Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

u = NBS • cosa


ga teng. Induksiyaviy EYUK esa, kuyidagiga teng bo’ladi:


s_u = —— = NBS • o • sin ot = £ sin ot
U ij o


dt


Zanjir karshiligi R bo’lsa, ramkadagi induksiyaviy tok
125

_£

1. 
   = — sin cot = I₀ • sin cot
   _R0
   

(37.10)


ga teng bo’ladi. Bu erda, £_o va 1_o - induksiyaviy EYUK va tokning maksimal kiymatlaridir.
(37.10) - ifoda buyicha uzgaruvchi tok, sinusoidam uzgaruvchan tok deb ataladi.
Magnit oqimi tutilishi щ dan щ kiymatgacha uzgarishi uchun ketgan vaktda zanjir orkali okib utgan Q zaryad mikdorini xisoblab kuramiz:
t - vakt momentida induksiyaviy tok
_l = ^£ = _-^{1 d}i R R dt


ga teng. dt kichik vakt ichida zanjir orkali dQ zaryad okib utadi:
_ I dl , I , ^dQ = ^-^~T^^dt = ^--^^d1, (37.11)
щ dan щ₂ gacha intervalda (36.11) - ifodani integrallasak kuyidagiga ega bulamiz:
Q ==-11 dp = ^ I
11


Magnit maydonining uzgarishi xisobiga xosil bulgan elektr maydon kuch chiziklari magnit kuch chiziklarini chirmab oladi.
V induksiya vakt buyicha uzgargani uchun
dB * 0
dt ^,


Essirkulyasiya vektori, elektrostatik maydon induksiya vektoridan farkli ravishda nolga teng emas.


126




SHuning uchun bunday elektr maydon potensial maydon emas, u uyurmali bo’ladi va bunday maydon nuqtalarida potensial bir xil kiymatga ega bulmaydi. Kuch chiziklarini boshi va oxiri bulmay, ular yopik chiziklardan iborat bo’ladi.

36. 
    - §. Utkazgichning induktivligi
    

Elektr toki okayotgan dar bir utkazgich uzining xususiy magnit maydoni ta’sirida bo’ladi. Tok dosil kilgan magnit oqimi yoki okim tutilishi, barcha sharoitlarda tok kuchiga proporsionaldir:
s= LI, (38.1)
bu erda L - proporsionallik koeffitsienti - utkazgichning
o
induktivligi deb ataladi. Utkazgichning induktivligi uning shakli, o’lchami va magnit singdiruvchanlikka bog’liqdir.
o
Utkazgichda magnit maydonining uzgarishi unda induksiya elektr yurituvchi kuchini kuzgatadi va u uzinduksiya EYUK deb ataladi.

1. 
   - ifodadan kurinib turibdiki, uzinduksiya EYUK ni vujudga kelishi utkazgichda tok kuchining yoki utkazgich induktivligining uzgarishi disobiga sodir bo’ladi. Bu uzgarishlarda, konturda dosil bo’ladigan, v uzinduksiya EYUK kuyidagiga tengdir:
   

_ dy _ d(IL)
= =
dt dt


dI dL L — +1 —
V dt dt _u


(38.2)


Agarda tok kuchi uzgarishida induktivlik uzgarmasdan kolsa (L = const, bu dol fakat moddada ferromagnit xususiyati yukligida yuz berishi mumkin), u dolda uzinduksiya EYUK kuyidagiga teng bo’ladi:
_g dI
^£uz=~^Ld ^, (³⁸³)
Bu ifodadagi minus ishora Lens koidasiga asosan paydo bulgan va induksiyaviy tok uni vujudga keltiruvchi sabablarga doimo karshilik kilish tarafiga yunalganligini bildiradi.


127




XBT da utkazgich induktivligining birligi sifatida, utkazgichdagi tok kuchi x,ar sekundda 1 A ga uzgarganda 1 Vb ga teng u - magnit oqimi tutilishini xosil kilaoladigan induktivlik kabul kilingan:


1Gn = 1


Vb


A


V


Veber
Amper


(38.4)


u

3. 
   - ifodadan 1Gn = 1 Vs/A ga teng bo’ladi.
   

36. 
    - §. Solenoidning induktivligi
    

Uzunligi diametridan katta bulgan solenoid induktivligini xisoblab kuramiz. I tok okayotganda, solenoid ichida induksiyasi B = 1l_o^_p1 ga teng bulgan bir jinsli magnit maydoni xosil bo’ladi.
X,ar bir uramdan utayotgan magnit oqimi F = BSra teng bulib, solenoid buyicha tula magnit okim tutilishi
u = NF = n£ • B • S = ju₀jjn²£ • S • I , (39.1)
ga teng bo’ladi. Bu erda £ - solenoid uzunligi, S - uning kundalang kesimi yuzasi, n - birlik uzunlikdagi uramlar soni. Solenoidning umumiy uramlari soni
N = n £


dan iborat bulganda, (39.1) - va (38.1) - ifodalarni solishtirish orkali, uzun solenoid induktivligi ifodasini keltirib chikarish mumkin:
L = ju₀^n²£ • S = id_Q^n² • V , (39.2)
bu erda V = £ • S - solenoid xajmi. Bu ifodadanss₀ ning ulchov birligini topishimiz mumkin:
^L Genri ( Gn L
YA = ~^7 , _t
n • V metr V m u


128

36. 
    - §. Zanjirni tok manbaidan uzishda xosil bo’ladigan uzinduksiya
    

Katta induktivlikka ega bulgan zanjirni tok manbaidan uzishda vujudga keladigan uzinduksiya dodisasini kurib chikamiz (75 - rasm).
K kalit A kontaktga ulanganda, zanjirdan mikdori Om konuni bilan aniklanadigan I_o uzgarmas tok oka boshlaydi.
t = 0 momentda kalitni tok manbaidan uzib, V kontaktga ulaymiz
va yopik zanjir dosil kilamiz. Tok uzgarib, kamaya boshlaydi,


K


L


V


R


A

73. 
    Rasm. Katta induktivli elektr zanjiri
    

zanjirning induktivlik qismida uzinduksiya EYUK dosil bo’ladi va tokning kamayishiga karshilik kilib, uni ma’lum vaktgacha saklab kolishga intiladi. Om konuniga asosan:


yoki