Moliyaviy va boshqaruv hisobi

8-Bob. BOSHQARUV HISOBINING NAZARIY ASOSLARI 
8.1. Boshqaruv hisobining predmeti va usullari 
Boshqaruv hisobi- xo’jalik yurituvchi subyekt axborot tizimining tarkibiy 
qismi hisoblanadi. Ishlab chiqarish faoliyatini boshqarishning samaradorligi 
tarkibiy bo’linmalar, subyekt xizmatlari bo’limlarining faoliyati haqidagi 
ma’lumot bilan ta’minlanadi. Bu ma’lumotni boshqaruv hisobi to’g’ri boshqaruv 
qarorlarni qabul qilish maqsadida subyektning ichida faoliyat ko’rsatayotgan turli 
darajadagi boshqaruvchilar uchun shakllantiradi. 
Boshqaruv hisobining mazmuni boshqaruv maqsadlari bilan aniqlanadi: u 
ichki bo’linmalarning boshqaruvchilari oldiga qo’yilgan qiziqish va maqsadlarga 
binoan ma’muriyat qarori bilan o’zgartirilishi mumkin. 
Boshqaruv hisobining mazmunini o’rganishga uni subyektning butun 
axborot-nazorat tizimi sifatida tavsiflovchi belgilar to’plamini ko’rib chiqishga 
yordam beradi: axborot bilan ta’minlanishining uzluksizligi, maqsadga 
yo’naltirilganligi, to’liqligi, jamoatning obyektiv iqtisodiy qonunlaridan 
foydalanishda amaliy aks ettirilishi, o’zgaruvchan tashqi va ichki sharoitlarda 
boshqaruv obyektlariga ta’sir ko’rsatish darajasi va hokazolar. 
Boshqaruv hisobining mazmuni- tezkor boshqaruv qarorlari va subyektning 
kelajakdagi rivojlanish muammolarining muvofiqlashtirish uchun ma’lumotni 
tizimlashtiruvchi xarajatlar va daromadlar, me’yorlashtirish, rejalashtirish, nazorat 
qilish va tahlil qilish hisobining integratsiyalashgan tizimidan iborat. 
Тaklif etilgan tavsif shu bobda ko’rilgan obyektlar, belgilar, masala va 
maqsadlardan kelib chiqqan holda berilgan. Boshqaruv hisobining mazmunini 
tavsiflab uning muhim xususiyatini belgilash lozim, chunki boshqaruv hisobi 
boshqaruv jarayonini hisob jarayoni bilan bog’laydi. 
Boshqaruv predmeti bo’lib obyektga ta’sir ko’rsatish jarayoni yoki ishlab 
chiqarishning maksimal samaradorligiga erishish uchun insonlar faoliyatini 

---

267 
tashkil etish va muqobillashtirish maqsadidagi boshqaruv jarayoni hisoblanadi. 
Boshqaruv- boshqaruv predmetini rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish, 
stimullashtirish va nazorat qilish yordamida ta’sir ko’rsatadi. Boshqaruvning 
maqsadlari va masalalariga javob beruvchi o’z tizimini yaratib boshqaruv hisobi 
ayni shu funksiyalarni bajaradi. 
Hozirgi vaqtda boshqaruv hisobining predmetini aniqlovchi aniq belgilar 
mavjud emas. Mualliflar hozirgacha buxgalteriya hisobining umumiy va 
boshqaruv hisobining qisman mazmunini tushuntirish bilan chegaralanganlar. Bu 
borada, subyektning faoliyatini boshqarish tizimi va uslublari o’zgarmoqda, 
shuning bilan boshqaruv hisobining protsedura (muolaja)si va mazmuni ham 
o’zgarmoqda. Bu ayniqsa turli tashkiliy tizimli, o’zgaruvchan tashqi omillarning 
ta’sirchan (inflatsiya, sanoatning tizimli qayta qurilishi va hokazo)ligiga ta’lluqli. 
Shu yerdan boshqaruvning obyektlari va subyektlarining ro’yxati o’zgaradi.
Boshqaruv haqidagi fan boshqaruv hisobi predmeti haqidagi konsepsiyani 
ham shakllantiradi. 
Boshqaruv hisobining predmeti bo’lib umumiy ko’rinishda ishlab chiqarishni 
boshqarish butun sikli jarayonidagi obyektlarning jamlamasi hisoblanadi. 
Predmetning mazmunini uning ko’p obyektlari ochadi va ularni ikki guruhga 
birlashtirish mumkin: subyektning xo’jalik faoliyati jarayonida odamlarning 
mehnatini ma’lum maqsadga yo’naltirilganligini ta’minlovchi ishlab chiqarish 
resurslari; to’plamda subyektning ishlab chiqarish faoliyatini tuzuvchi xo’jalik 
jarayonlari va ularning natijalari. 
Ishlab chiqarish resurslarining tarkibiga quyidagilar kiradi: asosiy 
jamg’armalar- bu mehnat vositalari, ularning holati va foydalanilishi; nomoddiy 
aktivlar- uzoq muddatli qo’yilmalarning obyektlari (yerdan foydalanish huquqi, 
standartlar, litsenziyalar, savdo belgilari va boshqalar), ularning holati va 
foydalanilishi; moddiy resurslar- mehnat vositasi yordamida ishlab chiqarish 
jarayonida qayta ishlov berish uchun mo’ljallangan mehnat buyumlari. 

---

268 
Boshqaruv hisobida bu resurslar ishlab chiqarish zaxiralari sifatida 
subyektning omborlarida, sex omborlarida va bo’linmalarda, ishlab chiqarish 
bo’limining omborlarida va tayyor mahsulot omborigacha ishlab chiqarish 
bosqichining darajalari bo’yicha ularning harakati jarayonida ko’rsatilgan. Ular 
xom-ashyoni sanoatning qazib oluvchi tarmog’ining mahsuloti, qishloq xo’jaligi 
mahsuloti sifatida; shu va boshqa subyektlarda oldindan ishlov berilgan 
materiallar sifatida (YaТM- tayyorlanmalar, pakovkalar, quyilmalar, detallar, 
uzellar va boshqalar); hozirgi davrda subyektda mavjud mehnat resurslari, mehnat 
resurslaridan maqsadga muvofiq faoliyat jarayonida foydalanishi va mehnatning 
natijasi sifatida ko’radilar. Boshqaruv hisobi obyektlarining ikkinchi guruhiga 
quyidagilar kiradi: 

ta’minot-tayyorlov- ishlab chiqarish ta’minoti va ta’miri, shuningdek 
ta’minot jarayoni bilan bog’liq bo’lgan marketing faoliyati uchun mo’ljallangan 
sotib olish, saqlash, ishlab chiqarishni xom-ashyo resurslarini sotib olish bilan, 
yordamchi materiallar va ehtiyot qismlari bilan ishlab chiqarish uskunasi bilan 
ta’minlash; 

ishlab chiqaruvchi- ishlab chiqarish texnologiyasi tomonidan shartlangan va 
asosiy va yordamchi muomalalardan tashkil topgan jarayonlar; ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlarni takomillshatirish va yangilarini ishlab chiqarish 
bo’yicha muomalalar; 

moliyaviy-sotuv- mahsulotni sotish bozorini shakllantirish bo’yicha 
marketing tadqiqotlari va muomalalar; to’g’ridan-to’g’ri sotuv muomalalari, 
bularga qadoqlash, transportirovka qilish va boshqa turdagi ishlar kiradi; 
reklamadan boshlab to iste’molchilar bilan to’g’ri aloqalar o’rnatish bilan tugab 
sotish hajmining o’sishiga yordamlashuvchi muomalalar; ishlab chiqarilayotgan 
mahsulotning sifatini nazorat qilish; 

tashkiliy- subyektning tashkiliy tizimini tuzish, subyektning tizimidan 
funksional bo’limlarni, xizmatlarni, sexlarni, bo’linmalarni ajratish; tizimli 

---

269 
bo’linmalar, rejalashtirish, nazorat qilish, rejani bajarishni baholash, 
rag’batlantirish vazifalariga to’g’ri keladigan boshqaruvning turli darajalari 
o’rtasidagi ichki kommunikatsion aloqalarning talablariga javob beruvchi to’g’ri 
va qaytaruv aloqali axborot tizimini subyektda tashkil etish; subyektning asosiy 
maqsadini bajarishga qaratilgan ichki ijrochilarning harakatlarini muqobillashtirish 
muomalalari.
Boshqaruv hisobi obyektlarining boshqacha guruhlashtirilishi tanlanishi 
mumkin, lekin har bir holatda u boshqaruvning asosiy maqsadlariga javob berishi 
kerak. 
Boshqaruv hisobi tizimida uning obyektlari ma’lum ixtisosli yo’nalishda aks 
ettirishga ega. Birinchi o’rinda ishlab chiqarish resurslarining holati, harakati, 
subyektning xo’jalik faoliyati jarayonida maqsadli ishlatilishida aks ettiriladi. 
Ularning yordamida subyektning axborot tizimida boshqaruv hisobining 
obyektlari akslanuvchi turli qo’llanma va usullarning jamlami boshqaruv 
hisobining uslubi deyiladi. U quyidagi elementlardan iborat: hujjatlashtirish, 
inventarizatsiya, nazorat schyotlarini baholash, guruhlashtirish va umumlashtirish, 
me’yorlashtirish, rejalashtirish va limitlash, nazorat va tahlillardan iborat. 
Хulosa qilib shuni aytish mumkinki, uslubning hamma elementlari bir-biridan 
alohida emas, boshqaruv masalalarini yechishga qaratilgan ichki xo’jalik 
aloqalarini tashkil etish tizimida harakat qiladi.