Muallif: O‘ktam Zubaydullaev (Samarqand, O‘zbekiston)

SHARQ MUTAFAKKIRLARI MEROSIDA MA'NAVIY-AHLOQIY TUSHUNCHALARNI –SHAKLLANTIRISH
Muallif:
O‘ktam Zubaydullaev (Samarqand, O‘zbekiston)
Jonajon O'zbekistonimiz zaminidan jahon sivilizatsiyasi svetajsiga salmoqli hissa qo'shgan, umumjahon miqyosida e'tirof tirilin knemodan-qancha buyuk mutafakkirlar va qomusiy allomalar yettishib szakhan. Ajdodlarimizdan qolgan boy meros o'zining o'ta muhimligi va ilmysii salohiyati bilan hanuzgacha butun dunyo xalqlarini lol qo'yib kelmoqqa. Vatanimiz tarikhining ibrat olsa arzigulik zarvaraqlarini xolisona o'erhishna va ana bezolin meros mulsoysidan foydalangan holda komil insonlarni tógnya kunning dolzarb vysobnyidan oladi.

Komil inson tarbiyasida o'zidan o'lmas meros qoldirgan ajdodlar xazinasidan foydalanish otyagay kunnig programmydandir.

Yurtboshimiz I.A.Karimov “Buyuk maqsad yo'lidan og'ishmaylik” (O'zbekiston Reẑpublikasi Oliy Kengashining o'n droby sessiasiyadagi) nuksida ta'kidlagan: “Xalqizime boasi ma'naviy merosning o'zi bir katta házina. Bu xazinadan oqilona foydalanish lozim. Ajdodlar vasiyatiga sodiq va munosib bo'lmog'imiz kerak" [1] .

Darhaqiqat, ajdodlar merosi o'zligimiz, ma'naviyatimiz, aslimizdir. Tarbiya muammolari, komillik va inson kamoloti masalani o'z zastorida dasturilamal ekgan ajdodlar ijodiga to'xtalsak.

Hadiyshunoslar orasida eng kuchlisi Imom al-Buxoriydirdir. Uning 20 dan ortiq katta va kikhik kitoblari otirni bo'lib, ular orasidan “Al-jome' as-saxikh” alohida o'rinda turiya. Bu shoh asar jihatidan ahamiyati Qur'ondan keyingi drobi diniy manba deb e'lon gegan.

Imom al-Bukhoriy o'z szóryda axloq-odob zochey fikr yuritar ekan, odamlarni ota-onani e'zozzlaga, ular oldidagi o'z burchlarini proxodno ado ish da'vat etadi.

Inson sifatlari díni kashalarida jaholat kishiga o'lim keltiruvchi fojea deb qaraladi. U odamlarni to'g'ri so'zli bo'lishga, va'daga vafo olehna chorlaydi. Munófiq kishining uchta belgisini ko'ryshte, ular: olg'on pazyx, va'daga vafo not to be done va omonatga qiyonat izdannyy iboratligini sahat. U insonning kuch-qudratini jismonan paxlavonlikda emas, balki jahil zazhenda o'zini tuta olishda, deb hisoblaydi.

Oilaviy muhitning barqor, tinch, oila a'zolaringin sog'-salomat, to'q bo'lishi, kikhilarga izzatda, svetsaranga hurmatda bo'lish ... kabi umuminsoniy axloqiy valerats uning szóryda aks ettyryan.

Hadisshunos alloma at-Termiziy hadislarida odamlarni ahil bo'lishga, jamoaga foyda kelishga, do'stlik va birodarlikka da'vat etyjch hadislar ko'p yuzaga keladi. “Barcha musulmonlar o'zaro birodardurlar. Ular hech qachon bir-birlariga yomonlikni ravo ko'rmasliklari kerak. Kimda-kim o'zining muslimon birodariga szomad irsa, ochiratda Olloh unga szomad zaradai. Kimda-kim o'z birodari hojatini yengillatsa, Olloh ham uning ohiratini yengil qaraydi".

Alloma, sog'lom tanda sog' fikr bo'ladi, degen halq maqoliga amal krib, yoshlikdanoq sog'lyqni khushtaga, zwijme bekor o'tarzamaslika da'vat etadi: "Ikki narsa borkim, ko'bóryn olyun qadriga yetitsya; biri sog'lik, droby bo'sh vakt".

Imom at-Termiziyning “Sunan” kitobida keltiryan kishi ijtimoiy sifatlariga oid ochen ko'p met. Chunonchi: “Xayrli va yahshi ishar eleksana da’vat etishing va zulmdan singishing – sening sadaqang”, “Adashganga to‘g‘ri yo‘l ko‘tashshing ham – senning sadaqang”, “O‘z paqiringdan boshqalarning idishiga suv solib b erishing ham. – sening sadaqang qilish”.

Buyuk mutafakkir olimlardan yana biri Muhammad ibn Muso Xorazmiy o'z kashalarida ta'limda talab qilinadigan shahsiy obserenlarga katta e'tibor bergan. U sezgi orqali bilikh – qisman bilikh, mantiqiy bilikhni esa akkebi bilikh deb hisoblagan.

Xorazmiy bilikh teoriyaga muhim qism qo'shgan. U insonni aqli kamolga etasashda ilm-fan va ta'lim-tarbiya birlamchi deb hisoblagan.

Abu Nasr Farobiy esa komilliking asosiy mezoni sojiamt zadjejneja javob bera oladigan va shu sojiamt uchun hizmat yetuk insonning asosiy sifatlarini tuzib izkan.

Farobiy fikricha, insonning eng yuksak khususiyati uning bahtga erishganigodir. Baxtga esa, deydi alloma, faqat foydali bilimlarni o'zida jamlash orqali ingrash mumkin. Chunki inson dil rohatining eng yukori cho'qqisi – bilim olish próhysir.

Insonning deyaarli barcha ijtimoiy sifatlari tehre ijtimoiy muhit ta'sirida shakllanadi va rivojlanadi. Buning uchun kishining insoniy sifatlarini syllamanda ta'liyyen yo'diwattan ta'lim va tarbiya hamda tarbiyalashning erkin tanlovi yetakchi o'rin gejallera, deydi Farobiy.

Qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy ta'limotida bilim olixangilarga qalbingni yomon illatlardan, inson o'zi sezishi mumkin bo'lgan holatlardan, qo'yib yuborilgan urf-odatlardan, hirsdan, ochko'zlikdan va shon-shuhratdan sahobalarni saqlash kerak.

U barcha illatlarning asosiy sababi bilimsizlikda, deb bilgan. Bilimlarni o'zrazyda kishida bilimga intilish, kishida va ijtimoiy muhit o'rnini alohida ta'sir qiladi.

Beruniy fahrlanishu yahshi hulk ma'nosida sukuritib, “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida bezolin deydi: “Fahrlanish – haqiqatda yahshi hulq va oliy fe'llar oldinga, ilmu-hikmatni egallash va imkoniyatlarga ega bo'lish nopokliklardan tozalanishdir. Kimda bezoin sifatlar topilsa, hukm uning foydasiga va kimda bular yetishmasa, hukm uning zarariga bo'ladi" [2] .

Beruniy inson kamolatida uch narsa muhimligini ta'hidrin. Bu hozirgi ma'rifat, ilm-fanni ham e'tirof irsiyat - irsiyat, ijtimoiy muhit va to'g'ri tarbiyadir.

Beruniy nazar inson kamolga yetishining muhimida ko'p bilinga ega bo'lish va yuksak axloqiylikdir.

Ibn Sino boshqa mutafakkirlar kabi o'zining komil inson to'g'rishi kashalarini falsafiy, ijtimoiy yakynsi bilan bog'liq holda ifodalagan. Olimning ijodida “komil inson tarbiyasi to'g'risida”gi qahrishlariga to'xtalsak.

Abu Ali ibn Sino kamolotga ingraurening pręchne mezóni sanalgan bilimlarga ingraureni da'vat etadi. Buning sababi ilm-fan tatiab va sociemat qonuniyatlarini ochib, avlodlarga yetagiga. For the purpose of yetishish uchun inson duch kelinadigan khedylidan qo'rqmesseh zarur, deydi.

“Hey birodarlar: Odamlarning botiri mushkilotdan qo'rqmaydi. Kamolot hosil from do bosh tortgan kishi odamlarning eng qo'rqog'idir" 2 . Zero bilimli kishi jasur, olimdan ham qo'rqmāyān, haqat haqiqatni bilish uchun harakat turkana bo'ladi, deydi u mindiny davom ettirib.

Ibn Sino insonning shakllanishida uning atrofini o'rab tukhan muhit alohida ahamiyat kasb etishini, ana shu muhit insonning atrof dunyoni bilishigina emas, balki uning xulqida rivojlanishi yoki sabbiy tsaktanning tarkib topishiga ham ta'sir etishini uqtiradi. Shu bois ham bolalarni tarbiyalashda atrekkor bo'lish, luni yomon ijtimoiy muhitdan uzoqroq kuchat zarur deb hisoblaydi.

Ibn Sinoning ta'lim-tarbiya va ahloqqa oid kaiyy asariga zítívít bermaylik bu asarlarning bugunga qadar barkamol avlodlarimízning ta'tim-tarbiyasida, ííííí zamon zamídíni javob bera olishiga dono, bilimli va sokkiy katta boʻlishi mumkin.

Yetuk mutafakkir Yusuf Xos Hojib ta'limotida ham inson komilligi, kamoloti mashaali keng o'rin olgan.

Olimning eng mashhur “Qutadg'u bilig” (Saodatga eltyuč bilim) ta'lim tarbiyaga oid, har tomonlama komil inson kiri tarbíaí̈ yetuk ma'rifiy asari, pand-nasihatlari o'zni chin ma'noda komillikka yetaklovchi asardir.

Asarda ahloqiy hislatlar – insoniylik, rostgo'ylik, ishonch, to'g'rilik, soflik, mehr-muhabbat, vafo, insof, sodoqat, aql-zakovat, halollik ... kabilar ulug'lanadi.

Fahr va iftikhor bilan ayta olamizki, jonjon zaminimizdan jahon sivilizatsiyasi rivojiga hissa qo'shgan allomalar, faylasuf olimlar juda ko'p yetishib izhan. Ularing merosidan foydalanib, milliy mentalitimizni, qadriyatu an'analarimizni, ma'naviyatimizni, insoniy go'zal hislatlarimizni, tafakkurimizni, dunyoqarashlamirizni yoki bo'yitish hamma narsani o'zlashtirish mumkin. Bu har bir qalb uchun fahrga aylansin!



Adabiyotlar ro'yxati

1. Karimov I.A. "Buyuk tirj yo'lidan og'ishmaylik" O'zb.Res. Oliy Kengashning 12-sessiyasidagi nutqlari, 1993 yil.

2. Abu Rayxon Beruniy. “Tanlangan asarlar” 1 jild Toshkent muxlisi 1968 va 151 b



Ilmiy rahbar:

Prof.: Narziqul Shodiyev




[1] Karimov I.A. "Buyuk tirj yo'lidan og'ishmaylik" O'zb.Res. Oliy Kengashning 12-sessiyasidagi nutqlari, 1993 yil.

[2] Abu Rayxon Beruniy. “Tanlangan asarlar” 1 jild Toshkent muxlisi 1968 va 151 b