiy, shirkat, aktsiyadorlar, qo‘shma korxonalar faoliyat olib boradi. Demak, mulk shakllari nuqtai nazaridan ham balanslar tuzilishi mumkin. Haqiqatni aks ettirish nuqtai nazaridan esa, balanslar mustaqil va bo‘lak balanslar bo‘lishi mumkin. Mustaqil balanslar yuridik shaxs sifatida faoliyat kechirayotgan korxonalar bo‘yicha tuziladi. Bo‘lak balanslar esa, bu korxonalar tarkibidagi alohida bo‘lak korxonalarning — ishlab chiqarishi bo‘yicha tuziladi.
Buxgalteriya balansida o‘z ifodasini topgan korxona mablag‘lari har xil bo‘lishi mumkin. O‘z navbatida bu mablag‘larning manbalari ham har xil bo‘lishi ehtimoldan holi emas.
Balansning aktiv va passiv tomonlarida korxona xo‘jalik mablag‘lari tarkibi, joylanishi va ishlatilishi yuqorida keltirilgan guruhlar bo‘yicha alohida-alohida turlari yoki ularning alohida guruhchalari bo‘yicha ko‘rsatiladi. Bunda xo‘jalik mablag‘lari va ularning manbaalarini alohida nomlari balans moddalari deyiladi. Buxgalteriya balansining aktiv va passiv moddalarining umumiy balans tarkibidagi ulushi yoki proporsiyasiga qarab bu korxonaning qaysi mulk shakliga asoslanganligini yoki tarmoq xususiyatini bilib olish mumkin. Masalan: sanoat korxonalarining balansining aktiv tomonida xomashyo, tugallanmagan ishlab chiqarish, qurilish korxonalarining balansida kurilish materiallari va o‘rnatilmagan jihozlar, savdo korxonalarida esa tovar va tovarlarni umumiy balans summasidagi salmog‘i ko‘prok bo‘ladi.
Buxgalteriya balansining uzoq muddatli aktivlar qismida eng kam ish haqining 50 baravaridan yuqori bo‘lgan va bir yildan uzoq muddat xizmat qiladigan korxona aktivlari va joriy aktivlar qismida bir yildan kam xizmat qiladigan va eng kam ish haqining 50 baravaridan kam qiymatga ega bo‘lgan korxona aktivlarining puldagi ifodasi aks etadi. Bundan tashqari, balansda aktivlar likvidlik prinsipi asosida joylashgan.
Passiv tomon ikki qismdan iborat bo‘lib, 1-qism o‘z mablag‘lari manbaalari manbaalari deyiladi. Mazkur qismda korxona tashkil topishida korxona muassislari tomonidan ta’sis etilgan va boshqa korxonaga tegishli bo‘lgan barcha mablag‘lar ko‘rsatiladi. Majburiyatlar qismida esa korxonaning jami qarzlari va kelgusi davr xarajatlarining pul qiymatidagi shakli aks etgan bo‘ladi.
Inqirozni aniqlashda korxona buxgalteriya balansining aktivlari va majburiyatlarning jami balans tarkibidagi ulushi va boshqa shu kabi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi.
Korxonada inqirozning kelib chiqish sabablari va oqibatlarini hisoblashda mahsulotning bozordagi sotilish darajasi, korxona xarajatlarining iqtisodiy nochorlikka ta’siri va rentabellik ko‘rsatkichlari tahlil qilinadi. Buni Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi 2-sonli hisobot shaklini tushunmasdan amalga oshirib bo‘lmaydi. Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot choraklik hisobot bo‘lib, uning asosiy maqsadi korxonaning pirovard natijasi – sof foydani aniqlash hisoblanadi.
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot shaklidan korxonaning ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan va bog‘liq bo‘lmagan xarajat turlarini ajratish imkoniyati vujudga keladi. Xarajatlarni bu tartibda turkumlash iqtisodiy nochorlik yoki zarar ko‘rib ishlashning asl sababini aniqlashga va xarajatlarning samarali boshqaruvini yo‘lga qo‘yishga yordam beradi.
Hisobotda korxona tomonidan muayyan davr mobaynida topilgan daromadlarning ham manbaalari aks etgan bo‘lib, sof foydaga erishishga asosiy faoliyat yoki boshqa faoliyat daromadlari qanchalik darajada ta’sir qilganligini ham tahlil qilish mumkin. Buning muhim jihati shundan iboratki, amaliyotda ba’zi korxonalar iqtisodiy nochor bo‘lgani holda sof foyda bilan yilni yakunlashlari mumkin. Shunda moliyaviy atijalar to‘g‘risidagi hislbtni chuqurrov tahlil qilish foydaning manbaini aniqlab beradi.
Mazkur shaklni tuzishda qatorlarning o‘zaro kombinatsiyalarini to‘g‘ri tushunib olish moliyaviy natijalarning mantig‘ini tushunish uchun xizmat qiladi.
Maxsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan sof tushum qatori. Maxsulot sotishdan olingan sof tushum summasi maxsulot (ish va xizmat)larni sotishdan olingan jami tushum summasidan sotishga soliqlar to‘lovlar va ajratmalar summasini chegirish asosida aniqlanadi.
Maxsulot sotishdan yalpi foyda. Maxsulot sotishdan olingan yalpi moliyaviy natija foyda yoki zarar maxsulot (ish va xizmat) larni sotishdan olingan sof tushumdan shu maxsulot (ish va xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxini ayirish asosida aniqlanadi.
Korxona foydasining asosiy qismini bevosita maxsulot (ish va xizmat) lardan olingan foyda tashkil etishi lozim, aks holda inqirozga qarshi choralarni jadallashtirish shart. Asosiy ishlab chiqarish faoliyatning moliyaviy natijasi (Foyda yoki zarar). Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasi maxsulot (ish va xizmat) larni sotishdan olingan foyda summasidan davr xarajatlari tarkibiga kiruvchi sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar, va boshqa umumxo‘jalik xarajatlarini ayirish xamda asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan olingan daromad va xarajatlarni tartibli farqlash asosida aniqlanadi.
Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda (zarar). Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda va zararlar qatoriga moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda quyidagi umumlashgan ko‘rsatkichlar kiritilgan.
SHo‘‘ba va uyushma korxonalardan olingan dividendlar;
Boshqa olingan dividendlar;
SHo‘‘ba va uyushma korxonalarga berilgan va olingan qarzlar bo‘yicha foizlar;
Boshqa to‘langan va olingan foizlar;
Valyuta kursining o‘zgarishidan farqlar;
Moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar va xarajatlar
Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasiga moliyaviy faoliyatdan olingan natijani qo‘shish asosida umumxo‘jalik faoliyatidan moliyaviy natija (foyda, zarar) aniqlanadi.
Umumxo‘jalik faoliyatidan moliyaviy natija.
Umumxo‘jalik faoliyatidan olingan moliyaviy natija soliq to‘loviga qadar foyda summasidan yoki hisob foydasi summasidan favqulodda foyda va zararlar summasini mos ravishda qo‘shishi yoki ayirish orqali aniqlanadi.
Umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda summasi moliyaviy natijaning shakllanish qatori emas, balki uni jamlovchi qator sifatida tarkiblanadi.
Favqulodda foyda (zarar). Favqulodda foyda (zarar) – korxona tamonidan odatiy hol hisoblanmagan va uch yillik oraliqda bunday faoliyat bilan shug‘ullanmagan holatlardan oladigan daromad va yo‘qotishlar favqulodda foyda va zararlar qatoriga kiritiladi.
Lekin amaliy kuzatishlar natijasi shuni ko‘rsatadiki ularning shakllanish extimoli nixoyatda qisqa yoki kam. Bo‘lgan taqdirda xam faqat zarar shaklida bo‘lmoqda.
Soliq to‘lagungacha bo‘lgan foyda (zarar). Soliq to‘loviga qadar foyda (zarar) summasi umumxo‘jalik faoliyatidan foyda (zarar) summasiga favqulodda foyda (zarar) summasini qo‘shish asosida aniqlanadi. Soliq to‘loviga qadar foyda summasi axborot iste’molchilari e’tiboridagi va kuzatuvidagi qator xisoblanadi.
U bevosita asosiy faoliyatning moliyaviy natijasidan, moliyaviy faoliyatning moliyaviy natijasidan xamda favqulodda foyda va zararlar jamlangan summasidan iborot bo‘ladi.
Sof foyda (zarar). Sof foyda korxona ixtig‘rida qoladigan foyda summasini ifodalaydi. Ushbu qator soliq to‘loviga qadar bo‘lgan foyda summasidan foyda (daromad)dan to‘langan soliqlar va boshqa soliqli to‘lovlarni chegirish asosida aniqlanadi.

Asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi 3-sonli hisobot shakli Buxgalteriya balansida keltirilgan asosiy vositalar haqidagi ma’lumotlarni chuqur tahlil qilishda foydalaniladigan hujjatdir.

Mazkur shakl ham momentli hisobot bo‘lib, asosiy vositalarning yil davomidagi kirim chiqimini, ya’ni harakatini ifodalaydi. U o‘z ichiga quyidagi asosiy vositalarning yil davomidagi harakatini ko‘rsatadi: bino, inshoot, uzatish moslamalari, mashina va jihozlar, toansport vositalari, asma’ruza-uskunalar, ishlab chiqarish inventarlari, xo‘jalik inventari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, ko‘p yillik ekinlar, yer xolatini yaxshilashdagi kapital xarajatlar (inshoatsiz) va boshqa asosiy fondlar.
Asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi hisobotning afzalligi korxonada eskirgan asosiy vositalarning tarkibini va uni ishlab chiqarish bilan bog‘liqlik darajasini tahlil qiladi.
Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot korxonadagi muayyan vaqt ichidagi pulning kirib kelishi va chiqib ketishi hamda ular o‘rtasidagi farqni tahlil qilishda foydalaniladigan hujjatdir. Unda joriy (operatsion), investitsiya, moliyaviy va soliqqa tortish faoliyatlari bo‘yicha pul mablag‘larini kirimi va chiqimi ifodalanga hisoblanadi.

4.