Muammoli metodlar

---

MUAMMOLI METODLAR
 
Reja: 
1. Muammoli metodlar haqidagi umumiy qarashlar. 
2. Muammoli metodlar tasnifi 

---

Tayanch tushunchalar: Muammoli metodlar, o’quv materiallari, 
muammolar paydo qilish, mustaqil fikrlash, metodlar oluvchilarning 
izlanuvchanlik qobiliyati, tahlil jaaryoni, pedagogik va psixologik muhit, 
fikrlash faoliyati, o’quv axoboti. 
Hozirgi kunda metodlar tizimida "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" ni 
maktab amaliyotiga tadbiq etishning yakuniy bosqichi davom etmoqda. 
Pedagogika fanida o’qitish jarayoni ikki tomonlama metodlar oluvchi 
tomonidan bajariladigan o’kuv faoliyati va metodlar beruvchining 
o’rgatuvchilik faoliyati yig’indisidan iborat ekanligi e’tirof etiladi. Bu 
qoidani inkor etib bo’lmagani kabi zamonaviy metodlar mazmuni 
umuminsoniy va milliy tajribalardan tashkil topshi ham xayotiy xaqikatdir. 
Metodlar oluvchilar tomonidan o’zlashtirilishi va mustakil fikr 
yuritishlariga undashi bevosita metodlar beruvchi faoliyatiga eoglik. 
Metodlar beruvchi metodlar oluvchilarni faollashtiradigan, o’zi va 
o’rganuvchi uchun qulay bo’lgan yo’l , usul va uslublarni o’qitish shakllari 
mgtsd va vaziyatlarni izlaydi. Metodlar oluvchilarni mustaqil fikrlashga 
o’rgatib o’kuv jarayonining yukori sifat va samaradorligiga erishadi. Zero, 
"agar bolalar erkin fikrlashni o’rganmasa, berilgan metodlar samarasi past 
bo’lishi mukarrar". 
Yosh avlodni erkin mustaqil fikrlashi uchun metodlar tizimida 
muammoli usuldan, muammoli vaziyatlarni yaratish yoki muammoli 
metodlar tashkillash maksadga muvofikdir. 
Muammoli metodlar deyilganda, o’kuv materialini metodlar oluvchilar 
ongida ilmiy izlanishga undash, bilish vazifalari va muammolari paydo 
bo’ladigan kilib o’rganish tushuniladi. O’rgatishning bu usulida metodlar 
oluvchining fikrlash faoliyatida mantiqiy, to’g’ri, ilmiy xulosalarni izlash va 

---

o’zlashtirishga rag’batlantiradigan muammoli vaziyatlar vujudga keladi. 
Yuzaga kelgan muammoni xal qilish uchun, u o’rganiladigan qoidalarni 
to’g’ri tushunib olishga intiladi. Muammoli metodlar tashkil kilishdan asosiy 
maqsad: 
a) 
talabalarni mustakil fikrlashga o’rgatish; 
b) 
mustaqil bilim olish , o’z ustida ishlash ko’nikmasini singdirii1; 
v)metodlar oluvchilarni izlanuvchanlik kobiliyatlarini shakllantirnsh: 
g) o’z fikr - muloxaza za takliflariga suyanib xulosa chikarishga, fikrlarni 
dalillar asosida asoslab berishga tajribalar o’tkazishga o’rgatishdan 
iboeatdir. 
Bugungi kunda uzluksiz metodlar tizimida muammoli vaziyatlarning har 
xil turlaridan foydalanilmokda. Boshlang’ich sinflarda bolalarning faxmini 
rivojlantiradigan biluv topshiriqlaridan, masalalardan, yukori sinflarda har 
narsani bilishga qiziqish va xavas uyg’otadigan, ya’ni fanlar bo’yicha 
maxsus masalalardan, o’rta maxsus kasb-xunar, akadem lisey va oliy 
metodlar tizimida esa metodlar oluvchi ongida mukarrar sur’atda mayilli bir 
savol tug’iladigan va shu savolga javob kaytarish istagi paydo bo’ladigan, 
shuningdek, intellektual hislar va ruxiy kechinmalar xosil qiladigan 
muammoli vaziyat yaratilmokda. 
Bugungi kunda oliy metodlar tizimida metodlar oluvchilar oldida tez-tez 
muammolar paydo qilish, ya’ii muammoli vaziyat yaratish usulidan unumli 
foydapanishmoqda. 
Pedagogika fanlarining o’qitishni tashkillashtirishda muammoli usuldan 
foydalanish alohida ahamiyatga egadir. Masalan: "Zardo’shtiylik dinining 
birinchi olovi kayerda yoqilgan", yoki doskaga kuyidagi tasvirni tushirib, 
"Kaykovusni qarindoshlik rishtalarini aniklang", yoki "Anbar otin nima 

---

uchun kizlar maktabida chistonlardan foydalangan", yoki "metodlar va 
tarbiya jarayonlarining xususiyat va qonuniyatlari orasida kanday fark va 
o’xshashliklar bor?" yoki "Zamonaviy texnologiyalarga asoslangan o’kitish 
paradshmasini anikdang". Bu savollar ko’rinishidan juda soddaga o’xshasa 
xam, uni echish, unga javob topish , asoslash metodlar oluvchini 
o’ylangiradi, fikrlarini teranlashtiradi, natijada u o’zining bilimlarini ishga 
soladi. Bu jarayonda metodlar beruvchi quyidagi talablarni nazarda tutishi 
shart: 
1. Metodlar o.tuvchilar bilish kiyinchiligiga ega, ya’ni o’rganilayotgan 
muammo ustida fikr yuritish. 
2. Metodlar oluvchilarda bilishga qiziqish uyg’otish. 
3. Taxlil jarayonida metodlar oluvchilarning avvalgi tajribasi va bilimiga 
suyanish. 
4. Metodlar sluvchiga qulay pedagogik-psixologik muhitni tashkil kilish. 
Tajribalarnin)- ko’rsatishicha muammo natijalarini topish, metodlar 
oluvchilarda bklishga xavas, izlash-kidirishga intilish, intellektual hislar, 
ruhiy kechinmalarni xosil qiladi. Muammoli tatlim vauni tashkil etish bir 
qancha afzalliklarga ham ega: 
1. Muammoli metodlar metodlar oluvchilarni mantikiy-ilmiy, ijodiy, 
fikrlashga o’rgatadi. 
2. Muammoli metodlar o’kuv axborotini chukurroq o’zlashtirishga olib 
keladi. 
3. Ruhiy koniqish, o’z imkoniyatlarini va kuchiga ishonish tuyg’usini 
vujudga keltirish. 
4. Metodlar oluvchilarda yangiliklar yaratish va mantikiy xulosalar 
chiqarishga imkon yaratadi. 

---

5. Haqikatning, qonuniyatning osonlikcha paydo bo’lmasligi, u metodlar 
oluvchidan intilish, izlanish, mashakqatlarga barham berish kabi ilmiy 
e’tiqodlarini chuqurlashtiradi. 
6. Metodlar oluvchilarning fikrlash faoliyatida ularda xar narsaii bilishga 
havas, faxm-farosatlikni tarbiyalashga yordam beradi. 
7. Metodlar oluvchiga mustaqil o’qishga qiziqish va yangilikka intilish 
hissini o’stiradi. 
8. Metodlar oluvchida ijod qilishga intilish va o’zgalar fikrini hurmat 
qilish kabi shaxsiy fazilatlarni taribyalashga yordam beradi. 
Shark mutaffakiri A.R. Beruniyning pedagogik va didaktik qarashlarida, 
o’quvchilarning o’kitish hamda taribiyalash jarayonida birinchidan, turli 
mavzularda muloxazalar yuritishni, shuningdek o’kuvchining zerikmasligini, 
xotirasiga malol keltirmaslikni (zo’riqtirmaslikni) ta’kidlab aytgan fikrlarini 
keltirish joiz: "Bizning maqsadimiz o’quvchini toliktirib qo’ymaslikdir, 
xadeb bir narsani o’kiyberish zerikgrli bo’ladi, va toqatni toq qiladi. Agar 
o’quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga utib tursa u huddi turli tuman 
bog-rog’larda sayr kilgandek bo’ladi, bir bog’dan o’tar-o’tmas, boshqa bog’ 
boshlanadi. Kishi ularning hammasini ko’rgisi va tomosha kilgisi keladi. Har 
bir yangi vokea-narsa kishiga rohat bag’ishlaydi". 
Muammoli metodlar ona tili o’qitishda keng qo’llanadigan interfaol 
metodlardan biridir. Bu metodlaro’quvchini fikrlashga, mulohazali bo’lishga, 
o’rganilayotgan hodisa haqida keng va chuqur mushohada yuritishga 
o’rgatadi. Til hodisalarini o’rgatishda shu texnologiyadan foydalanilsa, 
o’quvchilar mavzuni teran va ongli idrok etadilar. Ona tili metodlarida 
hamma mavzularni o’rgatishda bu usuldan foydalanib bo’lmaydi. Mavzu 

---

mohiyatidan kelib chiqqan holda bu usul qo’llanishi mumkin. O’qituvchi 
muammo qo’yilishi mumkin bo’lgan mavzuni to’g’ri belgilay olishi kerak. 
Agar mavzu to’g’ri belgilanmasa, kutilgan natijaga erishib bo’lmaydi.
Ona tili metodlarida butun bir dars jarayonini muammoli 
metodlarasosida qurish imkoniyati yo’q. Muammo darsning ma’lum qismida 
yuzaga keltiriladi va o’quvchilar e’tiboriga havola etiladi. O’quvchilar 
qo’yilgan muammoni hal qilish uchun mavzuga oid nazariy tushunchalarni 
atroflicha o’rganadilar, muammo echimiga yordam beradigan amaliy ishlarni 
bajaradilar. Bunday amaliy ishlarga til hodisalarini taqqoslash, guruhlarga 
ajratish, misollar topish, hukm chiqarish kabi mustaqil ishlar kiradi.
O’qituvchi bu texnologiyani qo’llashda sinfni guruhlarga bo’lib 
ish olib borsa, maqsadga erishish imkoniyatlari kengayadi. Guruhlar 
muammoni birinchi bo’lib echishga intiladilar va faolroq ishlaydilar. 
Guruhlar bilan ish olib borish muammo yuzasidan bir necha echimlarni 
qiyoslash imkoniyatini ham beradi. O’quvchilar o’qituvchi yordamida 
muammoga oid eng to’g’ri echimni belgilaydilar. 8-sinfda gap bo’laklarini 
o’rgatishda mazkur texnologiyadan foydalanish mumkin. O’quvchilar 
dastlab “Hol” mavzusi bilan tanishadilar. Darslikda berilgan 90-91 
mashqlarni ishlash orqali hollar hamisha kesimga tobelanib kelishini va 
barcha mustaqil so’z turkumlari bilan ifodalana olishini bilib oladilar. 2-
jadval orqali esa holning ma’no turlari bilan tanishadilar. Holning shunday 
turlaridan biri qurol-vosita holidir. Holning bu turi nima bilan, qanday usul 
bilan? kabi so’roqlarga javob bo’ladi va o’rin-payt kelishigida kelgan va 
ko’makchi bilan qo’llangan so’z orqali ifodalanadi. O’quvchilar “Vositali 
to’ldiruvchi” mavzusi bilan tanishish jarayonida xuddi shu shaklda kelgan 
gap bo’lagini to’ldiruvchi sifatida o’rganadilar. Xuddi shu o’rinda o’qituvchi 

---

o’quvchilar oldiga quyidagi muammoni qo’yadi: qurol-vosita holi bilan 
vositali to’ldiruvchi o’zaro qanday farqlanadi? Sinf o’quvchilari uch guruhga 
bo’linadi va ularga “Tafakkur”, “Iste’dod”, “Zakovat” nomlari beriladi. Har 
bir guruh muammo echimini topishga kirishadi. O’qituvchi muammo 
echimiga yordam beradigan misollarni o’quvchilar e’tiboriga havola qiladi.
Xat qalamda yozildi. Bu kitob akamda bor.
U eshikni qo’li bilan ochdi. Men do’stlar bilan maslahatlashdim.
Guruh a’zolari muammoni echishda quyidagilarga asoslanadilar:
Qurol-vosita holi ham, vositali to’ldiruvchi ham fe’l kesimga 
bog’lanadi.
Qurol-vosita holi nima bilan?, qanday usul bilan? so’roqlariga javob 
bo’ladi. Vositali to’ldiruvchi yuqoridagi shakllarda kelganda kimda?, kim 
bilan?, nima bilan? so’roqlariga javob bo’ladi.
Berilgan gaplar juftligini qiyoslaydilar va kerakli xulosa chiqaradilar.
O’quvchilar shu uch asosga tayangan holda quyidagicha xulosa 
chiqaradilar:
“Tafakkur” guruhi. Qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi 
so’roqlariga ko’ra farqlanadi.
“Iste’dod” guruhi. Biz ham shu fikrga qo’shilamiz. Qurol-vosita 
holi nima bilan?, qanday usul bilan? so’roqlariga javob bo’lsa, vositali 
to’ldiruvchi esa kimda?, kim bilan?, nima bilan? so’roqlariga javob bo’ladi. 
Bu fikrimizga yuqorida berilgan gaplar tahlili dalil bo’ladi.
“Zakovat” guruhi. Biz ularning fikrini to’ldirmoqchimiz. 
Yuqorida berilgan gaplarni tahlil qilamiz. Xat qalamda yozildi. Gap 
tarkibidagi qalamda so’zi nima bilan? so’rog’iga javob bo’lgani uchun qurol-
vosita holi hisoblanadi. Bu kitob akamda bor gapi tarkibidagi akamda bo’lagi 

---

kimda? so’rog’iga javob bo’lib, vositali to’ldiruvchi hisoblanadi. Ikkinchi 
gap juftligidagi qo’l bilan (yozdim), do’stlarim bilan (maslahatlashdim) 
bo’laklari ham so’roqlariga ko’ra farqlanadi.
Har bir guruh o’z fikrlarini shu tarzda taqdim qilgandan so’ng 
muammo echimiga oid quyidagicha xulosa chiqariladi: demak, qurol-vosita 
holi va vositali to’ldiruvchi o’zaro so’roqlariga ko’ra farqlanadi.
Shundan so’ng muammo echimiga oid nazariy tushunchani 
mustahkamlash uchun amaliy ishlar bajariladi. Har bir guruhga amaliy 
topshiriqlar beriladi.
“Iste’dod” guruhi o’rin-payt kelishigidagi so’zlar bilan 
ifodalangan qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi ishtirok etgan gaplar 
tuzadi:
Men akam bilan telefonda gaplashdim.
Anvarjon akamda telefon bor.
“Tafakkur” guruhi ko’makchi vositasida ifodalangan qurol-vosita holi 
va vositali to’ldiruvchi ishtirok etgan quyidagicha gaplar tuzadi:
Hakimjon ota gullar ostiga ketmon bilan ishlov berdi.
Biz gullar parvarishi haqida Hakimjon ota bilan suhbatlashdik.
“Zakovat” guruhi har ikki gap bo’lagini aniqlashga oid test savollari 
tuzadi.
1. Qaysi qatorda qurol-vosita holi ishtirok etgan?
A) Biz O’zbekistonda yashaymiz.
V) O’zbek xalqida ajoyib urf-odatlar bor.
S) U hovlini yangi supo’rgida supurdi.
2. Vositali to’ldiruvchi ishtirok etgan qatorni aniqlang?
A) Ahmadali o’z farzandlari bilan faxrlanadi.

---

V) Onaning ko’ngli bolada, bolaning ko’ngli dalada.
S) Abdullajon shiddat bilan oldinga intildi. Pedagogika fanida o’qitish 
jarayoni ikki tomonlama metodlar oluvchi tomonidan bajariladigan o’kuv 
faoliyati va metodlar beruvchining o’rgatuvchilik faoliyati yig’indisidan 
iborat ekanligi e’tirof etiladi. Bu qoidani inkor etib bo’lmagani kabi 
zamonaviy metodlar mazmuni umuminsoniy va milliy tajribalardan tashkil 
topshi ham xayotiy xaqikatdir. 
Metodlar oluvchilar tomonidan o’zlashtirilishi va mustakil fikr 
yuritishlariga undashi bevosita metodlar beruvchi faoliyatiga eoglik. 
Metodlar beruvchi metodlar oluvchilarni faollashtiradigan, o’zi va 
o’rganuvchi uchun qulay bo’lgan yo’l , usul va uslublarni o’qitish shakllari 
mgtsd va vaziyatlarni izlaydi. Metodlar oluvchilarni mustaqil fikrlashga 
o’rgatib o’kuv jarayonining yukori sifat va samaradorligiga erishadi. Zero, 
"agar bolalar erkin fikrlashni o’rganmasa, berilgan metodlar samarasi past 
bo’lishi mukarrar". 
Yosh avlodni erkin mustaqil fikrlashi uchun metodlar tizimida 
muammoli usuldan, muammoli vaziyatlarni yaratish yoki muammoli 
metodlar tashkillash maksadga muvofikdir. 
Muammoli metodlar deyilganda, o’kuv materialini metodlar oluvchilar 
ongida ilmiy izlanishga undash, bilish vazifalari va muammolari paydo 
bo’ladigan kilib o’rganish tushuniladi. O’rgatishning bu usulida metodlar 
oluvchining fikrlash faoliyatida mantiqiy, to’g’ri, ilmiy xulosalarni izlash va 
o’zlashtirishga rag’batlantiradigan muammoli vaziyatlar vujudga keladi. 
Yuzaga kelgan muammoni xal qilish uchun, u o’rganiladigan qoidalarni 
to’g’ri tushunib olishga intiladi. Muammoli metodlar tashkil kilishdan asosiy 
maqsad: 

---

a) 
talabalarni mustakil fikrlashga o’rgatish; 
b) 
mustaqil bilim olish , o’z ustida ishlash ko’nikmasini singdirii1; 
v)metodlar oluvchilarni izlanuvchanlik kobiliyatlarini shakllantirnsh: 
g) o’z fikr - muloxaza za takliflariga suyanib xulosa chikarishga, fikrlarni 
dalillar asosida asoslab berishga tajribalar o’tkazishga o’rgatishdan 
iboeatdir. 
Bugungi kunda uzluksiz metodlar tizimida muammoli vaziyatlarning har 
xil turlaridan foydalanilmokda. Boshlang’ich sinflarda bolalarning faxmini 
rivojlantiradigan biluv topshiriqlaridan, masalalardan, yukori sinflarda har 
narsani bilishga qiziqish va xavas uyg’otadigan, ya’ni fanlar bo’yicha 
maxsus masalalardan, o’rta maxsus kasb-xunar, akadem lisey va oliy 
metodlar tizimida esa metodlar oluvchi ongida mukarrar sur’atda mayilli bir 
savol tug’iladigan va shu savolga javob kaytarish istagi paydo bo’ladigan, 
shuningdek, intellektual hislar va ruxiy kechinmalar xosil qiladigan 
muammoli vaziyat yaratilmokda. 
Bugungi kunda oliy metodlar tizimida metodlar oluvchilar oldida tez-tez 
muammolar paydo qilish, ya’ii muammoli vaziyat yaratish usulidan unumli 
foydapanishmoqda. 
Pedagogika fanlarining o’qitishni tashkillashtirishda muammoli usuldan 
foydalanish alohida ahamiyatga egadir. Masalan: "Zardo’shtiylik dinining 
birinchi olovi kayerda yoqilgan", yoki doskaga kuyidagi tasvirni tushirib, 
"Kaykovusni qarindoshlik rishtalarini aniklang", yoki "Anbar otin nima 
uchun kizlar maktabida chistonlardan foydalangan", yoki "metodlar va 
tarbiya jarayonlarining xususiyat va qonuniyatlari orasida kanday fark va 
o’xshashliklar bor?" yoki "Zamonaviy texnologiyalarga asoslangan o’kitish 
paradshmasini anikdang". Bu savollar ko’rinishidan juda soddaga o’xshasa 

---

xam, uni echish, unga javob topish , asoslash metodlar oluvchini 
o’ylangiradi, fikrlarini teranlashtiradi, natijada u o’zining bilimlarini ishga 
soladi. Bu jarayonda metodlar beruvchi quyidagi talablarni nazarda tutishi 
shart: 
5. Metodlar o.tuvchilar bilish kiyinchiligiga ega, ya’ni o’rganilayotgan 
muammo ustida fikr yuritish. 
6. Metodlar oluvchilarda bilishga qiziqish uyg’otish. 
7. Taxlil jarayonida metodlar oluvchilarning avvalgi tajribasi va bilimiga 
suyanish. 
8. Metodlar sluvchiga qulay pedagogik-psixologik muhitni tashkil kilish. 
Tajribalarnin)- ko’rsatishicha muammo natijalarini topish, metodlar 
oluvchilarda bklishga xavas, izlash-kidirishga intilish, intellektual hislar, 
ruhiy kechinmalarni xosil qiladi. Muammoli tatlim vauni tashkil etish bir 
qancha afzalliklarga ham ega: 
9. Muammoli metodlar metodlar oluvchilarni mantikiy-ilmiy, ijodiy, 
fikrlashga o’rgatadi. 
10. Muammoli metodlar o’kuv axborotini chukurroq o’zlashtirishga olib 
keladi. 
11. Ruhiy koniqish, o’z imkoniyatlarini va kuchiga ishonish tuyg’usini 
vujudga keltirish. 
12. Metodlar oluvchilarda yangiliklar yaratish va mantikiy xulosalar 
chiqarishga imkon yaratadi. 
13. Haqikatning, qonuniyatning osonlikcha paydo bo’lmasligi, u metodlar 
oluvchidan intilish, izlanish, mashakqatlarga barham berish kabi ilmiy 
e’tiqodlarini chuqurlashtiradi. 
14. Metodlar oluvchilarning fikrlash faoliyatida ularda xar narsaii bilishga 

---

havas, faxm-farosatlikni tarbiyalashga yordam beradi. 
15. Metodlar oluvchiga mustaqil o’qishga qiziqish va yangilikka intilish 
hissini o’stiradi. 
16. Metodlar oluvchida ijod qilishga intilish va o’zgalar fikrini hurmat 
qilish kabi shaxsiy fazilatlarni taribyalashga yordam beradi. 
Shark mutaffakiri A.R. Beruniyning pedagogik va didaktik qarashlarida, 
o’quvchilarning o’kitish hamda taribiyalash jarayonida birinchidan, turli 
mavzularda muloxazalar yuritishni, shuningdek o’kuvchining zerikmasligini, 
xotirasiga malol keltirmaslikni (zo’riqtirmaslikni) ta’kidlab aytgan fikrlarini 
keltirish joiz: "Bizning maqsadimiz o’quvchini toliktirib qo’ymaslikdir, 
xadeb bir narsani o’kiyberish zerikgrli bo’ladi, va toqatni toq qiladi. Agar 
o’quvchi bir masaladan boshqa bir masalaga utib tursa u huddi turli tuman 
bog-rog’larda sayr kilgandek bo’ladi, bir bog’dan o’tar-o’tmas, boshqa bog’ 
boshlanadi. Kishi ularning hammasini ko’rgisi va tomosha kilgisi keladi. Har 
bir yangi vokea-narsa kishiga rohat bag’ishlaydi". 
Muammoli metodlar ona tili o’qitishda keng qo’llanadigan interfaol 
metodlardan biridir. Bu metodlaro’quvchini fikrlashga, mulohazali bo’lishga, 
o’rganilayotgan hodisa haqida keng va chuqur mushohada yuritishga 
o’rgatadi. Til hodisalarini o’rgatishda shu texnologiyadan foydalanilsa, 
o’quvchilar mavzuni teran va ongli idrok etadilar. Ona tili metodlarida 
hamma mavzularni o’rgatishda bu usuldan foydalanib bo’lmaydi. Mavzu 
mohiyatidan kelib chiqqan holda bu usul qo’llanishi mumkin. O’qituvchi 
muammo qo’yilishi mumkin bo’lgan mavzuni to’g’ri belgilay olishi kerak. 
Agar mavzu to’g’ri belgilanmasa, kutilgan natijaga erishib bo’lmaydi.

---

Ona tili metodlarida butun bir dars jarayonini muammoli 
metodlarasosida qurish imkoniyati yo’q. Muammo darsning ma’lum qismida 
yuzaga keltiriladi va o’quvchilar e’tiboriga havola etiladi. O’quvchilar 
qo’yilgan muammoni hal qilish uchun mavzuga oid nazariy tushunchalarni 
atroflicha o’rganadilar, muammo echimiga yordam beradigan amaliy ishlarni 
bajaradilar. Bunday amaliy ishlarga til hodisalarini taqqoslash, guruhlarga 
ajratish, misollar topish, hukm chiqarish kabi mustaqil ishlar kiradi.
O’qituvchi bu texnologiyani qo’llashda sinfni guruhlarga bo’lib 
ish olib borsa, maqsadga erishish imkoniyatlari kengayadi. Guruhlar 
muammoni birinchi bo’lib echishga intiladilar va faolroq ishlaydilar. 
Guruhlar bilan ish olib borish muammo yuzasidan bir necha echimlarni 
qiyoslash imkoniyatini ham beradi. O’quvchilar o’qituvchi yordamida 
muammoga oid eng to’g’ri echimni belgilaydilar. 8-sinfda gap bo’laklarini 
o’rgatishda mazkur texnologiyadan foydalanish mumkin. O’quvchilar 
dastlab “Hol” mavzusi bilan tanishadilar. Darslikda berilgan 90-91 
mashqlarni ishlash orqali hollar hamisha kesimga tobelanib kelishini va 
barcha mustaqil so’z turkumlari bilan ifodalana olishini bilib oladilar. 2-
jadval orqali esa holning ma’no turlari bilan tanishadilar. Holning shunday 
turlaridan biri qurol-vosita holidir. Holning bu turi nima bilan, qanday usul 
bilan? kabi so’roqlarga javob bo’ladi va o’rin-payt kelishigida kelgan va 
ko’makchi bilan qo’llangan so’z orqali ifodalanadi. O’quvchilar “Vositali 
to’ldiruvchi” mavzusi bilan tanishish jarayonida xuddi shu shaklda kelgan 
gap bo’lagini to’ldiruvchi sifatida o’rganadilar. Xuddi shu o’rinda o’qituvchi 
o’quvchilar oldiga quyidagi muammoni qo’yadi: qurol-vosita holi bilan 
vositali to’ldiruvchi o’zaro qanday farqlanadi? Sinf o’quvchilari uch guruhga 
bo’linadi va ularga “Tafakkur”, “Iste’dod”, “Zakovat” nomlari beriladi. Har 

---

bir guruh muammo echimini topishga kirishadi. O’qituvchi muammo 
echimiga yordam beradigan misollarni o’quvchilar e’tiboriga havola qiladi.
Har bir guruh o’z fikrlarini shu tarzda taqdim qilgandan so’ng 
muammo echimiga oid quyidagicha xulosa chiqariladi: demak, qurol-vosita 
holi va vositali to’ldiruvchi o’zaro so’roqlariga ko’ra farqlanadi.
Shundan so’ng muammo echimiga oid nazariy tushunchani 
mustahkamlash uchun amaliy ishlar bajariladi. Har bir guruhga amaliy 
topshiriqlar beriladi.
“Iste’dod” guruhi o’rin-payt kelishigidagi so’zlar bilan 
ifodalangan qurol-vosita holi va vositali to’ldiruvchi ishtirok etgan gaplar 
tuzadi:
Har bir guruh gaplarini tahlil qiladi va qolgan guruh a’zolariga 
taqdim qiladi. Dars jarayonida qo’yilgan muammo shu tarzda o’z echimini 
topadi. Muammoli metodlar usulidan qolgan gap bo’laklarini o’rgatishda 
ham foydalanish mumkin. Bu metodlaro’quvchilarda ijodiy tafakkurni 
rivojlantirishga va bilimlarni o’quvchilar tomonidan puxta egallanishiga 
yordam beradi.

---