Moylar va maxsus suyuqliklar

2.1. Moylarni tozalash jarayonida tanlovchi erituvchilardan foydalanish 
 
Moy    frakstiyalari    uglevodorodlarning  har-xil  sinflari    va    geterostiklik 
birikmalarining aralashmalaridan iboratdir. Uglevodorodlarni  fizik xossalari ularni 
ma’lum  sinflarga    mansub  ekanligiga  va  molekulyar  massalariga  bog’liqdir.  
Geterostiklik  uglevodorodlarni  fizik  xossalari boshqalardan  farqli bo’lib,  ular  har-
xil haroratlardan har-xil tezlikda organik erituvchilarda saylanib eriydilar.  
Saylovchi  (yoki  selektiv)  erituvchilar  deb  shunday  suyuq    moddalarga 
aytiladiki,  ular  ma’lum  haroratda  neft    mahsulotlari    aralashmasidan  faqat 
maqsadda  tutilgan  komponentlarni  ajratib  oladigan,    bu  jarayonda  boshqa 
uglevodorodlarni eritmasdan va ularda erimasdan  qoladigan moddaga aytiladi.   

---

18 
 
Tozalash  maqsadlari  uchun  shunday  erituvchilar  tanlab  olinadiki,  ular  bir-
biridan    keskin    farqlanadigan  erkin  haroratda  har-xil  moddalarni  eritadigan 
bo’lsin. 
Ba’zan 
erituvchilar 
uglevodorodlarni 
yaxshi 
eritadi 
va 
keraksiz 
komponentlar  eritmalardan  cho’ktirilib,  osongina  ajratiladi.  Shu  prinstipga  asosan 
smola-asfaltenli  birikmalar  (deasfaltlab)  va  qattiq  uglevodorodlar  ajratib 
(denarafinlab) olinadi.  
Erituvchilarni selektivligi ideal emas, ya’ni erituvchi fazalardan  birini to’liq 
eritadi  va  ikkinchisini  qisman.  Masalan:    fenol  polistiklik  aromatik 
uglevodorodlarini  yaxshi  eritadi,  lekin    shu  bilan  birga  moyni  uglevodorodlarini 
ham.    Shuning  uchun  fenolni  tanlovchanligi  pastdir,  lekin  umumiy    erituvchanlik 
qobiliyati  yuqoridir.  Selektivlikni  pastligi  natijasida    ekstrakt  yoki  gach  bilan 
birgalikda  moyni  qimmatbaxo  komponentlarini  ham  olib  chiqib  ketiladi, 
deasfaltizatga esa smola va  asfaltenlar o’tib ketadi.  
Birinchi  xodisada  moyni    chiqishi  kamayadi,  ikkinchisida  esa  deasfaltizatni 
sifati pasayadi.  
Erituvchilarga  (fenol,  furfurol,  dixloretan,  spirtlar  va  ketonlar)  suv  va 
benzol,  toluol  qo’shilsa  ularni  selektivligini  va    erituvchanlik  qobiliyatini 
o’zgartirib yuboradi. Suv qo’shilganda erituvchini selektivligi ortadi lekin umumiy 
erituvchanlik  qobiliyatini    pasaytiradi.  Benzol  va  toluolni  qo’shish  esa 
selektivligini  (erituvchini)  pasaytiradi  va  umumiy  erituvchanlik  qobiliyatini 
ortiradi. Erituvchilar quyidagi  talablarga javob berishi kerak:  
a)  Erituvchi  keng  harorat  oralig’ida  o’zini  tanlovchi  -  erituvchanlik 
qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. 
b) Erituvchi tozalanayotgan mahsulotda o’zi erimasligi kerak. 
v)  Fazalarni  tez  ajratib  olish  uchun  erituvchini  va  moyni  zichligidagi  farq 
katta bo’lishi kerak. 
g)  Erituvchi  kimyoviy  barqaror  va  inert  bo’lishi  kerak  (xom-ashyoga 
nisbatan), zaxarli bo’lmasligi va portlashga xavfsiz bo’lishi  kerak.  
d)  Erituvchi yengil va to’liq regenerastiya qilinishi kerak. 
e)  Erituvchi  past  parlanish  haroratiga  ega  bo’lishi  kerak,  chunki  buning 
natijasida    sovutishga  berilayotgan    suvni    sarfi  kamayadi  va  umuman  energetik 
xarajatlar kamayadi. 
j) Erituvchi arzon va defistit bo’lmasligi kerak.  
Moylarni  tanlovchi  erituvchilar  bilan  tozalash  jarayoni  uchun  quyidagi 
faktorlar muximdir: 
1. Jarayonni  harorati. 
2. Moy frakstiyasini erituvchida eruvchanligini kritik harorati. 
3. Xom-ashyo va erituvchilarni nisbati. 
4. Erituvchini xom-ashyo bilan o’zaro ta’sir usuli. 
Bosim  suyultirilgan  gazlarni  erituvchi  sifatida    ishlatilganda  (propan,  SO
2
 
gaz) o’z ta’sirini  ko’rsatadi.  
Erituvchini  moy eritmasidan  va kerak bo’lmagan  komponentlar eritmasidan 
regenirlash bir necha bosqichda  amalga oshiriladi: 

---

19 
 
a) Erituvchini oldin yuqori yoki atmosfera bosimida xaydab olinadi. 
b) Suv pari bilan xaydab olinadi. 
v) vakuum ostida xaydaladi. 
Tozalangan  mahsulotda  erituvchini  qoldiq  miqdori  0,005-0,02%  dan  ortiq 
bo’lmasligi kerak. 
Moylarning  qimmatbaho  uglevodorodlari  gach  yoki  ekstraktga  o’tib  ketishi 
mumkin.  Bu  asosan  erituvchini  etarli  darajasida  selektiv  bo’lmaganligi 
natijasidadir.  Buning  natijasida    o’zini  tuzilishi  bilan  kimmatbaxo  va  keraksiz 
komponentlar oraligida turgan uglevodorodlar yukotiladi. Bu komponentlarni yana  
ichki rafinat deyiladi. Bu komponentlarni yo’qotilishi  asosiy mahsulotni chiqishini 
pasaytiradi.