Muallif: Shaybonov Muhsinbek 27/03/2023 03: 53: 18

Operatsion tizimlarning jarayonlari boshqaruvi- operatsion tizimlarning 
ishini o`rganishda asosiy tushunchalardan biri bo`lib, ustida tizim aniq amallar 
bajaradigan asosiy dinamik ob’ektlar sifatida olinadigan jarayonlar xisoblanadi. 

---

Muallif: Shaybonov Muhsinbek 
27/03/2023 03:53:18 
Jarayon tushunchasi OT tushunchasini qarab o`tganimiz, biz Ko`pincha 
“dastur” va “topshiriq” so`zlarini Ko`p ishlatdik. Masalan, xisoblash tizimi bitta 
yoki bir nechta dasturni bajaradi, OT topshiriqni rejalashtiradi, dasturlar 
ma’lumotlar almashadi va xokazo. 
Biz bu so`zlarni umumiy xolda ishlatdik va siz xar bir aniq xolda nimani 
tushunayatganingizni taxminan tasavvur qilar edik. Ammo bir xil so`zlar xar xil 
xolatda masalan, xisoblash tizimi ishlov bermaydigan statik xolatdagi ob’ektlarni 
xam (masalan, diskdagi fayllar) va ijro jarayonidagi bo`lgan dinamik xolatdagi 
ob’ektlarni xam bildirar edi. Bu xolat OT lar umumiy xossalari to`g`risida 
gapirganimizda, ya’ni uning ichki qurilmalari va o`zini tutishiga e’tibor berilmagan 
xolatda mumkin edi. Ammo endi zamonaviy kompyuter tizimlari ishini detallashgan 
xolda 
o`rganganimizda 
biz 
amallarni 
(terminologiyani) 
detallashgan 
aniqlashttirishimizga to`g`ri keladi. 
“Dastur ” va “topshiriq” terminallari statik, faol bo`lmagan (neaktivniy) 
ob’ektlarni tavsiflash uchun ishlatiladi. Dastur esa, bajarilish jarayonida dinamik, 
faol ob’ektga aylanadi. Uning ishlashi borasida kompyuter turli komandalarga 
ishlov beradi va o`zgaruvchilar qiymatlarini o`zgartiradi. Dastur bajarilishi uchun, 
OT ma’lum son operativ xotira ajratishi, unga kiritish chiqarish qurilmalarni va 
fayllarni bog`lashi, ya’ni butun xisoblash tizimi resurslari xisobidan ma’lum qismini 
rezervlab qo`yishi kerak. Ularning soni va konfiguratsiyasi vaqt o`tishi bilan 
o`zgarishi mumkin. Bunday kompyuter tizimlari ichidagi faol ob’ektlarni tavsiflash 
uchun “dastur” va “topshiriq” terminlari o`rnmga yangi “jarayon” terminini 
ishlatamiz. Ko`pincha abiyotlarda soddalashtirish uchun, jarayonni bajarilish 
vaqtidagi dasturni xarakterlaydigan abstrapena sifatida olish tavsiya etiladi. 
Jarayon OT boshqaruvi ostida xisoblanadi. Bunday qabul qilishda xisoblash 
tizimlarida bajariladigan xamma narsa(faqat foydalanuvchi dasturlarigina emas, 
balki OTning xam ma’lum isimlari xam) jarayonlar to`plami sifatida tashkil 
qilingandir. OT, jarayon ustidagi amallarni bajara olishi uchun, xar bir jarayon Otda 
ma’lum ma’lumotlar strukturasi sifatida tasvirlanishi lozim bu struktura (tuzilma) 
shu jarayonga xos ma’lumotlarni o`z ichiga oladi. Bu ma’lumotlar quyidagilar: 
- Jarayon xolati 
- Jarayon dasturli(schyotchigi) hisoblagichi, yoki boshqacha qilib aytganda, 
jarayon uchun keyingi bajariladigan komanda adresi. 
- Protsessor registri tarkibi. 
- Xotirani boshqarish va protsessordan foydalanishni rejalashtrish uchun zarur 
ma’lumotlar (jarayon prioriteti, adres makoni, o`lchami va joylashgan o`rni va 
xokazolar.) 
- Xisob (qayd) ma’lumotlari jarayon identifikatsiya nomeri, qaysi 
foydalanuvchi uning ishini initsializatsiya qildi, jarayonning protsessordan 
foydalanish umumiy vaqti va xokazolar 
- Kiritish–chiqarish qurilmalari bilan bog`liq ma’lumotlar (masalan, 
jarayonga qanday qurilmalar bog`langan, ochiq fayllar jadvali va xokazolar). 

---

Muallif: Shaybonov Muhsinbek 
27/03/2023 03:53:18 
Albatta bu ma’lumotlar tizimini va tarkibi xar bir OTga bog`liqdir. Ko`pgina 
OTlarda jarayonni xarakterlovchi ma’lumot bitta emas, balki bir nechta ma’lumotlar 
strukturaida saqlanadi. Bu strukturalar xar xil nomlanishi, yuqorida keltirilgan 
ma’lumotlarni bir qismini yoki qo`shimcha ma’lumotlarni xam o`z ichiga olishi 
mumkin. Uni jarayon diskriptori, PCB (Process Control Block) yoki jarayonni 
boshqarish bloki deb nomlash mumkin. Jarayonni ishga tushirish OT, tayyor turgan 
jarayonlar orasidan birini bajarishga tanlaydi. Tanlangan jarayon uchun uni 
bajarilishi uchun o`erativ xotirada zarur ma’lumot bilan tahminlaydi. Keyin jarayon 
xolati bajarilish xolatiga o`zgartiriladi va boshqaruv jarayon komandalari 
xisoblagichi (schyotchik) ga ko`rsatiladigan komandasiga uzatiladi. 
Jarayonni to`xtatish. Bajarilish xolatidagi jarayon ishi, biror bir uzilish 
natijasida to`xtaydi. Protsessor avtomatik tarzda komandalar schyotchigini saqlaydi 
va boshqaruvni bu uzilishga ishlov beruvchi maxsus adresga uzatadi. OT jarayonni 
tayyorlik xolatiga o`tkazadi va uzilishni katta ishlashga, ya’ni uzilishga olib kelingan 
xolat uchun ma’lum o`eratsiyalarni bajaradi. 
Jarayonni blokirovka qilish. Jarayon o`z ishini xisoblash tizimida biror bir 
xodisa ro`y bermaguncha davom ettira olmaydi. SHuning uchun jarayon ma’lum 
tizimli chaqiriq bilan OTga murojaat qiladi. OT tizimli chaqiriqni qayta 
ishlaydi(kiritish –chiqarish operatsiyalarini initslalizatsiya qiladi, biror qurilmani 
bo`shashini yoki xodisa ro`y berishini kutayotgan jarayonlar navbatiga qo`shadi va 
xokazolar.), jarayonni bajarilish xolatidan kutish xolatiga o`tkazadi.