Muallif: Karimova Shohista Mavzu: Zamonaviy kompyuter sinflari va imkoniyatlari

Ichki qurilmalar bilan mulokot almashivu uchun maxsus portlar, xamda umumiy portlar mavjud.
Umumiy portlarga  printer , sikoncha ulanish mumkin. Umumiy portlar ikki xil buladi: paralel - LTP1-LTP4 bilan belgilanadi va ketma-ket - COM1- COM3 bilan belgilanadi. Parallel portlar kirish-chikishni ketma-ket portga nisbatan tezrok bajaradi.
- Monitor (displey) – matn yoki grafikli ma’lumotlarni tasvirlash uchun xizmat qiladi. U ikki xil rejimda ishlashi mumkin: matnli va grafikli.
Matn rejimida displey ekrani shartli ravishda 80 ta ustun 25 satrga bulinadi. Shu maydonning ixtiyoriy joyida belgilar tasvirlanadi. Bu belgilar katta va kichik lotin xarflari, sonlar va yordamchi belgilar
- ~ ! @ # $ % ^ & * ( ) _ Q | { } ? G’ ; : , < . > bulishi mumkin.
Grafik rejimda ekranga matnli ma’luotlardan tashkari rasm va grafik tasvirlvr xam chiqariladi. Bunda belgi ixtiyoriy shrift va ulchamga ega buladi. Bu rejimda ekran nuktalar tuplamidan iborat. Masalan, 640x200 imkonyatli monitor ekranda gorizontaliga 640 va vertikaliga 200 nuktani tasvirlaydi.Nuktalar soni oshishi bilan tasvir sifati oshadi.
Kuyida Monitor bazi turlari keltirilgan.

Adapter	Rangi	Matnli	Grafikli
MDA	Ok-kora	80x20,2 ta rang	640x200,2 ta rang
CGA	Rangli	80x25,16 tarang, 323x200, 4 ta rang	640x200,2 ta rang
Hercules	Ok-kora	80x25,2 ta rang	720x348, 2 ta rang
EGA	Rangli	80x25,16 tarang, 80x43, 16 ta rang	640x350,16ta rang
VGA	Rangli	80x25,16 ta rang	640x480,16ta rang
SVGA	Rangli	80x25,16 ta rang	800x600,16ta rang

Hozirgi kunda shaxsiy kompyuterlarda asosan SVGA monitorlari bilan, NOTBOOKlar esa suyuk kristalli monitorlar bilan ta’minlangan.
Texnologik qism
Klavitura – axborotlarni va buyruklarni kiritishda ishlatiladi. Klaviaturada tugmalar soni va joylashishi turli xil bulishi mumkin, lekin ularning vazifasi uzgarmaydi.
Klavitura qurilmasini biz siz bilan tarkibiy jixatidan
4-guruhdagi tugmalarga bulib urganamiz:
1) Alafavitli-rakamli tugmalar guruhi- bu guruhdagi tugmalarni vazifasi kompyuterga axborotni va buyruklarni kiritishda foydalanadigan tuugmalardir. Xarflar, sonlar va tinish belgilardan iborat tugmalar kiradi.
2) Funktsional tugmalar guruhi - bu guruhdagi tugmalarga kuydagi tugmalar kiradi F1, F2 ,F3, F4, F5, F6, F7, F8, F9, F10, F11, F12. Funktsional tugmalar guruhi vazifalari turli maxsus amallarni bajarish uchun zarur, ularning vazifalar xar bir dasturda bir-biridan fark kilib , ularning vazifalari bajarayotgan dasturda belgilab kuyilgan buladi.
3) Maxsus tugmalar guruhi - bu guruhdagi tugmalar vazifalariga to’xtalamiz.
 [Enter] yoki [Return] tugmasi- yangi satrga utish yoki yozilgan buyrukni kiritish uchun xizmat qiladi.
 [Del] tugmasi - kursor turgan belgini uchirish uchun xizmat qiladi. Agarda klaviatura surish rejimida ishlayotgan bo’lsa belgi uchadi va belgidan keyingi ma’lumot chapga suriladi.
 [Ins] tugmasi -belgilarni kiritishda surish rejimidan almashtirish rejimiga utishni ta’minlaydi.
 [Vackspace] yoki [] tugmasi - kursordan chapdagi belgini uchiradi.
 [], [], [­], [], [Home], [End], [PgUp], [PgDn]tugmalari- kursorni mos ravishda chapga, unga, yukoriga,pastga, satr boshiga va oxiriga, matnni bir varak oldinga va pastga varaklashga olib keladi.
 [Ctl], [Alt] tugmalar aloxida uzi bosilaganda xech kanday vazifani bajarmaydi ,lekin boshka tugmalar bilan birgalikda bosilganda dastur ishiga ta’sir qiladi. Xar bir dasturda dasturlovchi tomonidan ularning bajariladigan vazifalari kursatilgan buladi. Masalan dastur tavsifida ma’lum bir amal bajarilishi uchun [Alt]Q[X] ni kiriting deyilganda, siz [Alt] tugmasini bosgan holda, [X] tugmasini bosish kerak.
 [Shift] tugmasi- katta xarfni yoki simvolli tugmalardagi ikkinchi belgini chiqarish uchun xizmat qiladi. Buning uchun [Shift] tugmasini bosgan holda kerakli tugma bosiladi.
 [Caps Lock]tugmasi- alfavitli tugmalarni katta xarf rejimida ishlashni ta’minlaydiyu. Buning uchun [Caps Lock] tugmasini bosish natijada (Caps Lock) indikatori yonishi lozim. Katta xarf rejimidan chikish uchun yana shu tugmani bir marta bosish va indikator uchganligi kurish lozimdir. [Caps Lock] rejimida [Shift] tugmasi kichik xarflar rejimini beradi.
 [Brek] tugmasi- dastur ishini to’xtatish uchun xizmat qiladi.
 [Print Screen] tugmasi -ekrandagi tasvirni printerga chiqaradi.
 4) Kushimcha tugmalar guruhi ( buguruhdagi tugmalar soni 101 va undan tugmadan ortik tugmachali klaviaturada uchraydi) ular odatda klaviaturaning ung tamonida joylashgan bulib ularning soni 17 va undan ortik bulishi mumkin. Bu tugmalar guruhi ikki xil xolatda ishlaydi :
 [Num Lock] (rakamlar) tugmasi- bosilgan xolatda (Num Lock) indikatori yongan xolatda 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 sonlar, G’, *, -, Q arifmetik amallar, ( . ) belgisi chikadi va [Enter] tugmasi joylashgan. Odatda kompyuter ishga tayyor bo’lgan xolatda (Num Lock) indikatori yonik xolatda buladi.
 [Num Lock] tugmasi- bosilgan xolatda (Num Lock) indikatori yonmagan xolatda [], [], [­], [], [Home], [End], [PgUp], [PgDn], [Ins] va [Del] tugmalari vazifasini bajaradi.
Iqtisodiy qism


 -Sichkoncha - kompyuetr bilan foydalanuvchi mulokatini engillashtiruvchi manipulyator. Kompyuterga axborotni kiritish qurilmasi hisoblanadi. Uning sichkoncha nomi tashqi kurinishidan kelib chikkan. Sikoncha kulga bemalol joylashuvchi bir necha tugmali kuticha. Sichkoncha stol yoki maxsus yuzada(gilamchada) xarakti tufayli ekrandagi kursorni mos ravishda xarakatlantiradi. Biror bir buyrukni bajarish uchun sichkonchaning mos tugmasi bosiladi. Bir xil amaliy dasturlar fakatgina sichkoncha bilan ishlashga moslashgan.
- Printerlar - ma’lumotlarni kogozga chiqaruvchi qurilma. Barcha printerlar matnli ma’lumotni, kupchiligi esa rasm va grafiklarni xam kogozga chiqaradi. Rangli tasvirlarni chiqaruvchi maxsus printerlarxam bor.
- Printerlarning kuyidagi turlari mavjud: ignali (matritsali yoki nuktali matritsali), siyoxli(purkagichli) va lazerli.
Matritsali printerlar keng tarkalgan printerlar turi bulib ,ularning ishlash koidasi kuydagicha: printerning yozish boshchasida vertikal tartibda ignalar joylashgan. Boshcha yozuv satri buylab xarakatlanadi va ignalar kerakli dakikadabuyalgan lenta orkali kogozga uriladi natijada kogozda belgi yoki tasvir paydo buladi. Ignalar soniga kura bu printerlar bir necha turga bulinadi: 9-ignali, 24-ignali, 48-ignali.
 9-ignali printerda yozuv sifati pastrok. Sifatini oshirish uchun yozishni 2 yoki 4 yurishda bajarish kerak.
 24 ignali printer sifatli va tezrok ishlaydi.
 48 ignalisini yozuvni juda sifatli chiqaradi.
Ignali printerlar tezligi bir bet uchun 10 sekunddan 60 sekundgacha vakt oraligi ketadi.
Siyoxli(purkagichli) printerlarda ma’lumotlar kogozga maxsus qurilma(siyoxdanlar) orkali purkalanayotgan siyox tomchilari orkali chop kilinadi. Siyoxli printerlar sifati lazerli printerlar sifatiga yakin va narxi xam arzondir. Siyoxli printer shovkinsiz ishlaydi. Shuning uchun hozirgi kunda kupchilik undan foydalanilyapti. Teligi bir bet uchun 15 dan 100 sekundgacha vakt oraligini tashkil etadi.
Lazerli printerlar bosmoxona sifat darajasiga yakin sifatli yozuvni ta’minlaydi. U ishlash nuktai nazaridan. Nusxu kuchiruvchi kseroksga yakin, bunda fakat bosuvchi baraban kompyuter buyrugi yordamida elektrlandi. Buyok donochalari zarblanib barabanga yopishadi. Va tasvir xosil buladi. Tezligi bir bet matn uchun 3 dan 15 sekundgacha. Rasm uchun kuprok, katta rasmlar uchun 3 minutgacha vakt talab qiladi. Hozirgi kunda mintiga 15-40 betgacha ma’lumotni chop etadigan lazerli printerlar mavjud.



- Kompyuterga ulanadigan qo`shimcha qurilmalar. 
Kompyuterning imkonyatlari nafakat ma’lumotlarni kayta ishlash, kiritish yoki chop etish bilan chegaralanadi, balki ma’lumotlarni saqlash, kidirish-chikarish va kayta ishlashda turli xil ulanadigan qurilmalar yakkol ishlatilagnda yakkol seziladi va kuyida biz bu qurilmalar bilan tanishamiz.
 Skaner-kompyuterga matnli yoki tasvirli ma’lumotlarni kirituvchi qurilma. Skanerlar belgilarnixam anglaydi, shuning uchun kul yozmalarnixam kompyuterga kiritish uchun xizmat qiladi. Ular ikki xil buladi: avtomatik va avtomatik bulmagan. Birinchisi ma’lumotni varaklab ukiydi, ikkinchisi satlab, buning uchun skanerni kerakli satrga kul bilan surib turish kerak.
 Plotter- chizmalarni kogozga chiqaruvchi qurilma. Plotterlar 2 xil buladi: barabanli va planshetli. Barabanligi rulonli, planshetligi varakli kogozga chiqaradi. Plotterlar asoan chizma loyixalarini avtomatlashtirishda foydalanidi.
Mehnat muhofazasi qismi
 Modem- telefon tarmogi orkali boshka kompyuterlar bilan ma’lumot almashish imkonini beruvchi maxsus qurilma. Modemlar ichki(elektron platali) va tashqi aloxidagi turdagi qurilma) bulishi mumkin. Modemlar ma’lumot uzatish tezligi bilan farklanadi. Ular odatda sekundiga 2400 dan 33600 bitgacha ma’lumotni uzaish imkoniyatiga ega.
 Faks-modem - shunday qurilmaki, oddiy modemning barcha imkonyatlariga ega bulib, qo`shimcha rasmli telefaks ma’lumotlarni kompyuterlararo almashish imkonyatlariga ega. Ayni vaktda ishlatilayotgan kupchilik modemlar faks-modemlar bulib, ularning ayrimlari ovoz almashish imkonyatlariga ega.
 Myltmedia- tasvirli ma’lumotlar bilan ishlashga kodir bo’lgan vosita hisoblanadi. Multmedia suzi lotincha "media" suzdan olingan bulib, "ma’lumot tashuvchi vosita" degan ma’noni anglatadi. Multimediali kompyuterlar suz, musika va boshka ovozli ma’lumotlar, video ma’lumotlar kabul qiladi va ular ustida ishlaydi. Multimediali kompyuterlar albatta kompakt disklar uchun maxsus disk yurituvchilar ovozli xaritalarga ega bulishi xamda kamida Pentum(75 Mgts yoki 486 SX) 25 Gts tezlikdagi mikroprotsessor, joriy xotirasi 4 Mbayt va kattik disk hajmi 160 Mbayt xamda 640x480 nkutali rangli video tizmga ega bulishi kerak.
 Kompakt disk (CD-ROM) uchun disk yurituvchilar - ma’lumotlarni maxsus kompakt (CD ROM ) disklardan ukish imkonyatini beradi. Bu disklar ishonchlirok buladi va ularning hajmi 640 Mbayt va undan ortik bulishi mumkin, ularga ma’lumotlar oldindan yozilagn buladi.
 Trekbol- sichkoncha kabi shar shaklidagi manipulyator. Shar burilgan tomonga ekrandagi tasvir xam buriladi.
 Strimmer-magnitli lentali kassetaga ma’lumotlarni yozish qurilmasi. Kattik diskdagi ma’lumotlar nusxasini olish kuyish uchun strimmerlar keng ishlatiladi. Ular bir-biridan hajmi bilan farklanadi.
 Tarmok adapteri- kompyuterni maxalliy tarmokka ulash imkonini beradi. Bunda foydalanuvchi tarmokdagi boshka kompyuter bilan uzaro mulokotda bulishi va ma’lumotlardan foydalanishi imkoniyatiga ega buladi.