Mualliflar: Abduraxmanov. P., fizika-matematika fanlari doktori, professor, Egamov U., fizika-matematika fanlari

g


H = — p • I R


g=1
R


(36.7)


120

70. 
    rasm. Ikki chulgamli transformator
    

Agar utkazgich yopik bo’lsa, unda induksiyaviy tok xosil bo’ladi.
o
Utkazgichda induksiya uisobiga xosil bulgan EYUK kattaligi shu uzkazgichni kesib utuvchi magnit induksiyasi oqimining uzgarish tezligiga proporsionaldir:
d<^>


£


dt


Bu ifoda Faradey - Maksvellssonuni deb ataladi.
YOpik zanjirni kesib utuvchi magnit induksiyasi oqimining uzgarishini, shu zanjir atrofidagi magnit maydonini uzgartirish yoki yopik utkazgichni vakt buyicha uzgarmas magnit maydonida siljitish xisobiga xosil kilish mumkin. Birinchi xolda, elektr va magnit maydonlarining, Maksvell kashf etgan uzaro ta’sirga asosan, ya’ni magnit maydonining istalgancha uzgarishi elektr maydonining xosil bulishiga olib keladi va aksincha.
Ikkinchi xolda esa, utkazgichdagi erkin elektronlar xarakatga kelib induksiyaviy elektr tokini xosil kiladi.
Elektromagnit induksiya konunini energiyaning saklanish konuniga asoslanib keltirib chikarish mumkin.
31 - mavzudagi 61 - rasmga kaytamiz.
£ uzunlikdagi utkazgich qisqa vakt ichida, magnit maydon ta’sirida, db kichik masofaga siljigan bulsin. Bu xolda tok manbai bajargan ish
dA = £I • dt, (37.2)
ga teng bo’ladi. Boshka tarafdan, sarflangan energiya ikki kismdan iborat bo’ladi.


121

a) Djoul - Lens konuniga asosan uzkazgichda issiklik ajralishiga

1² R ■ dt, (37.3)
va b) magnit maydonida F = UB kuch ta’sirida utkazgichni siljitishda bajarilgan ishdan iborat bo’ladi.
F ■ db = I ■ db ■ B = I ■ V ■ dS = I ■ dO, (37.4)
bu erda R - zanjir karshiligi.
Energiyaning saklanish konuniga asosan
£ ■ I ■ dt = RI² ■ dt + I ■ dO , (37.5)
bu ifodaning ikki tarafini Idt ga bo’lsak,
dt dO
^£ = ^{SH +} ~L’ ⁽³⁷⁶⁾
ga ega bulamiz. Bu er dan
dO
£
t dt £ + £s
1 = -^T~ = ~_R^L, (37.7)
e manbaning EYUK dan tashkari induksiyaviy EYUK deb ataluvchi kushimcha EYUK xam ta’sir etadi:


£


= dO
^U =^_ ~dt


(37.8)


natijada yana (37.1) - ifodaga ega buldik.
Bu erda minus ishora, yopik zanjirni kesib utuvchi
dO J
~t~ >⁰J okim ortishi bilan induksiyaviy EYUK manba EYUKiga


122

l

teskari yunalgan bo’ladi, okim kamayganda —

• 
  dt
  

< 0 ikkala EYUK


larning yunalishlari bir xil bo’ladi.
Lens koidasiga asoslanib induksiyaviy EYUKning yunalishini aniklash mumkin: induksiyaviy EYUK va tok doimo shunday yunalishga ega bo’ladiki, u dosil kilgan magnit maydoni shu tokni vujudga keltiruvchi magnit oqimining uzgarishiga karshilik kiladi.

1. 
   - misol. Utkazgichdan yasalgan dalkaga magnitning shimoliy kutbini yakinlashtirsak (71 - rasm),
   

70. 
    rasm. Doimiy magnitning xalsali utkazgichda induksiyaviy
    

tokni xosilssilishi
dalkada I induksiyaviy tok dosil bo’ladi, uning magnit maydoni magnitning shimoliy kutbini itarishga darakat kiladi, ya’ni uni yana yakinlashishiga tuskinlik kiladi. Natijada, bu induksiyaviy tokning magnit kuch chiziklari dalkada ungdan chapga tomon yunalgan bo’ladi, ya’ni biz tarafda pastdan yukoriga karab yunalgandir.

2. 
   - misol. , uzunlikdagi utkazgich, uning uzunligiga perpendikulyar yunalishda v tezlik bilan darakatlansin (72 - rasm). V induksiyali magnit maydon darakat yunalishi utkazgich
   

o
uzunligiga perpendikulyar bulsin. Utkazgichdagi e zaryadli erkin elektronlarning dar biri utkazgich bilan v tezlikda darakatlanadi. Ularning dar biriga f = evBm teng Lorens kuchi ta’sir kiladi. Fikran, Lorens kuchini unga teng eE = evB elektr kuchi bilan almashtiramiz.
E = v^ B kattalikni Lorens kuchi maydonining kuchlanganligi deb ataymiz. Bu kuchlanganlik xuddi utkazgichning , uzunlikka teng kesmasiga


S






Ar = E, = vB,


123




potensiallar farqi kuyilganday tasavvur etamiz va u induksiyaviy elektr yurituvchi kuchga tengdir.
e_i = -— = -vB£
^U dt


V






pdt
72 - rasm. ^arakat yunalishiga perpendikulyar bulgan magnit maydonining utkazgich elektronlariga ta’siri


SHunday kilib, utkazgichda xarakat kilayotgan erkin elektronlarga Lorens kuchining ta’siri (33.1) - ifodasiga olib keladi.

73. 
    rasm. N ta uramlardan iborat yopits zanjir
    

Agar yopik zanjir N - ta uramlardan iborat bo’lsa va magnit oqimining kuch chiziklarining xar biri shu uramlarni kesib utsa (73 - rasm), u xolda bu okimning uzgarishi, zanjirda induksiyaviy EYUK ni xosil kiladi:


124






(37.9)


bu erda u = N0 - otsim tutilishideb ataladi.
Kuch chiziklariga perpendikulyar bulgan uk atrofida, V induksiyali bir jinsli magnit maydonida o doimiy burchak tezlik bilan aylanayotgan, xar bir S yuzaga ega bulgan N uramlardan iborat ramkaning elektromagnit induksiyasini kurib chikamiz (74 - rasm)

73. 
    rasm. V induksiyali magnit maydonida aylanayotgan Nuramli
    

ramka
Boshlangich momentda (t = 0), ramka tekisligi V yunalishga perpendikulyar bulsin. Bu ramkani kesib utuvchi magnit oqimi






►


►


Fo = BS


dan borat. t momentda esa, u


F = BS • cosa


ga teng bo’ladi. Ramkada magnit oqimining tutilishi