Mtmda bolalarni ma’naviy estetik tarbiyalashda musiqaning o’rni

Qo‘shiqchilikda ovoz xosila tizilmalarining tuzilishi va ahamiyati. Insonning ovoz xosila tizilmasi o‘ziga xos murakkab musiqa asbobi bo‘lib o‘zining rang-barang tembr boyligi nihoyatda nozik musiqa ifodalash xususiyatlariga egaligi bilan hamma musiqa asboblaridan ustun turadi. Chunki kishi ovozi kuy va so‘zni organik payvandlash natijasida musiqiy nutqni asl ma’nosini ochib beradi. Bu boradi inson ovoziga teng keladigan birorta ham musiqa asbobi yo‘q. Ovoz xosila tizilmai tomoq, xiqildoq, xaqum nafas ravogi ovoz pardalari bog‘lamlari rezator va har xil ushalardan iborat.
Xiqildoq ovoz paydo qilish xosila tizilmai vazifasini bajaradi. Xiqildoq uzuksimon, qalqonsimon va ikkita shoxsimon uchburchak tomonlardan iborat bo‘ladi. ular muayyan muskullar yordamida oldinga va orqaga harakat qiladi. Qalqonsimon tagayning pastki uzuksimon tang‘ayning xalqa qismi ustidagi pardalar elastik tolalardan tuzilgan. Tomoqning xalqum devorlari tomonidan nafas yo‘li boshlanadi va ovoz ravog‘iga taqaladi.
Ovoz ravog‘i har ikkala chetida juda nozik tola-tuqimalaridan iborat kuchliligi ovoz barqarorligi, ovoz chidamliligi kabidir. Ovoz yumshoq va jarangdor bo‘lsa, bu ovoz tembri yaxshi hisoblanadi. Aniq barqarorlik ovozning qaltiramasliligi, har bir tovushni u balandlikka chuzib tura olish qobiliyatiga egaligidir. Ovozning chidamliligi esa ko‘ylaganda tez charchamaslik qiyin va katta asarlarni ijro qilishda ovozning toliqmaslik xususiyati bilan belgilanadi. Qushiq aytish manand tovush ovoz pardalarining tebranishi hamda rezanatorlar tovushni kuchlantirish natijasida paydo bo‘ladi.
Rezanatorlar ikki hil bo‘ladi: Yuqori va pastki. Yuqori –bosh rezanatorga ovoz pardalarining tepasiga joylashgan xiqildoq.,burun va og‘iz bo‘shliqlari kiradi. Pastki kukrak rezanatoriga kukrak rezanatoriga kukrak qafasi troxeyale bronxlar kiradi. Rezanatolar tovush xosil qilish paytida o‘z shaklini xajmini artikulyatsiya xosila tizilmasi orqali o‘zgartirib turadilar.
Diapozoni yuqori registr tovushlar, bosh rezanotor, pastki registr tovushlari –ko‘krak rezanotor deyiladi. O‘rta registr tovushlarini kuylaganda aralash bosh va kukrak registrlaridan foydalaniladi.
Artikuliyatsiya-lotincha “artikul” –bo‘linish degan ma’noni bildiradi. Talaffuz aniq yoki noaniq bo‘linish artikulyatsiya xosila tizilmasining aktiv yoki passivligiga bog‘liq. Vokal darslarida olib boriladigan ma’lum mashqlar artikuliyani aktivlashtiradi. Artikulyatsiya xosila tizilmasi organlarni aktivlashtirish uchun turli xil mashiqlardan foydalanish mumkin. Masalan, pastki jag‘ xarkatining aktivlashtirish uchun “na”, “ma”, “da” kabi bug‘inlardan foydalanib mashq qilish mumkin. Tug‘ri talaffuz qilishda undosh bug‘inlardan undosh va unli tovushlarni o‘zaro munosabati katta ahamiyatiga ega bo‘ladi.
O‘nli tovushlarni uzlashtirishda undosh tovushlarning aniq talaffuzi muhum rol o‘ynaydi.
Endi lab tish faolligi uchun qilinadigan mashiqlardan ayrim namunalar keltiramiz. Lablarning faolligi uchun lab undoshlari z. m. p. ya. f. Va lab unlilari o. u. yu. tovushlaridan nu. mu. mo. bu. ku. Kabi bug‘unlar tuzib talaffuz qilish mumkin. Til faolligini oshirish uchun undosh d. k. z. l. n. r. s. t. s. ch. sh. Va unli tovushlardan iborat lya.lyo.lyu.le. va hokozo bug‘inlardan tuzilgan mashiqlardan foydalanish mumkin.
Agar u. unlilari k.g. undoshlar bilan qushib ku, ku, gu bug‘inlari yordamida mashq qilinsa artikulyatsiya xosila tizilmasining orqa tomoni faollashadi. Shuningdek di, zi, de, ze bug‘inlar yordamida mashq qilish artikuliyatsiya xosila tizilmasining oldingi qismini faollashtiradi va tovush bir muncha mayin va xarakatchan bo‘ladi, til oldinroqda joylashadi. So‘z talaffuzida ovoz kuchli tessitura talab qiladi. Yuqori registrda kuylaganda ovoz birmuncha qiyin sharoitda bo‘ladi. Bunday paytda yuqori notalarda ovozni shakllantirish bilan so‘zlarni aniq tanaffuz qilish oddiy ish bo‘lmaydi.
Asardagi adabiy matn so‘zlarini tinglovchilarga yetkazib berish vositasi deksiya deyiladi. Deksiya asarning g‘oyaviy mazmunini ochib berishda muhim o‘rin tutadi. Vokal musiqasida so‘z va muzika bir birini tuldiradi va badiiy obraz yaratadi.
Deksiya lotincha “talaffuz” nutq aniq so‘z talaffuzi ma’nosini bildiradi.
Musiqa rahbari bolalarga asar matnini tug‘ri va aniq talaffuz qilishni o‘rgatish bilan cheklanmasdan so‘zlarni qanday talaffuz qilishni bilishi mantiqiy urg‘ularga orfoepiya qoidalariga rioya qilishi zarur. Talaffuzning aniq bo‘lishi nutq xosila tizilmasining qanday joylashganligi va ishlashiga bog‘liq. Ovoz pardalari, tovush xosil qilish pardalari joylashgan. Odam ovozi juft va toq xiqildoq tog‘aylari pardalarining muskullari yordamida bir – biri bilan birikish hosil bo‘ladi. Nafas orqali chiqayotgan havo xiqildog‘i tog‘aylar orasida tortilgan baland pastligi yo‘g‘on-ingichkali xiqildog‘ bo‘lishiinng katta-kichikligini pardalarning tarangligiga ularning uzunligi va qalinligiga, til xalqum,-xiqildoq muskullarning qisqarishiga bog‘liqdir. Bu pardalar yuqori va pastda joylashgan bo‘lib, yuqoridagi soxta pastdagisi esa chin ovoz pardasi deyiladi.
Qo‘shiqchilikda qo‘shiq aytishga moyil va ma’lum ovoz balandligi, yoqimli tembrga, tiniq lirik yoki dramatik kichik yoki katta kuchlanishga ega bo‘lgan ohangdor ovozlar kuylashga monand ovozlar hisoblanadi. Yetarli hajmi chiroyli tembr ovoz, lablar, yumshoq tanglay, qattiq tanlay, jag‘ tinglash qo‘shiqchilik nutqini tashkil qiladi. Shunday qilib qo‘shiq ijrosida asarning poetik va mazmunini tinglovchilarga yetkazib berishda talaffuz talaffuz artikulyatsiya muhim rolb uynar ekan. Musiqa madaniyati darslarida bolalarning so‘z talaffuzi mahorati bilan birga nutq madaniyatini o‘stirib borish lozim. Yaxshi kuylash malakasiga ega bo‘lgan bola har qanday shaklda yozilgan qo‘shiqni to‘g‘ri talaffuz qila oladi.