Multimedia vositalari

---

4-MAVZU: O‘QITISHNING ZAMONAVIY VOSITALARI SIFATIDA MULTIMEDIA 

VOSITALARI (O‘QITISHNING TOVUSHLI VA EKRAN-TOVUSHLI VOSITALARI. 

VIDEOKAMERALAR VA O‘QUV-TARBIYA JARAYONIDA ULARDAN 

FOYDALANISH ISTIQBOLLARI) 

Rеja: 

1. Multimеdia vositalari va ularning tasnifi. 

2. O‘qitishning ekranli va ko‘rgazmali vositalari. 

3. Ekranli statistik proyеksiyaning tеxnik vositalari . 

4. Vidеokamеralar va o‘quv-tarbiya jarayonida ulardan foydalanish istiqbollari.  

 

 

Tayanch  so‘z  va  iboralar:  multimedia,  distant  uslub,  interaktiv  va  nointeraktiv 

texnologiya, CD-ROM, DVD-ROM, tovush platasi, sintezator, audiograber, videograber 

Multimedia — gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy ahborotlar tehnologiyasidir. Uning 

ajralib turuvchi belgilariga quyidagilar kiradi: 

•  ahborotning  hilma-hil  turlari:  an’anaviy  (matn,  jadvallar,  bezaklar  va  boshqalar), 

original  (nutq  musika,  videofilmlardan  parchalar,  telekadrlar,  animasiya  va  boshqalar)  turlarini 

bir  dasturiy  mahsulotda  integrasiyalaydi.  Bunday  integrasiya  ahborotni  ro‘yxatdan  o‘tkazish  va 

aks  ettirishning  turli  qurilmalari:  mikrofon,  audio-tizimlar,  optik  kompaktdisklar,  televizor, 

videomagnitafon,  videokamera,  elektron  musikiy  asboblardan  foydalanilgan  holda  kompyuter 

boshqaruvida bajariladi; 

•  muayyan  vaqtdagi  ish,  o‘z  tabiatiga  ko‘ra  statik  bo‘lgan  matn  va  grafikadan  farqdi 

ravishda,  audio  va  videosignallar  faqat  vaqtning  ma’lum  oraligida  ko‘rib  chiqiladi.  Video  va 

audio  ahbo  rotlarni  kompyuterda  qayta  ishlash  va  aks  etgirish  uchun  marI  kaziy  prosessor  tez 

harakatchanligi,  ma’lumotlarni  uzatish|  shinasining  o‘tkazish  kobiliyati,  operativ  (tezkor)  va 

video-hotira       katta sig‘imli tashqi hotira (ommaviy hotira), hajm va kompyuter kirish-chiqish 

kanallari bo‘yicha almashuvi tezligini tahminan ikki baravar oshirilishi talab etiladi; 

•  "inson-kompyuter"  interaktiv  muloqotining  yangi  darajasi,  bunda  muloqot 

jarayonida  foydalanuvchi  ancha  keng  va  har  tomonlama  ahborotlarni  oladiki,  mazkur  holat 

ta’lim, ishlash yoki dam olish sharoitlarini yahshilashga imkon beradi. 

Multimedia  vositalari  asosida  o‘quvchilarga  ta’lim  berish  va  kadrlarni  qayta 

tayyorlashni  yo‘lga  quyish  hozirgi  kunning  dolzarb  masalalaridandir.  Multimedia  tushunchasi 

90-yillar  boshida  hayotimizga  kirib  keldi.  Uning  o‘zi  nima  degan  savol  tug‘iladi?  Ko‘pgina 

mutahassislar  bu  atamani  turlicha  tahlil  qilishmoqda.  Bizning  fikrimizcha,  multimedia  —  bu 

infor-matikaning  dasturiy  va  tehnikaviy  vositalari  asosida  audio,  video,  matn,  grafika  va 

animasiya  (ob’ektlarining  fazodagi  harakati)  effektlari  asosida  o‘quv  materiallarini 

o’quvchilarga etkazib berishning mujassamlangan holdagi ko‘rinishidir. 

Rivojlangan  mamlakatlarda  o‘qitishning  bu  usuli,  hozirgi  kunda  ta’lim  sohasi 

yo‘nalishlari  bo‘yicha  tatbiq  qilinmoqda.  Hatto,  har  bir  oila  multimedia  vositalarisiz  hordiq 

chiqarmaydigan  bo‘lib  qoldi.  Multimedia  vositalarining  1981  yildagi  yalpi  oboroti  4  mlrd. 

AQSH  dollarini  tashkil  qilgan  bo‘lsa,  1994  yili  esa  16  mlrd.  AQSH  dollarini  tashkil  qildi. 

Hozirgi  kunda  esa  sotilayotgan  har  bir  komp’yuterni  multimedia  vositalarisiz  tasavvur  qilib 

bo‘lmaydi.  Kompyuterlarning  70-yillarda  ta’lim  sohasida  keng  qo‘llash  yo‘lida  urinishlar  zoye 

ketganligi,  avvalombor,  ular  unumdorligining  nihoyatda  pastligi  bilan  bog‘liq  edi.  Amaliyot 

---

shuni  ko‘rsatmoqdaki,  multimedia    vositalari  asosida  o‘quvchilarni  o‘qitish  ikki  barobar 

unumlidir  va  vaqtdan  yutish  mumkin.  Multimedia  vositalari  asosida  bilim  olishda  30  %  gacha 

vaqtni  tejash  mumkin  bo‘lib,  olingan  bilimlar  esa  hotirada  uzoq  muddat  saqlanib  qoladi.  Agar 

o‘quvchilar  berilayotgan  materiallarni  ko‘rish  (video)  asosida  qabul  qilsa,  ahborotni  hotirada 

saqlab  qolinishi  25-30 %  oshadi.  Bunga qo‘shimcha  sifatida  o‘quv  materiallari  audio, video va 

grafika  ko‘rinishda  mujassamlashgan  holda  berilsa,  materiallarni  hotirada  saqlab  qolish  75  % 

ortadi.  Bunga  biz  multimedia  vositalari  asosida  set  tillarini  o‘rganish  jarayonida  yana  bir  bor 

ishonch hosil qildik. 

Multimedia vositalari asosida o‘quvchilarni o‘qitish quyidagi afzalliklarga  ega: 

a) berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq o‘zlashtirish imkoniyati bor; 

b) ta’lim olishning yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqi yanada ortadi: 

v) ta’lim olish vaqtining qisqarish natijasida, vaqtni tejash imkoniyatiga erishish; 

g)  olingan  bilimlar  kishi  hotirasida  uzoq  muddat  saqlanib,  kerak  bo‘lganda  amaliyotda 

qo‘llash imkoniyatiga erishiladi. 

Shuni  aytib  o‘tish  kerakki,  kadrlarni  qayta  tayyorlash  yo‘lida  Jahon  Valyuta  Fondi, 

Umumjahon banki, Evropa Ittifoqi komissiyasi kabi nufuzli tashkilotlar katga tajribaga egadirlar. 

Viz  bunga,  ushbu  tashkilotlar  tomonidan  tashkil  qilingan  seminar  va  konferensiyalarnint 

ishtirokchisi sifatida yana bir bor ishonch hosil qildik. Avvalombor, o‘quv jarayonida zamonaviy 

kompyuter tehnologiyalaridan foydalanish tahsinga sazovordir. 

O‘z  o‘rnida,  multimedia  vositalaridan  keng  foydalanish  yo‘lida  ayrim  ob’ektiv 

muammolar  ham  mavjud.  Bulardan  eng  asosiysi  —  o‘quvchilar  uchun  kerak  bo‘lgan  o‘quv 

materiallarini,  qonunlarni  va  boshqa  ko‘rsatmalarni  qo‘llanma  qilib  kompyuter  dasturlarini 

ishlab  chiqarishdir.  Ishlab  chiqilgan  kompyuter  dasturlarida  multimedia  elementlarini  qo‘llash 

esa, kompakt dikslarni (lazer disklari) qo‘llashni talab qiladi. hozirgi kunda bunday ko‘riniùdagi 

kompakt  disklarni  respublikamizda  ishlab  chiqarish  imkoniyati  yo‘qdir.  Bular  ma’lum  bir 

miqdordagi mablag‘ni oldindan jalb etishni talab qiladi. 

Bizning  fikrimizcha,  zamonaviy  kompyuter  tehnologiyalaridan  o‘quvchilarga  ta’lim 

berish  va  qayta  tayyorlash  jarayonida  keng  foydalanish,  kelajakda  yetuk  va  yuqori  malakali 

mutahassislarni kamol toptiradi. 

Bugungi  kunda  matnlar  va  matematik  formulalarni  qayta  ishlash  uchun  odatiy  tusga 

aylangan  tovush  va  tasvirning  kompyuterli  qayta  ishlash  imkoniyatining  paydo  bo‘lishi, 

shubhasiz, butun insoniyat faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. 

Multimedik  tizimlarni  qurish  uchun  foydalanilayotgan  kompyuterning  hisoblash 

quvvatini  oshirishigina  etarli  emas,  buning  uchun  qo‘shimcha  apparatli  qo‘llab-quvvatlash 

analogli  audio  va  videosignallarni  raqamli  ekvivalentga  qo‘shish  va  uning  teskarisi  uchun 

zarur  bo‘lgan  analogli-raqamli  (ARU)  va  raqamli-analogli  o‘zgartirgich  (RAU) 

videoprosessorlar, dekoderlar mahsus integral chizmalar va boshqalar . 

Odatda,  yuqorida  ko‘rsatilgan  qo‘shimcha  apparatli  vositalar  kompyuterlarning  video 

va audio imkoniyatlarini kengaytiruvchi turli platalar ko‘rinishida shakllanadi: 

Ko‘chmas video tasvirlar bilan ishlash uchun TAKSA platasi; 

* harakatlanuvchi videotasvirlarni yozish va aks ettirish  platalari; 

Video  va  audio  ahboroti  bilan  ishlashning  zaruriyati  ma’lumotlarning  katta  hajmi  va 

ularni uzatishning yuqori tezligi bilan bog‘liq, ko‘plab muammolarni yuzaga keltirdi. Bu, audio-

video ahborotning siqiq tehnologiyalarini rivojlantirish va katta sig‘imdagi jamg‘aruvchilarning 

yangi  namunalarini  yaratishning  boshlanishi  bo‘ladi.  Multimedia  uchun  zamonaviy  CD-ROM 

tehnologiyalar  taqdimnomasi  ilk  marta  1987  yili  Sietldagi  konferensiyada    bo‘lib  o‘tdi  va  bu 

sana  video  va  audioaxborotli  tulaqonli  multimedianing  paydo  bo‘lishi  boshlanishi  deb 

hisoblanadi. 

IBM  va  Intel  firmalari  tomonidan  ishlab  chiqilgan  va  multimedia  tizimlari  qurilishi 

uchun foydalaniladigan texnologiyasi to’rt bazaviy unsurdan tashkil topgan: 

•  videotizimning  asosi  bo‘lgan  ihtisoslashgan  mikroprosessor  turkumi  (masalan, 

tasvirlar  kompressiyasi  va  dekom-pressiyasi  uchun  Intel  firmasining  182750  RV  piksel 

---

prosessori;  tasvirning  videohotirasida  joylashgan  ifoda  uchun  Intel  firmasining  182750VV 

displeyli  prosessori  va  boshqalar);  ohirgi  paytlarda  bulardan  ham  zamonaviylari  bozorda  taklif 

qilinmoqda; 

• galma-gal paydo bo‘luvchi audio va video ahborot saqlovchi, ma’lumotlarni SD ROM 

jamg‘aruvchisidan foydalanilganda tezligi bir tekisligini ta’minlovchi mahsus shaklli fayllar; 

• sub’ektiv qabul qilishga yo‘naltirilgan va ba’zi yo‘qotish yoki bo‘zib ko‘rsatishlarga 

yo‘l qo’yuvchi ahborotning turli namunalari tiklash algoritmlari. 

Harakatlanayotgan  tasvir  va  audioaxborotlar uchun  produktiv  kodlash  algoritmlaridan 

foydalaniladi. 

Bu guruh algoritmlari orasida zamonaviy algoritmlarini ajratib ko‘rsatish mumkin, ular 

25-50  marta  siqish  koeffisentini  ta’minlaydi.  Jumladan,  agar  24-betli  rangli  va  30  kadrlar/s.li 

640h480  ulchamli  siqilmagan  raqamli  televizion  tasvir  uchun  27  Mb/s  ma’lumotlarni  uzatish 

tezligi  talab  etilsa,  unda  MRE01  algoritmi  talab  etilayotgan  uzatish  tezligini  550kb/s.gacha 

kamaytiradi. MRE01 algoritmi, shuningdek siqish koeffisenti 5...10 marta bo‘lgan audioaxborot  

kompressiyasi uchun ham qo‘llaniladi. 

Multimedia tehnologiyasida foydalaniladigan video siqish algoritmlarini ikkiga bo‘lish 

mumkin: 

* MREO rusumli nosimmetrik kompressiya algoritmlari, ular SD-ROMga yozish uchun 

mahsulotni bozorbop yo‘sinda yaratishda foydalaniladi va multimedianing tizimida videoni faqat 

aks ‘ttirishni ta’minlaydi. Bunda videoni siqish darajasi 100-160 martaga etadi, videomagnitafon 

yozuviga yaqin sifat saqlanadi. 

Audioaxborot    yomon  siqiladi  (mumkin  bo‘lgan  siqish  koeffisenti  1,9-2,5),  bu  hol 

tinglash a’zolarining buzib ko‘rsatishlarga befarq emasligi bilan izohlanadi. 

Shunday  qilib  bu  tehnologiyalar  video  va  audioni  aks  et-tirish  uchun  zarur  bo‘lgan 

ahborot  hajmini  keskin  qisqartirishga  imkon  beradi,  bu  hol  ma’lumotlar  umumiy  hajmini 

kamayishiga va multimedianing fan, ta’lim, biznes va aloqa sohalariga keng kirib borishiga olib 

keladi.  Bunda  foydalanuvchiga  interaktiv  lazerli  videodisklar  tayyorlovchilari  hizmatiga 

murojaat  etmay,  o‘z  amaliy  multimedianing  tizimlarini  yaratish,  ahborotning  barcha  turlarini 

saqlash uchun oddiy vinchesterdan foydalanish imkoniyati beriladi. Bundan tashqari, hozirdayoq 

multimedia  ovoz  berilgan,  tasvirli  hujjatlarni  tarmoqli  plata  orqali  kompyuter  tarmog‘iga 

jo‘natish mumkin. Biroq videotasvirli, to‘liq tarmoqli multimedianing tizim-lar uchun tahminan 

200:1 siqish koeffisenti zarur. Bunday ko‘rsatkichga hozirdayok erishish mumkin va bu boradagi 

ishlar muvaffakiyatli amalga oshirilmoqsa. 

Multimedia  asr  ohirigacha  kompyuter  tehnikasini  tako-millashtirishning  asosiy 

yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolishi qutilmoqda. Hozirgi paytda kompyuter tehnikasi va dasturiy 

ta’minotni  ishlab  chiqaruvchi  ko‘pgina  etakchi  firmalar  bu  ahborot  tehnologiyasini  hayotga 

quyidagi uch yo‘nalish bo‘yicha tadbiq qilmoqdalar: 

•  Ohirgi  avlod  shahsiy  kompyuterlarda  multimediani  professional  va  tijoriy 

maqsadlarda qo‘llash; 

• Yuqoridagi kompyuterlar uchun o’yinli va ta’lim beruvchi ilovalar yaratish; 

• ishchi bekatlardagi UNIX muhitida professional va tijoriy ishlanmalarni tayyorlash. 

Bu barcha tayyorlanayotgan vositalar asosida assosiativ aloqa-larning umumiy ob’ektli 

yo‘naltirilgan uslubiyatni o‘z ichiga olgan "gipermatn"  konsepsiyasi yotadi. Rasman gipermatn 

deganda  foydalanuvchiga  boshqa  mavzuga  o‘tishga  imkon  beruvchi  ichki  o‘zaro  murojaat 

qiluvchi  matnli,  tuzilmaviy  ahborot  tushuniladi.  Gipermatn  avval  materialga  kiritilgan 

assosiasiyalar  bo‘yicha  interaktiv  rejimdagi  so‘zlar,  fayllar  va  paragraflarni  jadal  birlashtirish 

uchun  foydalanilgan.  Gipermatn  vositalari  foydalanuvchi  istalgan  tartibda  varaqlab  ko‘rishi 

mumkin bo‘lgan multimedianing hujjatlarni yaratishga imkon bergan. 

Foydalanilayotgan  kompyuterlarning  hisoblash  qobiliyati  oshib  borgan  sari  bu 

assosiativ aloqalarning ishlashi mualliflik tizimlarining yangi avlodlarida kengayib bordi. Bunda 

mualliflik  tizimi  deganda  ishlab  chiquvchilarga  dasturlarni  ko‘p  mehnatli  jarayonsiz  yaratishga 

---

imkon beruvchi ta’minot tushuniladi. Bugungi kunda raqamlashgan statik tasvir, audio va video 

ma’lumotlarga muallifning istagi bo‘yicha tanlangan ob’ektlar sifatida qaralishi mumkin. 

Ko‘p  yillar  mobaynida  App1e  Computer  multimedia  ishlanmalari  sohasida  yetakchi 

o‘rin tutadi. Avvalboshda ishlanmalar audioni o‘z ichiga olgan multimedia mahsulotlarini kurish 

uchun gipermatn firma dasturi imkoniyatlarini kengaytirish va yuqori sifatli audioaxborot  bilan 

bog‘liq  edi.  So‘ngra  multimedia  tizimiga  fotoga  yaqin  bo‘lgan  yuqori  sifatli  statik  tasvirlarni 

kiritish  va  aks  ettirish  imkoniyati  qo‘shildi.  Natijada  Macintosh  kompyuterlari  platformasi 

multimedianing aniq bir ilovalarida etakchi o‘rinni egalladi. 

Biroq  videoni  qo‘llab-quvvatlash  nisbatan  yaqin  paytda,  MAS  6.07  va  7.0 

imkoniyatlarini  kengaytiruvchi  tizimining  kiritilishi  bilan  ta’minlandi.  Hozirda  yuqorida 

ko‘rsatilgan kengaytirishlarni birlashtiruvchi multimedianing tizimlar ishlanmasi ustida ish olib 

borilmoqda.  Bu  tizimning  asosiy  komponentlari  dasturiy  ta’minoti,  fayllar  shakllari, 

kompressorlar  va  foydalanuvchi  interfeyslaridir.  Tizimning  eng  muhim  unsuri  —  Mou1e 

Too1boh  —  tasvirlarni  siqishni  boshqaruvchi  va  animasiyalar,  statik  tasvirlar  hamda  video 

algoritmlarini amalga oshiruvchi dasturlardir. 

Foydalanish jihatidan oddiy bo‘lgan mualliflik tizimi yaqinda Michigan Universitetida 

Macintosh  kompyuterlari  uchun  ishlab  chiqildi.  Foydalanuvchi  o‘z  dasturiy  mahsulotini  audio, 

grafika va animasiyaga kiritishi hamda ularni har bir bosqichda sichkonning ikki chiqillashidan 

oshirmagan holda bajara borib boshqa fragmentlar bilan birlashtirishi mumkin. 

Bir qancha firmalar multimedia ishlanmalari sohasida ancha faol ish olib boryaptilar. 

Konferensiya  ishtirokchilariga  umumiy  ahborotlarni  ekranda  taqsimlashga  imkon 

beruvchi kompyuterli videokonferen-siyalarni qo‘llab-quvvatlash uchun R2R moduli  

 Turli  manbalardagi  audio  va  video  ahborotlar  yuqori  si-fatini  kafolatlagan  holda 

videoni 30 kadr/s chastotali qamrab olish, siqish va aks ettirishni ta’minlovchi modul. 

UNIX. Ishchi stansiyalar uchun ham multimedianing mahsu-lotlarini  yaratish tizimlari 

ishlab chiqilmoqda, lekin firma-larning harakatlari shahsiy kompyuterlar uchun tizimlarni ishlab 

chiqish  kabi  birlashmagan.  Mavjud  tizimlar  ishchi  stansiyalarning  aniq  bir  rusumlarida 

foydalaniladi.  Biroq  umumiy  foydalaniluvchi  ishlanmalar  ham  mavjud.  MBBT  moduli  matnli 

fayllar,  fayl  turkumlari,  raqamlashgan  tovush  va  tasvirlar  o‘rtasidagi  aloqani  o‘rnatadi. 

Ob’ektlarni  birlashti-ruvchi  Arr1e  firmasining  yaratgan  tili  foydalanuv-chiga  multimedia 

ma’lumotlari bazasida yo‘nalish topishga yor-dam beruvchi 30 modulli kutubhonalar turkumini 

o‘zida namoyon etadi. Tizim kompyuterli ishchi stansiyaga moslashishga imkon beruvchi amaliy 

dasturlarning portativ interfeysini ham o‘z ichiga oladi. 

Aftidan, ishchi stansiyalari uchun  eng oddiy mualliflik tizimi Standford universitetida 

yaratilgan va elektron pochta buylab bepul tarqatiladigan MAE tizimidir. 

Hozirgi  jamiyatimiz  uchun  multimedianing  ahamiyatini  tasdiqlovchi  —  1987  yilda 

Vashingtonda  AQSH  kongressi  kutubhonasida  Interaktiv  ahborot  tehnologiyalari  milliy 

namoyishlar  laboratoriyasi  va  original  multimedia  —  ilovalar  va  dasturlarning  doimiy 

ko‘rgazmasi  ochilganligi  diqqatga  sazovordir.  Multimedia  va  distant  uslublari  asosida  ta’lim 

berish yildan-yilga ortib, takomillashib bormoqda. 

Ta’lim  muassasalarida  o’qitishning  texnikaviy  vositalari  muhim  ta’limiy  tarbiyaviy  ahamiyat 

kasb  etib,  didaktik  mazmuniga  ega.  Zero  o’qitishning  texnika  vositalari  o’quvchi-talabalarni 

axborot,  ma’lumotlar  bilan  ta’minlash,  bilimlarni  mustahkamlash  va  nazorat  qilish  jarayonini 

boshqarishda  o’qituvchiga  ko’maklashidagi  qurilmalardir.  O’qitishning  bu  qurilmalari 

axborotlarni uzatadi tasvirlaydi va nazorat qila oladi. Shuning uchun ularni o’quv ma’lumotlarini 

tasvirlari  (kadaskop,diapozitiv,proyektor)  tovush  uzatuvchi(radio,  audio  magnitofon  va  h.k.) 

larga  bo’linadi.Ularni  ba’zan  pedagogik  adabiyotlarda  audiovisual  qo’llanmalar  yoki  vasitalar 

deb  ham  ataydilar.  O’qitishning  texnikaviy  vositalarning  tasniflashdan  oldin,  ularning 

funksiyalari va vazifalarini bilib olish maqsadga  muvofiq  Pedagogik jarayon  va  o’qituvchilar 

faoliyatida o’qitishning texnikaviy vositalari quyidagi vazifalarni  amalga  oshiradi: 

1. 

O’qitishning  shakllarini  har  xillashtiradi  va  turli  axborotlarni  qo’lga  kiritishni 

osonlashtiradi. 

---

2. 

Zamonaviy  iqtisodiy  tafakkurni  egallashga  ko’maklashadi  va  o’z  faoliyatini  tejamli 

boshqarishni malakasini hosil qilioshga yordam beradi. 

3. 

Ta’lim  oluvchilarning  umummadaniy,  umumtexnik  saviyasini  oshiradi  va  ularni  estetiik 

jihatdan tarbiyalanishini ta’minlaydi. 

4. 

Insonlar  bilan  o’zaro  munosabatda  bo’lishda  dunyoqarash  va  xulq  odob  sifatlarini  tarkib 

topishiga  ko’maklashadi  hamda  jamoada  tarbiyaviy  ishlarni  yo’lga  qo’yish  asoslari  bilan 

qurollantiradi. 

5. 

Kasbiy  va  bilish  faoliyatlarini,  metodologik    jihatdan    tartiblashtirishni  osonlashtiradi  va 

ijodiy kamolot yo’llarini  belgilashga yordam ko’rsatadi. 

6. 

Kun  sayin  oshib  borayotgan  axborotlar  va  o’zlashtirishdagi  vaqt  o’rtasidagi  qarama-

qarshliklarning kamayishiga yordam beradi.                  

       Ushbu  vazifalarni  hal  etish  nuqrai  nazaridan  o’qitishning  texnika  vositalari  bir  necha 

turlarga,  tiplarga  bo’linadi.  Didaktik  vositalar  majmui  tizimini,  ularning  texnik  xossalari  va 

ta’limiy-tarbiyaviy  asoslarini  tadqiq  qilgan  olimlar,  ularni  turlashga  turli  xilda  yondashadilar. 

Masalan,  “Didaktika”  kitobining  avtorlari  o’qitishning  texnikaviy  vositalariga  didaktik  texnik 

kinoproyektorlar,  televiziorlar,  videomagnitafonlar,  elektrofonlar,  audiovizual    vositalar  ekranli 

statik    proyeksion  qo’llanmalar  (diafilmlar,  diapozitivlar  transpararlar)  dinamik 

proyektsiyasining  ekranli  va  simolari  (kino  filmlar,  kinofragmitlar,  kinokatsavyalar)ga  va 

fonovositalar  (grmmafon  yozuvlari,  magnitofon  yozuvlari,  videoyozuvlar,  radio  va  television 

ko’rsatuvlar)ga  ajratadilar.  

             G.V.Karpov.  V.A.Ramaninlar  o’qitishning  texnikaviy  uzatuvchi  texnika  vositalarini 

fotografiya  asoslari,  o’qitishning  statik  fotografiya  asoslari,  o’qitishning  statik  ekran  vositalari, 

o’quv  kinolari,  ovozli  o’qitish  texnikasi,  o’quv  televidiniyasidan  iborat  deb  bilsalar,  L.S. 

Fridman,  V.A.Vadyushin,B.V.Polchevskiylar  diapozitivlar,  diafilmlar,  kinofilmlar  axborotlarni 

uzatuvchi  texnika  vositalari,  bilimlarni  nazorar  qiluvchi  va  dasturlashtiruvchi  o’quv 

materiallarini o’qitishning texnika vositalari deb biladilar. 

              V.I. Xlopovskix o’zining  “Texnicheskiye sredstvo obucheniya” risolasida o’qitishning 

texnikaviy  vositalarini  vizual  (statik  proyeksion  vositalar),  tovushli  (  radio,  grammafon, 

magnitofon),  vizual  nazorat  (tovushli  kino,  videoyozuv,  televidiniya  va  h.k.)va  mashqlar 

bajaruvchi vositalarga bo’ladi.O’qitishning texnika vositalarini turlash har xil bo’lsada, mazmun 

jihatdan  axborotlarni  uzatish(turli  ko’rinishda),  tasvirlash  va  o’zlashtirilgan  bilimlarni  nazorat 

qilishdan iboratdir. Shuning uchun o’qitishning texnikaviy qurilmalari didaktik vositalar majmui 

tizimida  muhim  mavqega  ega.  Fan  texnikaviy  rivojlanishi  mamlakatda  ta’lim  mazmunini 

yangilash  zaruriyatini  keltirib  chiqardi  va    “Ta’lim  to’g’risidagi”    qonun,  “Kadrlar  tayyorlash 

milliy  dasturi”  ning  yaratilishga  sabab  bo’ldi.  Bu  hujjatlar  mamlakat  ishlab  chiqarishi  uchun 

yuqori  malakali  mutaxassislar  tayyorlash  dasturining  yaratilishiga  asos  soldi.  Dasturga  asosan 

har qanday mutaxassis ishlab chiqarishning zamonaviy texnikasi va uning ishlash texnalogiyasi 

qurollanishi  zarur.  Bundan  ta’lim  muassasalari  xodimlari  ham  mustasno  emas.  Shuning  uchun 

o’qituvchi  tarbiyachilarni  ta’limning  texnikaviy  vositalari  bilan  yaqindan  tanishtirish,  o’qitish 

jarayonida  ulardan  foydalana  olishni  zaruriy  ijtimoiy-pedagigik  hodisadir.Zero,  bugungi 

texnikaviy  vositalar  axborotlarni  uzatish,  tasvirlash,  mustahkamlash,  nazorat  qilishni  to’laqonli 

bajara  oladi.  Bu  imkoniyat  o’quv  axborotlarni  o’quvchiga  mukammal  qilib  yetkazishga  da’vat 

etadiganligi  sababli,  o’rganiladigan  ilmiy-nazariy,  amaliy  metodik  ma’lumotlar  puxta,  ongli  va 

hajmli  o’zlashtiriladi.  Shularni  inobatga  olib  ta’lim  jarayonida  o’qitishning  texnikaviy 

vositalaridan  foydalanish  davr  talabi  deb  bilamiz  va  uni  muhim  pedagogik  muammo  sifatida 

qabulqilamiz.  Amaliyotda  foydalaniladigan  o’qitish  vositaqlarning  xususiyati,  bajaradigan 

vazifalari  hamda  yuqoridagi  yondashuvlarga  asoslanib,  o’qitishning  texnika  vositalarini 

quyidagicha guruhlash mumkin. 

               Jadvalda  ko’rsatilgan  o’qitishning  texnik,  tovushli  texnik,  tasvirli-tovushli  texnik 

vositalari  hajm  jihatdan  katta  bo’lgan  o’quv  ma’lumotlarini  aniq  va  puxta  qilib  uzatish, 

axborotlarni tasvirlashning turli shakl va uzatish imkoniyatlariga ega bo’lganligi sababli o’qitish 

---

jarayonini  nazmundor,  o’zlashtirishni  samarali  qiladi.  Texnika  vositalaridan  samarali 

foydalanishning ta’lim muassasalarida imkoniyatlar katta. 

O’qitishning audio vizual vositalari tizimida video magnitofon va video yozuvlar muhum 

pedagogik didaktik ahamiyat kasb etadi.Bu o’quv televidiniyasi o’quv tarbiyasining jarayoniga 

qollashning  yangi  bosqichidir.  Vidio  magnitofon  va  vidiyoyozuvlar  bular  magnit  plyonkalarda 

yozib olingan va tasvir hamda tovushni qayta qurish eshitishga moslashgan qurulmalarda. Vidio 

yozuvlar plyonkani qayta ishlash montaj qilish imkoniyatlariga ega bo’lganligi sababli darslarda 

o’quv teleko’rsatuvlarni qo’llash metodikasi takomillashtira oladi va o’quv tarbiya ishlari sifatini 

yaxshilash samaradorligini oshirishga xizmat qila oladi. U muhim hodisalar voqealar televizion 

dasturlarni  (o’quv  ko’rsatuvlarni)  aslidek  yoki  televizor  ekranidan  yozib  olib  qayta  ko’rsatish 

uchun qo’llaniladi. Vidio magnitafonlar video plyerlar va bir blokli bo’lishi mumkin.  

Ta’lim  muassasasi  ish  faoliyatini    ommalashtirish  samaradorligini  oshirish  ta’lim  tarbiya 

jarayonini  takomillashtirishda  videomagnitofaon  va  vediokamera  texnikasining  ahamiyati 

kattadir.  Vediomagnitofon  va  vediokamera  ishlash  ixcham  va  ko’p  mehnat  talab  etilmaydigan 

vosita hisoblanadi. Masalan, birorbir o’quv tarbiya jarayonini ilgarigidek kinofilm olish ehtiyoji 

paydo bo’lsa, juda ko’p mehnat kuch mablag’ talab qiladi. Birinchidan hamma o’quv yurti ham 

kinofilmni suratga olish imkoniyatiga ega emas ikkinchidan suratga olingan kinofilm plyonkasi 

qayta  ishlash  montaj  qilish  uchun  vaqt  va  mablag’  albatta  kerak  bo’ladi.  Uchinchidan  suratga 

oilngan kinofilmni qayta ishlash yoki montaj qilish uchun mutaxassis va montaj qilish vositalari 

zarur bo’ladi.  Bu hamma o’quv  yurtida ham  bo’lavermaydi.  Shuning  uchun ko’p mehnat  talab 

qiladigan  audiovikual  vositalar  bilan  kinoni  suratga  olish  va  qayta  ishlash  o’rniga 

videokameradan foydalanishni faoliyatini soddalashtiradi va ishni osonlashtiradi. Chunki hozirgi 

kunda    hamma  ham  ayniqsa  o’qituvchi  pedagoglar    videokameradan  va  videomagnitofaonlar 

bilan  qiynalmay  ishlay  oladilar.  Shunga  ko’ra  ilg’or  pedagogik  tajribalarni  ma’naviy-ma’rifiy 

tadbirlarni  ishlab  chiqarishning  dolzarb  jarayonlarni  vediomagnitofan  lentasiga  yozib  olish 

osongina  videomontaj  qilish  va  namoyish  etish  imkoniyatlari  katta.  Keyingi  davrda  shunday 

vediokameralar yaratiladiki ularning o’zlari vediomagnit lentasiga yozib olingan voqealar qayta 

ishlash talab etilmayda natijada ulardan foydalanish qulay va oson hisoblanadi.  

Kodoskop bilan ishlash. Kodoskop (kod franstuzcha-ayrim so’z, raqam, harflar tarzidagi shartli 

belgilar  sistemasi  va  “skop”  grekcha-ko’rish,  kuzatish  ma’nosini  bildiradi)-maxsus  shaffof 

plyonka  yoki  shishaga  tushirilgan  yozuv  rasm,  sxema,  chizmalar,  shuningdek  maxsus  yirik 

o’lchamli diopozitivlarni ekranda ko’rsatadigan asbob. 

 

Kodoskopda  ko’rsatishga  mo’ljallangan  tekst  rasmlarni  o’qituvchi  darsgacha, 

shuningdek    dars  jaryonida  ham  tayyorlashi  mumkin.  Yozuvlar  va  rasmlar  stillofan  lentaga 

avtoruchka,  siyoh,  flamastir  va  tish  bilan  yoziladi.  Ko’rsatilgan  lentalar  esa  maxsus  galtakka 

uralaveradi.  Dars  tamom  bo’lgach,  yozuvlar  uchirib  tashlanishi  yoki  qayta  ko’satish  uchun 

saqlab qo’yilishi mumkin. 

 

Kodoskopda,  mazkur  apparat  uchun    tayyorlangan  yirik  o’lchamdagi  diopozitiv-

transporantlar  ko’rsatish,  ayniqsa  qiziqarli.  Odatda  bir  mavzuga  oid  bir  necha  transporantlar 

navbat  bilan  birining  ustiga  ikkinchi  qo’yib  ko’rsatiladi,  bu  esa  biron  jarayon  yoki  hodisaning  

izchilligini  ko’zatish  imkoniyatini vujudga keltiradi. Kodoskop, odatda  sinfda o’qituvchi stoli 

ustiga    o’rnatiladi.  Tasvirni  katta  o’lchamda  ko’rsatish  ehtiyoji  tug’ilganda  kodoskop  sinf 

o’rtasiga (ekrandan biroz  uzoqqa) o’rnatiladi.          

               Kodoskop  uchun  tayyorlagan  maxsus  diopozitiv-transporatlarning  o’lchami  140x104 

mm bo’lib, apparatga o’rnatish uchun chekka tomonida ikkita teshigi bo’ladi.  Transporantlarni 

sinfni qorong’ilatmasdan ham  ko’rsatish (demonstrastiya qilish) mumkin. Bu qulaylik ekrandagi 

zarur  va  karta    bilan  bog’lab  o’rganish  imkonini  beradi.  Transporantlarni  ko’rsatish  vaqtida 

obyektlarning murakkab formalari va elementlarini izohlash obyekt va hodisalarning o’zgarishini 

bosqichlar bilan ko’rsatish mumkin. 

Kodoskopni to‘g‘ri ulash. 

Kodoskopni ekrandan 1,5-2 mеtr masofada stol ustiga joylashtirish Kodoskopning orqa 

tomonida elеktr tarmogiga ulash simi joylashgan. Uni elеktr tarmogiga ulang. YOkish kaliti 

---

(vklyuchatеl)ni «O» holatidan «1» holatiga qo‘ying Kodoskop oynasining ustiga tasvir tushirilgan 

slaydni qo‘yib, akslantirii: oynasini ochib, linza fokusini boshkaruvchi surgich yordamida tasvirning 

tiniqligini sozlang. Buning uchun surgichni o‘ng yoki chap tomonga sеkinlik bilan surib, ekrandagi 

tasvirning tiniqligiga erishing. 

Kodoskop bilan ishlashda tеxnika xavfsizligi va unga xizmat ko‘rsatish qoidalariga rioya etish. 

Kodoskopning oynasiga ogir yukni ko‘ymang. Akslantiruvchi oynani maxsus yumshoq muloyim 

artkich (baxmal mato yoki duxoba, mo‘yqalam) bilan tozalang. Kodoskop oynasini, akslantiruvchi 

oynani spirt, bеnzin yoki boshqa moylar bilan tozalash mumkin emas. Kodoskopning issik havoni 

chikaruvchi tirqishlarini birog buyum bilan to‘sib qo‘ymang. Ulash simlarini ho‘l qo‘l bilan ushlash 

mumkin emas Kodoskop simlarini yuqori haroratli joyda ishlatmang. 

Kodoskopning yorug’ligini rostlash. 

Kodoskopning old tomonida ikkita buragich joylashgan bo‘lib (rasmdagp pastki ikkita buragich 

tugma), uning chap tomonidagisi yoruglik ravshanliginn (kontrastini) to‘g‘rilaydi. agar xona 

qorongilashtirilmagan bo‘lsa. ushbu buragichnn o‘ng tomonga burash yordamida nur ravshanligi 

oshiriladi. Kodoskopning lampasn yuqori quvvat bilan ishlaganligi uchun har 3 minutda o‘ng tomondagi 

buragich yordamida ularni navbatma-navbat ishlatib turilishi kеrak, aks holda lampalag tеzda ishdan 

chiqadi. 

Kodoskop lampasini almashtirish. 

Kodoskop lampasini almashtirish uchun avvalo uni elеktr tarmogidan uzish zarur. Kodoskopning 

qopqog‘ini ochish uning o‘ng tomonida joylashgan ustki qopqog‘ini ochuvchi tugma yordamida 

bajariladi. Ichki old tomonida lampalar ustini yopib turuvchi infraqizil filtr joylashgan. Uning pastki 

tomonidagi--tugmani bosib yoruglik filtri ochiladi. Kеyin kuygan lampa almashtiriladi. 

Videoproyekor yordamida kompyutеrdagi ma’lumotlarni ekranda kattalashtirilgan holda 

o‘quvchilarga namoyish qilish mumkin. Bunda kompyutеr ekranidagi kabi sichqonchadan ham 

foydalanish mumkin. Sichqoncha ko‘rsatkichini katta ekranda kеrakli «tugma» ustiga kеltirib bosish 

orqali tugma aktivlashtiriladi. 

Videoproyekor va kompyutеrning ulanish tartibi. 

Kompyutеrni o‘chiring. Kompyutеrdan monitorni ajrating. Suratdagi RAB kabеli orkali 

proеktorning ulanish panеli chap pastki burchagidagi ulanish joyi bilan kompyutеrning monitor 

ulanadigan joyini ulang. Kompyutеrni va proеktorni elеktr tarmogiga ulang. Bunda kompyutеrdagi 

ma’lumot ekranda namoyon bo‘ladi. Ekranning pastki chap burchagidagi «Pusk» tugmasiga sichqoncha 

ko‘rsatkichini kеltirib bosing va kеrakli dasturni topib ishga tushiring. 

Videoproyekor portlari, tugmachalari va indikatorlari 

Videoproyekorning ulanish porti uning chap tomonida joylashgan bo‘lib, quyidagicha tuzilgan; 

Chap tomondan birinchi S-VIDEO . VIDEO-vеbkamеra, AUDIO (L-chap, R-o‘ng - ovoz 

kuchaytirgichga, pastda chapdan birinchisi - kompyutеrga, ikkinchisi – ovoz kuchaytirgichga. 

Proеktorning tugmalari uning ustki qismida joylashgan bo‘lib. quyidagi vazifalarni bajaradi: 

» STAND-BY | - Elеktor ta’minoti indikatori  

POWER-ON    - Proyеktorning o‘chirilgan yoki yoqilganligii to‘g‘risida ma’lumot bеradi