Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

W_6os
—= ^7,1 HsB ni tashkil kiladi. Bu nidoyatda katta energiya ekanligini
kuyidagi misolda kurish mumkin.
Solishtirish uchun kumir yonganda, ya’ni bitta uglerod atomi ikkita kislorod atomi bilan birikkanda (SO₂) - 5 eV energiya ajralishini xayolga keltirish mumkin.
Demak, yadro juda mustadkam kurilmadir. Davriy jadvaldagi kolgan yadrolarning dam boglanish energiyalari disoblangan bulib, eng katta boglanish energiyasi AW = 8,7 MeV davriy tizimning A = 50 - 60 massa sonlariga mos kelishini kurish mumkin. Undan keyin A ning ortishi, boglanish energiyasini biroz kamayishiga mos keladi. Uran yadrosining solishtirma boglanish energiyasi AW = 7,5 MeV ga tengdir. Demak, bitta ogir yadroni urtacha ogirlikdagi bir necha yadrolarga ajratish mumkin yoki bir necha engil yadrolarni birlashtirib urtacha yadroni dosil kilinganda juda katta ortikcha energiyaga ega bulish mumkin. Masalan, uran izotopini ₉₂ U²³⁸ (solishtirma boglanish energiyasi 7,5MeV bulgan) ikkita, massalari A = 120 ga teng bulgan yadrolarga ajratganimizda (solishtirma boglanish energiyasi 8,5 MeV bulgan) - 240 MeV energiya ajralgan bular edi yoki ikkita vodorod
izotoplarini (iH²) birlashtirish orkali 1 ta geliy (₂He⁴) dosil kilinsa - 24 MeV energiya ajralib chikkan bular edi. Xrzirgi paytga kelib bunday reaksiyalar amalga oshirilayotganini talabalarning deyarli dammasi biladi. Bu bulinish reaksiyalari yadro (yadro reaktorlari) kozonlarida yoki atom bombasining portlashida amalga oshiriladi. Engil yadrolarning kushilishi - termoyadro reaksiyalari dan iborat bulib, termoyadro generatorlarida (MGD - generatorlarida) amalga oshiriladi. Tabiiy dolda ^uyosh va yulduzlarda dam sodir bo’ladigan vodorod - vodorod yoki uglerod - uglerodssiklli sintez


480

reaksiyalari dam bitmas - tugalmas energiya manbalaridan iboratdir.

146 - §. Yadro kuchlari
Yadro mustadkam tizim ekanligini e’tiborga olsak, eng avval nuklonlar orasidagi boglanish juda katta energiyaga egadir va bu kuchlar biz bilgan kuchlarning birortasiga dam mos kelmaydi. Bu - yadro kuchlaridir. YAdro kuchlari gravitatsiyaviy kuch bulaolmaydi. Butun olam tortishish konuniga uxshash, bu kuchlar disoblab kurilsa, yadro
36
kuchlaridan 10 marta kichik ekanligini bilish mumkin. Yadro kuchlari elektrostatik kuch bulishi dam mumkin emas, chunki bir xil ishorali protonlar (masalan: Uran - U; Z = 92 ) bir - biridan kochib, yadroni tark etgan bular edi. Demak, yadro nuklonlari juda murakkab boglanish va kuchlarga ega bulgan tizim bulib, 4 ta asosiy xususiyatlarga egadirlar.

1. 
   YAdro kuchlari. Ta’sir radiusi juda qisqa masofada 2,2.10^-15m kuzatiladi. Bu masofadan katta masofalarda nuklonlar uzaro ta’sirlashmaydilar.
   
2. 
   YAdro kuchlari zaryaddan mustakildir, ya’ni proton - proton, proton - neytron yoki neytron - neytronlar bir xil tortishish va itarish kuchlarini dosil kiladi. Bu xususiyat yadrolarning zaryaddan mustatsillik prinsipi deb ataladi.
   
3. 
   YAdro kuchlari, uzaro ta’sirdagi nuklonlar spinlarining joylashishiga bog’liqdir. Masalan, neytron bilan protonning spinlari bir - biriga parallel bulgandagina ular deyton dosil kilib, birga turaoladi, bulmasa, yadro parchalanib ketadi.
   
4. 
   YAdro kuchlari tuyinish xossasiga ega, ya’ni yadrodagi dar bir nuklon chekli sondagi nuklonlar bilan uzaro ta’sirlashadi, kolganlari bilan ta’sirlashmaydi.
   

Xrzirgi zamon tasavvurlariga kura, yadro kuchlari, ya’ni kuchli uzaro ta’sir mezonlar deb ataluvchi virtual zarrachalar almashinishi orkali uzaro ta’sirlashadi, deyiladi.
1934 yilda I.E. Tamm nuklonlar orasidagi ta’sir, kandaydir virtual zarracha yutilishi yoki chikishi orkali amalga oshadi, deb disobladi. 1935 yili yapon olimi X. YUkava nuklonlar, elektron massasidan 200 - 300 marta katta bulgan va usha vaktgacha aniklanmagan zarrachalarni yutilishi yoki chikishi orkali ta’sirlashadilar, deb