Muhandislik geologiyasi va gruntlar mexanikasi fanidan 2022-2023 o‘quv yili

Muhandislik geologiyasi va gruntlar mexanikasi” fanidan 2022-2023 o‘quv yili
uchun nazorat savollari
VARIANT №12.
1. Terassa nima va ular qanday hosil bo‘ladi?
2. Gruntlar tarkibida qanday moddalar mavjud?
3. Qiyaliklarning mustahkamligini baholashni qanday uslublarini bilasiz?
JAVOBI
1. ТЕРРАСА (франц. terrasse, лот. terra — ер) — 1) (геол. ва геогр. да) дарё, кўл ва денгизлар қирғоқлари ҳамда тоғларнинг ён бағирларидаги келиб чиқиши турлича бўлган, тик ён бағир билан чегараланган горизонтал ёки нишаб табиий саҳн; шунингдек, улар денгиз сатҳидан пастда сув тагида ҳам учрайди. Терраса якка ҳолда ёки устмауст жойлашган бўлиб, зинапоя кўринишга эга. Терраса тектоник кўтарилишлар, иклимнинг ўзгариши натижасида даре ўзанининг вақтвақти билан ўйилиши, денгиз ва кўллар сатҳининг пасайиши натижасида вужудга келади. Эрозион, эрозионаккумулятив ва аккумулятив Терраса фарққилинади. Эрозион Терраса тектоник кўтарилишларнинг кучайиши, сув оқимининг кўпайиши ва дарёлар қуйиладиган денгиз ва кўллар сатҳи (базис эрозия)нинг пасайиши оқибатида келиб чиқади ҳамда туб жинслардан тузилган бўлади. Эрозионаккумулятив Террасанинг юқори қисми даре ётқизиқлари (аллювий), пастки қисми туб тоғ жинсларидан иборат. Аккумулятив Терраса фақат дарё ётқизиқларидан ташкил топган. Дарё Террасаси кенг тарқалган бўлиб, улар дарё ўзани ва қайирининг ости ҳисобланади. Террасанинг сони эрозион цикллар ва уларда дарё ётқизиқларининг тўпланиш сонини кўрсатади. Энг юқори Терраса нисбатан қад., пастдагиси энг ёши ҳисобланади. Дарё водийсидаги Терраса сони турлича бўлади. Mac, Чирчиқ дарёсининг қуйи қисмида 4—5 та, юқори қисмида 20 дан ортиқ Терраса бор. Энг кенг Терраса текисликларда оқаётган дарёларда бўлиб, эни ўнлаб км ни ташкил қилади. Террасадан қишлоқ хўжалиги. да, йўллар, шағар ва қишлоклар барпо этишда фойдаланилади;
2) асосий бинонинг умумий томи остида қўшимча қурилган йўлаксимон айвон, пешайвон, устунли, баъзан ойнавандли, бир ёки кўп қаватли Терраса, уч томони очиқ, баъзан усти ҳам очиқ бўлиши мумкин. Дала ҳовли, дам олиш уйлари, санаторийларда кўп учрайди, очиқ ҳавода дам олиш хонаси вазифасини ўтайди. Террасалар бино ва иншоот қиёфасига кўркамлик бахш этиб, фойдаланиш учун қулайдир.


2. Gruntlar tog‘ jinslarining fizik va kimyoviy nurashi natijasida paydo bo‘lgan. Gruntlarning hosil bo‘lishi jarayonida ularga turlicha muhit ta’sir etgan. Ular boshdan kechirgan muhitga aloqador holda ularning o‘ziga xos xususiyatlari paydo bo‘lgan. Gruntlarning yoshi ming va million yillar bilan o‘lchanadi (masalan, kembrey davri gillarining yoshi 500 mln. yilga yaqin). Gruntlar fizik nurash, issiq—sovuq, bosim va boshqalarning o‘zgarishi natijasida sodir bo‘lgan. Gruntlarning hosil bo‘lish jarayonida yer yuzasida ishqoriy moddalar yuqori bo‘lgan davrlar ham bo‘lgan. Bu davrda juda sekin o‘tadigan fizik – kimyoviy jarayonlar ham ahamiyatga ega bo‘lgan. Gruntlar paydo bo‘lishi sharoitlari va tuzilishiga qarab quyidagilarga bo‘linadi: – quruqlikdagi (kontinental) yotqiziqlar; – dengiz yotqiziqlar. Quruqlikdagi yotqiziqlari gruntning o‘zi paydo bo‘lgan tog‘ jinslariga nisbatan qanday masofaga ko‘chgan, qanday oqim yordamida ko‘chirilgan va boshqalarga qarab quyidagilarga bo‘linadi: – elyuvial — birinchi paydo bo‘lgan joyidagi yotqiziqlar; – delyuvial — o‘zi hosil bo‘lgan joyidagi tepalik yon bag‘irlarida joylashgan, faqat o‘z og‘irligi ta’sirida va atmosfera suvlarining yuvishi natijasida so‘riladigan yotqiziqlar; – allyuvial suv oqimlari yordamida uzoq masofalarga oqizilgan qalin qatlamli yotqiziqlar; – muzlik yotqiziqlari — muzlik surilishi natijasida harsang loy toshlar va qumoq tuproqlar (morenlar); – suv muzlik yotqiziqlari — qumlar va shag‘allar; 6 – ko‘l muzlik yotqiziqlari — qatlam-qatlam (lentasimon) loylar gilli – qum, qumli – gil; – zol yotqiziqlari — shamol oqimlari yordamida ko‘chirilgan lyossimon gruntlar, qum tepaliklar, qum barxanlari Ko‘rinishi har xil bo‘lishi mumkin. masalan, kaolin mineralining ko‘rinishi likopsimon (mikroskopda) bo‘ladi. Grunt tarkibidagi suv suyuq, qattiq (muz) va gaz (bug‘) holatlarida bo‘lishi mumkin. Qattiq mineral zarrachalar va suvning bir – biriga yaqinlashuvi o‘zaro elektromolekular tortishuv kuchlari ta’sirida paydo bo‘ladi. Grunt zarrachalari qanchalik mayda bo‘lsa, uning solishtirma yuzasi shunchalik katta bo‘ladi.


3. Birgalikda ishlash sharoitlari va joylashuvi bo'yicha birlashtirilgan bir guruh gidrotexnika inshootlariga gidrouzel deb ataladi. Joylashgan o ‘rniga ko‘ra gidrouzellar daryolardagi, k an allard ag i, dengizlardagi, ko'llardagi va havzalardagilarga bo'linadi. Asosiy vazifasi bo‘yicha gidrouzellar energetik, suv transporti, suv oluvchi, sug'orish va boshqa gidrouzellarga bo'linadi. Gidrouzellar ko'pincha kompleks tarzda quriladi va asosiy vazifasiga k o 'ra ular suv oluvchi - energetik, transport - energetik va hokazolarga bo'linadi. M asalan, T uyabo'yin gidrouzeli (2.1- rasm ) sug'orish va energetika, Z arafshon daryosidagi «Birinchi m ay» gidrouzeli sug'orish uchun m o'ljallangan. G idrouzellar bosimli va bosimsiz turlarga bo'linadi. Bosimli gidrouzellar ularga ta ’sir qiluvchi suv bosimiga k o 'ra uch guruhga bo'linadi: 1) past bosimli (bosim 10 m gacha); 2) o 'rta bosimli (bosim 10...50 m); 3) yuqori bosimli (bosim 50 m dan ortiq). O 'rta bosimli gidrouzellar ko 'p in ch a elektr energiyasini ishlab chiqarish va suv jam g'arish uchun, y a’ni suv bilan ta ’m inlash m aqsadida k atta hajmli suv om borlarini tashkil qilish uchun quriladi. Y uqori bosimli gidrouzellar asosan energetik, irrigatsiya va tran sp o rt o 'tkazish vazifalarini bajaradi. D aryolardan suv olish va tra n sp o rt m aq sa d la rid a fo y d alan ilad ig an p ast bosim li g id ro u zellar daryoning tekis qism larida quriladi. U m um an suv xo'jaligi m aqsadlarini yechish uchun xizm at qiluvchi m a ’lum uzoqlikdagi m aso fad a joylashgan gidrouzellar m ajm uasiga gidrotizimlar deb ataladi. H ozirga q ad ar M ustaqil D avlatlar H am do'stligi (M D H )da h ar xil vazifani bajaruvchi ju d a k o 'p sondagi gidrotizim lar qurilgan. U larni eng k a tta la rid a n biri Shim oliy K avkazdagi K u b an -K alau s sug'orish-suv chiqarish tizimi bo'lib, undagi k o 'p sonli inshootlar tuguni yordam ida 200 m ing ga yer m aydonini sug'orish, 3 mln ga m ay donga suv chiqarish va suv bilan ta ’m inlash m um kin.