Monopoliya tushunchasi monopoliya turlari raqobat tushunchasi

O’ZBEKISTONDA MONOPOLIYAGA QARSHI SIYOSAT VA RAQOBATNI RIVOJLANTIRISH

O’zbekistonda monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshirishda qiyinchiliklar uning rivojlangan mamlakatlar misolida ishlab chiqilganligi bilan bog'liq. Ammo barcha mamlakatlarda bunday siyosat etuk bozor munosabatlariga asoslanadi va O’zbekiston sharoitlariga - bozor munosabatlari yaratilgan davrga mos vositalarni o'z ichiga olmaydi2 iyul 1992 yil – “Monopolistik faoliyatni cheklash to’g’risida”gi qonun qabul qilindi va O’zbekistonda raqobat siyosatini shakllantirish va amalga oshirish boshlandi. Bunday tartibga solishning xorijiy modellariga asoslangan edi. Biznes ushbu qonunni xotirjamlik bilan kutib oldi, chunki bu raqobatni qo'llab-quvvatlash siyosatini amalga oshirishning bir usuli sifatida qaraldi va bu siyosat ba'zi bir bozor agentlari uchun boshqalarning hisobidan afzalliklarni yaratish deb tushunildi.
Qonunning asosiy qoidalari:
Bozorda ustun mavqega ega bo'lgan kompaniyaning harakatlari, agar ular raqobatni sezilarli darajada cheklashiga va bozorning boshqa ishtirokchilari, shu jumladan alohida fuqarolarning manfaatlarini buzilishiga olib keladigan bo'lsa, taqiqlanadi;
Nohaq raqobat bilan shug'ullanadigan firmalar jazolanadi, xususan: xaridorlarni ulardan qo'rqitish uchun raqobatchilarining mahsulotlari va firmalari to'g'risida yolg'on ma'lumot tarqatish; xaridorlarni o'z tovarlarining haqiqiy xususiyatlari to'g'risida aldash; o'zlarining reklamaidagi raqobatchilar mahsulotlarining sifatini haqoratli ravishda pasaytirish; noqonuniy ravishda o'z mahsuloti uchun boshqa odamlarning nomlari va savdo belgilaridan foydalanish, shuningdek, raqobatchilarining mahsulotlarining shakli, qadoqlanishi va tashqi dizaynidan nusxa ko'chirish; raqobatchilardan ularning tijorat sirlarini, shuningdek texnik, ishlab chiqarish va savdo ma'lumotlarini o'g'irlash;
Monopolistik narxlarni o'rnatishni taqiqlash.

Monopol narxlarning kelishib olinishi, defitsitni ushlab turish uchun tovarlarni bozordan olib chiqib ketish, bozorni taqsimlash, raqobatdosh firmalarga bozorga kirishni cheklashga urinishlar taqiqlanadi;
Doimiy davlat nazorati- Monopolistlar faoliyati ustidan nazorat Monopoliyaga qarshi siyosat davlat qo'mitasi tomonidan amalga oshiriladi.
Bozorda raqobatni saqlash va qo'llab-quvvatlash- Raqobatni saqlash va monopoliyaga qarshi kurashishning asosiy iqtisodiy choralari quyidagilardan iborat:

yangi mahsulotlar va ularning o'rnini bosadigan mahsulotlar yaratilishini rag'batlantirish;

yangi firmalar va kichik va o'rta biznesni qo'llab-quvvatlash;

chet el investitsiyalarini jalb qilish;

qo'shma korxonalar tashkil etish va erkin savdo zonalarini yaratish;

yakka tartibdagi xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning ustun mavqeini yo'q qilish maqsadida kam mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish bo'yicha tadbirlarni moliyalashtirish.

Bugungi kunda barcha mamlakatlarda monopoliyaga qarshi siyosat yangi monopoliyalar paydo bo'lishining oldini olish, raqobat muhitini shakllantirish va monopoliyalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni nazarda tutadi.
Tartibga solish monopol narxlar o'sishini jilovlashni o'z ichiga olgan narx siyosati orqali amalga oshiriladi. Bunday siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishda ishlab chiqaruvchini yo'q qilmaslik juda muhim, shuning uchun narxlar korxonalar normal ishlashiga imkon beradigan tarmoqdagi o'rtacha xarajatlar darajasida o'rnatilishi kerak. Ushbu tadbirning zararli tomoni shundaki, narxlanish orqada qolishga intiladi. Bunga qo'shimcha ravishda soliq regulyatorlari qo'llaniladi, ya'ni ortiqcha foyda uchun soliqni belgilaydilar. Bozor muqarrar ravishda monopollashtirishga intiladi, chunki ishlab chiqaruvchilar samarali ishlashi uchun bozor ustidan nazorat o'rnatishi kerak. Monopoliyaga qarshi davlat siyosati adolatli raqobat uchun sharoitlar yaratishga va bozor monopoliyalashuvining oldini olishga qaratilgan. U milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda eng muhim funktsiyalarni bajaradi, chunki bu mahalliy ishlab chiqaruvchilar va umuman iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish uchun sharoit yaratadi. Monopoliyaga qarshi siyosatni amaliy amalga oshirishning muammoli xususiyati, asosan Rossiyada etarli darajada rivojlanmagan iqtisodiy mexanizmlardan foydalanishi bilan bog'liq. Shunga ko'ra, monopoliyaga qarshi siyosatning samaradorligi birinchi navbatda milliy bozorning rivojlanishi va davlat iqtisodiy siyosatining ob'ektivligi bilan belgilanadi. Monopoliyaga qarshi tartibga solish - bu halol raqobatni rivojlantirish va korxonalar tovarlari, xizmatlari va ularni ishlab chiqarish omillari bozoridagi monopol hokimiyatning salbiy oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan qonunchilik va me'yoriy-huquqiy hujjatlar tizimidir. Monopoliyaga qarshi siyosat - bu monopoliyaga qarshi qonunchilikni, soliqqa tortish tizimini takomillashtirish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, shuningdek, kichik korxonalar yaratilishi va rivojlanishini rag'batlantirish bo'yicha hukumat tomonidan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmuidir.
Tabiiy monopoliyalar faoliyatini tartibga solish davlat tomonidan tartibga solishning turli shakllari va usullaridan foydalanish asosida amalga oshirilishi mumkin. Iqtisodiyoti aralash davlatlarda davlat tomonidan tartibga solishning to'rtta asosiy shaklini ajratish mumkin.
Zamonaviy sharoitda davlatning monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshirishdagi eng muhim vazifasi barcha xo'jalik yurituvchi sub'ektlar uchun teng sharoitlar yaratish va monopoliyaga qarshi tartibga solishning maqsadi raqobatni rivojlantirish, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste'mol qilish hajmini oshirish, va aholi turmush darajasi va sifatini yaxshilash.
Monopoliyaga qarshi davlat siyosatining asosiy yo'nalishlari qatoriga quyidagilar kiradi.

• 
  narxlarni to'g'ridan-to'g'ri tartibga solish;
  
• 
  soliqqa tortish;
  
• 
  tabiiy monopoliyalarni tartibga solish.
  

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MONOPOLIYAGA QARSHI KURASHISH QO‘MITASI FAOLIYATINI TASHKIL ETISH CHORA-TADBIRLARI TO‘G‘RISIDA
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2019-yil 14-yanvardagi PF-5630-son Farmonini va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” 2019-yil 24-yanvardagi PQ-4126-son qarorini ijro etish yuzasidan Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
1. Quyidagilar: O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi to‘g‘risidagi nizom 1-ilovaga muvofiq; O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi huzuridagi budjetdan tashqari Raqobatni rivojlantirishga ko‘maklashish jamg‘armasi mablag‘larini shakllantirish va ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risidagi nizom  2-ilovaga  muvofiq tasdiqlansin.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” 2019-yil 24-yanvardagi PQ-4126-son qaroriga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi huzuridagi budjetdan tashqari Raqobatni rivojlantirishga ko‘maklashish jamg‘armasi mablag‘lari, shu jumladan, qo‘mita xodimlarini moddiy rag‘batlantirish va ijtimoiy ta’minlashga ham sarflanishi nazarda tutilganligi ma’lumot uchun qabul qilinsin.
Belgilansinki, O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi huzuridagi budjetdan tashqari Raqobatni rivojlantirishga ko‘maklashish jamg‘armasi mablag‘larini shakllantirish va ulardan foydalanish to‘g‘risidagi nizomda belgilangan qo‘mita xodimlarini moddiy rag‘batlantirish va ijtimoiy ta’minlashni nazarda tutuvchi normalar qo‘mita tashkil etilgan sanadan boshlab tatbiq etiladi.
3. O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi raisi bir oy muddatda:
markaziy apparat va hududiy boshqarmalarni qo‘mitaga yuklangan vazifalar va funksiyalarni yuqori professional darajada bajara oladigan, zarur nazariy va amaliy bilimlarga ega bo‘lgan yuqori malakali mutaxassislar bilan to‘ldirishni;
markaziy apparatning tarkibiy bo‘linmalari, O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridagi hududiy boshqarmalari to‘g‘risidagi nizomlar tasdiqlanishini ta’minlasin.
4. O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda ular tomonidan qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarni bir oy muddatda ushbu qarorga muvofiqlashtirsin.
5. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining investitsiyalar va tashqi iqtisodiy aloqalar masalalari bo‘yicha o‘rinbosari E.M. G‘aniyev va O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi raisi N.Sh. Sharipov zimmasiga yuklansin.
O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri A. ARIPOV

Xulosa.
Islohotlar xarajatlarni va bozor qonun-qoidalarini buzilishini minimallashtirishi kerak. Mutasaddi tashkilotlar iqtisodiyotga tushadigan xarajatlar va yukni minimallashtirish masalasini ko’rib chiqish kerak. Bu o’tgan tekshiruvdan olingan empirik ma’lumotlardan foydalangan holda xarajatlarni ham, foydalarni ham zarur darajadagi qat’iylik bilan baholash zarurligini anglatadi. Bundan kelib chiqadiki, iqtisodiy maqsadlarda xarajatlarni tartibga solish hamda uning mukammal sxemasi bo’lishi kerak. Monopoliya va uni oldini olishga mas’ul tashkilotlar iqtisodni tartibga solishda maqsadli tarmoqlarni imkon qadar kamroq buzishga harakat qilishlari kerak.
Shuningdek, innovatsiyalar har qanday sohada taraqqiyotning asosiy omili bo‘lib, hukumatlar uning iqtisodiy o‘sish dvigateli sifatidagi ahamiyatini tobora ko‘proq e’tirof etmoqda. Masalan, raqobatni ta'minlash bo'yicha ko'plab harakatlar narxlar yoki ishlab chiqarish kabi an’anaviy ta'sirlarni hisobga olgan bir xil tahlillarda innovatsiyalarga potensial ta’sirni ko'rib chiqadi. Iste’molchilar o’z mahsulotlari, xizmatlari va umumiy tajribasini yaxshilash uchun innovatsiyalarga tayanadilar. Shu nuqtai nazardan, iqtisodiyotga innovatsiyalarni olib kirish bugungi kunning dolzarb muammolaridan biri bo’lishi lozim. Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash joiz, har qanday qonun yoki islohot “raqobatchilarni emas, raqobat muhitini qo’llab-quvvatlashi lozim. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirayotganda, yuqoridagi faktorlarni hisobga olish lozim. Shuningdek, xorijiy davlatlarda raqobat muhitini rivojlantirishda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni kuzatib borish, tahlil qilish va uni iqtisodiyotimizga moslashtirish orqali ham yurtimizdagi iqtisodiy muhitni yanada yaxshilash mumkin. Shuni alohida ta’kidlash joiz, bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar negizida yurtimizning yuksak taraqqiyoti va xalqimizning farovon hayoti kabi
ustuvor vazifalar o’rin olgan.

Yaxshieva M.T. Hozirgi zaman raqobat nazariyasi: O'quv qo'llanma. - T.: TDIU, 2019. - 280 bet.

Qobiljon ogli, A. A. (2021). The Concept, Types and Licensing Procedures of Activities that Must Be Licensed in International Investment Law. International Journal of Development and Public Policy, 1(6), 188-193.