Муаммоли маруза матни молия фанидан

Назорат рақамлари - бу белгиланган муассасанинг фаолият самарасини аниқлаш ҳамда 
унинг ривожланиш истиқболини аниқловчи кўрсаткичдир. Масалан, ўқув муассасаларда 
ўқийдиганларнинг /ўқувчилар, студентлар сони ўртача йиллик ҳисобида ставкаларнинг миқдори 
мактабларда педагогик ишчиларнинг техникум ва олийгоҳларда профессор-ўқитувчилар 
таркиби/; стационар тоифадаги медицина ташкилотларида - касалларнинг ётар-турар жойи, 
уларнинг ишлатилиши ҳамда медикларнинг ставкаларини ифодаловчи кўрсаткичлар 
ишлатилиши лозим, амбулатория - поликлиника муассасаларида касалларнинг докторлар 
қабулида бўлиши ва медикларнинг ставкалари миқдорини ифодаловчи кўрсаткичлардан 
фойдаланилади ва ҳоказо.
Назорат рақамлари директив характерга эга эмас ва муассасаларнинг фаолиятида турли хил 
хизматлар кўрсатиш бўйича якунловчи натижаларни ёрқин намоён қилади.
Назорат рақамлари ўз ичига қуйидагиларни олади: 
-муасаса 
томонидан хизматқилувчи 
аҳолининг (контингентлар-нинг) сони ва 
таркиби; 
-муассаса томонидан қилинган хизматларнинг ҳажми ва |хизмати|сифати|масалан 
поликлиникада қабул қилинган беморларнинг сони, мактаб битмрувчиларнинг сони ва ҳоказо|;
-муассасаларнинг техника билан таъминланганлик ва транспорт билан таъминланганлик 
кўрсаткичлари; 
-муассасаларнинг меҳнат жамоаларини ижтимоий ривожланишини белгаловчи 
кўрсаткичлар.
Молиявий режалаштиришда фойдаланилган иқтисодий нормативлар ўз ичига 
қуйидагиларни олади:
-амал қилувчи муассасани бюджет томонидан молиялаштириш; 
-иш ҳақи фондини ташкил қилиш; 
-ишлаб чиқариш ва ижтимоий ривожлантириш фондини ташкил қилиш; 
-валюта маблағлари ҳисобига валюта ажратмалари фондини ташкил қилиш.
Бюджет томонидан молиялаштириш сарфларининг нормативлари аҳоли ва юридик 
шахсларга бепул хизмат кўрсатувчи муассаса фаолиятни таъминловчи молиявий маблагларнинг 
умумий суммасини ҳисоб - китоб қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Нотижорат фаолияти 
билан шуғулланувчи ташкилот ва муассасаларнинг назорат сонлари ва иқтисодий 
нормативларидан ташқари давлатнинг марказлашган капитал қўйилмалари ҳисобига янги 

---

85 
қурилмалар ва объектларни ишга тушириш учун улар давлат буюртмаларини ҳам олишлари 
мумкин.
Назорат рақамлари иқтисодий нормативлари ва давлат буюртмаларига асосланган ҳолда 
ташкилот ва муассасалар керакли ҳисоб - китоблар қилишлари ва харажатлари ва даромадлар 
сметалари тузилиши мумкин. Смета бюджет муассасасининг бошлиғи ва касаба уюшмаси билан 
биргаликда тасдиқланади.
Тузилган смета шартли реквизитлардан ташқари| яъни муассасанинг номи; қайси 
бюджетдан молиялаштирилганлиги; смета тасдиқлаган шахснинг имзоси ва бошқалар| яна ўз 
ичига учта бўлимни олади.
1. Ҳаражатлар ва даромадлар.
2. Ишлаб чиқариш кўрсаткичлари.
3. Ҳаражатлар 
ва 
даромадлар ҳисоб 
- китоби 
ва 
тасдиқланиши.
Ҳаражатларнинг биринчи бўлимида қуйидагилар кўрсатилади: 
- Моддий ва унга тенглаштирилган ҳаражатлар.
- Иш ҳақи фонди.
- Ишлаб чиқариш ва ижтимоий ривожланиш фонди.
- Моддий рагбатлантириш фонди.
- Бошқа фондлар ва резервлар. , 
Даромадларнинг биринчи бўлимида қуйидагилар қўрсатилади: 
• Бюджет томонидан молиялаштириш.
• Аҳолига қўшимча пулли хизматлар.
• Ташкилотлар 
ва 
корхоналар 
билан 
тузилган 
шартномалар 
асосида 
хизматлар кўрсатиш.
• Бошқа тушумлар.
• Ижара берилган мосламалар ва жойлардан келган тушум.
Молиявий истиқболлаштиришнинг асосий вазифаларини ва принципларига ҳаққоний баҳо 
бериш жараёнида биз яна бир муҳим масалани яққол кўришимиз мумкин.
Бу масалани асосий молиявий режалаштиришнинг бир қатор масалаларини ҳал қилишда 
иқтисодий математик моделлардан самарали фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Берилган 
масалаларни ҳал қилишда иқтисодий математик моделидан амалиётда етарлича тушунган ҳолда 
фойдаланаолмаётир. Иқтисодий математик моделдан молиявий режалаштиришда қўллашнинг 
етарли шарти модель ҳисобларини технологиясининг амалдаги технология билан мос 
бўлишидир.
Технологиянинг мос килиши учун қуйидаги моделлари амалиётда фойдаланиш учун 
тавсия қилинади: 
1. конкрет масалаларни ечиш ва режалаштириш жараёнида бевосита элемент бўлмоғи 
лозим. Моделларнинг фойдалилиги режалаштирилаётган иқтисодий кўрсаткичларни ўз ичига 
олиш билан белгиланади. Фақат шу асосда модел режалаштириш - жараёнида ишлатилиши 
мумкин; 
2. адреслиликка эгалик. Бу тавсияларнинг айнан белгиланган конкрет режалаштириш 
органларига қаратилган бўлиши лозимлиги билан белгиланади.
3. иложи борича соддабўлмоги лозим. Моделнинг соддалиги ундан фойдаланувчиларнинг
тез вақт давомида уни ўзлаштириш имкониятини билдиради. Соддалик принципи қуйидагича 
таъминланади; 
-режалаштирувчиларнинг ҳисоб жараёнида улар учун оддий бўлган бир хил терминлари 
кўрсаткичларнинг қўлланилиши; 
-модел идентификацияси учун ишлатилаётган шундай аҳборотни қўллаш лозимки, у 
режалаштириш ва статистика органлаги ўртасидаги барча келишмовчиликларни бартараф 
қилсин.
4. ўзининг натижаларига тўлиқ етарли жавобгарликни олувчи хизматчининг стратегик 
режа ечимларини танлаш эркинлигини таъминлаш.
Иқтисодий математик усуллардан ЭҲМдан фойдаланиш орқали режалаштиришда мавжуд 
бўлган, чегараларни бартараф қилишга, ишлаб чиқилган кўрсаткичларда бўлган ўзгаришлар 
бўлган режа масалаларни аниқлашда имкон яратишга, хақиқатдаги иш натижаларни ҳисобга 

---

86 
олган ҳолда кутилаётган режа топшириқларни бажарилишини ҳисоблар чикаришга имкон 
яратади.
Молиявий кўрсаткичларнинг ҳам итиқболли ҳам режали ҳисоб-китоблари турли ҳил 
методлардан фойдаланишни тақазо этади, шулардан энг муҳимларига қуйидагилар киради: 
экстрополяция методи, норматив|меъёрий|математик моделлаштириш таққословчи метод, балома 
методлари, экспертиза методлари киради.
Экстрополяция методи молиявий кўрсаткичларнинг динамикасиви намоён қилишда уларни 
аниқлаш, ҳисоб- китобларда кўрсаткичларнинг жорий давридагилардан фойдаланилади. Бу 
методвинг моҳияти шундан иборатки прогнозлаштирилаётган объектлик ўрганишда ҳамда унинг 
ўтмишдаги ва ҳақиқатдан ривожланишда- келажакдаги ривожланиши ўрганилади. 
Экстрополяция функционал боғланишдаги формасида эгри чизиқларнинг элеперик курилишида 
баланси оқималарда сифат ва миқдор функционал тизими ва тузилишига эга 
характеристикаларнинг статистик тенденциялар асосида ишлаб чиқарилади.
Экспертиза методи. Экспертиза методи берилган объектга олимлар ва мутахасис экспорт 
томонидан тараққий ривожланишига ҳаққоний баҳо бериш асосида мавжудлиги билан 
белгиланади. Бу олимлар ва мутахассис- экспертлар ишлаб чиқарган баҳо, алтернатив гипотезлар 
ва мавжуд бўлган ва туғилаётган истисноларни ҳал этишда барча мавжуд бўлган йўлларни излаб 
топадилар. Эксперт баҳолари мустақил ёки жамоа томонидан айтилган муҳокамаларга 
асосланади.
"Истиқболлаштириш"- олиндан башорат қилиш. Прогнозлаштириш иқтисодий воқеликни 
ёки объектлик келажакда ревожланишининг 
олдиндан - башорат 
қилиш 
усулидир. Истиқболлаштириш жамиятнинг барча соҳаларида назария ва амалиёт ўртасида мухим 
манба бўлиб ҳисобланади.
Ижтимоий ривожланишни прогнозлаштиришнинг муҳим йўналишларидан бири молиявий 
прогнозлаштиришдир.
Иқтисодий истиқболлаштириш предмети объектларнинг келажакда қандай ҳолатда 
бўлишини билиш, молиявий прогнозлаштириш қонуниятлари билиш ва йўлларини қидириш 
ҳисобланади. Молиявий истиқболлаштириш жамият ривожланиш қонунлари билишга ҳамда 
ижтимоий иқтисодий ривожланиш йўллари ва фан тараққиётга асосланади.
Мақсади, вазифаси, объекти, усуллари ва бошқаларга қараб, прогнозларни турли хил 
турларга ажратиш мумкин.
Уларга қуйидагилар киради: 
1. Истиқболлаштиришнинг қўлами бўйича: 
а)макроиқтисодий истиқболлар; 
б)тармоқлараро ва худудлараро истиқболлар; 
в)халқ хўжалик комплексларнинг ривожланиш истиқболлари.
2. Амал қилиш вақти бўйича: 
а)оператив истиқболлар |1 ой муддатгача|; 
б)қиска муддатли истиқболлар |1 ойдан 1 йилгача|; 
в)ўрта муддатли истиқболлар |1-5 йилгача|;
г)узоқ муддатли истиқболлар|5-15-20 йилгача|;
3. Ўрганилаётган объектларнинг характери бўйича: 
а)ишлаб чиқариш муносабатларнинг ривожланиш истиқболлари; 
б)фан-техника тараққиётининг ижтимоий иқтисодий шарт-шароитлари ва 
оқибатларини истиқболларини; 
в)халқ хўжалик ривожланишиниг истиқболлари; 
г)молиявий муносабатларни истиқболлаштириш; 
д)даромадлар ва иарҳларни истиқболлаштириш.
Жаҳон амалиётида макроиқтисодий режалаштириш турли туман усуллари қўланилади.
Бу усулларни қуйидаги чизмада кўриш мумкин: 

---

87 
Иқтисодий даражада мувозанатни таъминлашда йиғма ва хусусий балансдан кенг 
қўлланилади. Йиғма баланслар миллий иқтисоднинг ривожланиш натижаларини ифодаловчи 
иқтисодий кўрсаткичларни аниқлашда кенг қўлланилади. Хусусий этувчи омилларни ҳисобга 
олишда, молиявий ва меҳнат ресурсларига бўлган талаб ва таклиф ўртасида мувозонатни 
таъминлаш учун хизмат қилади. 
Ҳалқ хўжалиги баланси қуйидаги бўлимларни ўз ичига олади:
1. Жаъми ижтимоий маҳсулот ишлаб чиқариш ва тақсимлашнинг йиғма баланси. 
2.Миллий даромад ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва қайта тақсимлашнинг йиғма баланси. 
3. Асосий фондлар ва капитал қўйилмалар баланси. 
4. Меҳнат ресурслари йиғма баланси. 
Моддий баланслар моддий ресурсларга бой бўлган талаба ва таклиф ўртасида 
мувозанатни ўрнатиш учун хизмат қилади. 
Иккала балансларнинг ресурслари қуйидаги моддаларни ўз ичига олади. 
1. Йил бошидан қолдиқ. 
2. Ишлаб чиқариш 
3. Импорт 
4. Бошқа тушумлар 
Ишлаб чиқариш воситалари моддий баланс ресурсларни қуйидагича тақсимланишини 
кўзда тутади. 
1. Ишлаб-чиқариш фойдаланиш эхтиёжлари. 
2. Капитал қурилиш эҳтиёжлари 
3. Бозор фонди 
Режалаштириш 
Бал
анс
усу
ли
Норма
ти
в ус
ул
И=
ти
соди
й
Даст
урий
ма=сад
л
и
Ба
ланс
ла
р-
н
ин
г 
Нор
ма 
ва
но
рмат
ив
лар
ни
нг
И=т
исод
и
й
Ма
=са
дли
даст
урл
арн
ин
г 
Йи
\ма
Хус
усий
ХХБ
МЩТ
ТБ
И=тисоди
Ижтимо
Илмий
техник 
Худудий 
Экологи
Хыжали
к 
Корреля
-цион 
тахлил 
И=тисоди
Ижтимо
Технологи
Экологи

---

88 
4. Экспорт 
5. Бошқа ҳаражатлар 
6. Йил оҳиридаги қолдиқ 
Истеъмол буюмлари моддий баланси 
1. Бозор фонди 
2. Бозордан ташқари фонд 
а) 
саноатда қайта ишлаш; 
б) саноатдаги истеъмол; 
3. Экспорт 
4. Бошқа харажатлар 
5. Йил оҳиридаги қолдиқ 
Молиявий баланслар ёки қиймат баланслари ҳам 2 қисмдан иборат бўлиб, 1 қисмида 
даромадлар, 2-қисмда харажатлар акс эттирилади. 
Харажатлар қисмида эса давлат бюджет томонидан, яъни халқ хўжалиги 
молиялаштириш характерлари, фан бошқарув учун харажатлар ва бошқа шу каби моддалар акс 
эттирилади. қиймат балансларнинг энг содда кўриниши бу аҳолининг пул даромадлари ва 
харажатлари баланси ҳисобланади. Аҳолининг пул даромадларини қуйидагилар ташкил этади.
1. Иш ҳақи ва иш ҳақи кўринишидаги бошқа пул даромадлари. 
2. Жамоа хўжаликларда меҳнат ҳақи. 
3. Нафақалар, стипендиялар турли хил пособиялар. 
Харажатлар қисмини қуйидагилар ташкил этади. 
1. Товарларни сотиб олиш. 
2. Хизматлар учун тўлов 
3. Мажбурий тўлов 
4. Жамғармаларнинг ўзгариши