Мумтоз адабиёт тараққиётида қуръони карим ғоялари ва ҳадиси шарифдаги фикрларнинг ўзни ва аҳамяти. “Юсуф қиссалари” ва “Юсуф ва Зулайҳо” туркумидаги достонларнинг шаклланиши

Мумтоз адабиёт тараққиётида қуръони карим ғоялари ва ҳадиси шарифдаги фикрларнинг ўзни ва аҳамяти. “Юсуф қиссалари” ва “Юсуф ва Зулайҳо” туркумидаги достонларнинг шаклланиши.
Қуръони карим бадиий адабиёт намунаси эмас. Бадиий адабиётни шахс — инсон ижод қилади. Қуръони карим Аллоҳ таолонинг каломидир. Бунинг устига бадиий адабиёт ижодкори ғоявий ниятига кўра, бадиий тўқима ишлатади. Қуръон бадиий тўқимадан мутлақо холидир.
Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф таъкидлаганидек: «Қуръони карим шеър эмас, наср эмас, у — Қуръондир». Қуръони карим илм ва ҳикматга тўла муқаддас китобдир. Намл сурасининг 6-оятида бундай дейилган: «Албатта, сенга бу Қуръон ўта ҳикматли ва ўта илмли Зот томонидан берилур. Бу Қуръонни сенга йўллаётган Зот ўта ҳикматли Зотдир. У ҳар бир ишни ҳикмат ила қилади. У зот ўта илмли бўлгани учун ҳар бир ишни илм ила қилади. У Зотнинг илмга асосланмаган иши йўқдир. Жумладан, Қуръонни сенга тушириш ҳам илм билан боғлиқдир. Қуръоннинг ўзи ҳам илмларга тўладир».
Қуръони каримда шоирлар ҳақида фикрлар бор. Шуаро сурасида шоирларга муносабат акс этган. Бу сура Ҳазрати Муҳаммаднинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) пайғамбарликлари тан олинмаган, қийинчилик даврида нозил бўлган эди. Сура қийин паллада нозил бўлгани учун ўша давр руҳини ҳам акс эттиради.
Қуръони карим нозил бўлаётган даврда араблар сўзга усталиги билан фахрланишарди. Шоирлар, сўз усталарининг ҳурмат-эътибори юксак эди. Доимо шеър ўқиш, ваъзхонлик мусобақалари ўтказиб туриларди. Ҳатто шоирларнинг шеърлари Каъбаи муаззама деворига осиб қўйиларди.
Суранинг 224, 225, 226-оятларида: «Ва шоирларга гумроҳлар эргашур. Уларнинг сўз водийларида дайдишини ва ўзлари қилмайдиган ишларни айтишини кўрмадингми?» дейилади.
Бу оятлар Пайғамбаримизни (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) шоир, Қуръони каримни шеър деганларга рад жавобидир. Инсоният тарихига назар солинса, ҳеч бир шоир пайғамбар бўлиб, кишиларни ҳидоятга бошламаган.
Кейинги оятда эса мазкур сифатлардан холи бўлган шоирлар ҳам борлиги таъкидланган. Суранинг 227-оятида бундай дейилган: «Магар, имон келтириб, солиҳ амаллар қилганлар, Аллоҳни кўп зикр этганлар ва мазлум бўлганларидан кейин нусрат қозонганлар (ундай эмаслар). Зулм қилганлар эса, тезда қайси ағдарилиш жойига ағдарилишларини билурлар».
Ҳамма шоир ҳам сўз водийларида дайдиб, амалсиз ҳар нарсани гапирадиган бўлавермас экан. Агар шоир имонли бўлса, яхши амалларни бажариб, Аллоҳни кўп эсга олса, ўзини хор қилмай, ҳақини таниса, золимлар устидан ғолиб келадиган бўлса, яхши, Аллоҳнинг розилигини топган шоир бўлади.
Шеър фақат фисқу фужур, казо-казоларнинг мақтови, базми жамшидлар васфи, гўзал аёллар мадҳи, оҳ-воҳ ва дийдиёлар эмас, аксинча, эзгулик, имон, Ислом хизматчиси бўлиши зарур. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «...шеърда ҳикмат бордир», деганлар. Шеър орқали ҳикматли, имоний, исломий ва инсоний тушунчаларни кишиларга етказиш ўзига хос устунликка эгадир. Бунга Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) даврларини мисол қилиб олиш мумкин. Ўша саодат асрида юқоридаги оятда васфлари келган имонли шоирларнинг биринчи авлоди яшаб ўтган.
Улуғ саҳобий Ҳассон ибн Собит уларнинг етакчиси эди. У киши билан бирга Каъб ибн Молик, Абдуллоҳ ибн Равоҳа, Абдуллоҳ ибн Забъарий ва бошқалар бор эди (Аллоҳ таоло уларнинг барчасидан рози бўлсин).
Чунончи, ўрни келганда, мўмин-мусулмон шоирнинг шеъри ҳар қандай қуролнинг ўқидан ўткирроқ бўлиши мумкин. Асрлар давомида турли мусулмон халқлардан етук имонли шоирлар чиқиб тургани барчани қувонтиради.
Ёсин сурасининг 69-оятида шундай дейилган: «Биз унга шеърни таълим берганимнз йўқ. Бу унинг учун тўғри келмас. У зикр ва очиқ-ойдин Қуръондан ўзга нарса эмас».
Мушриклар Пайғамбаримизни (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) шоир, Қуръони каримни шеър деганлар. Аллоҳ таоло ушбу оятда уларнинг бу даъволарига кескин жавоб бермоқда.
Бақара сурасининг 189-оятида бундай дейилган: «Сизлар (Эй Муҳаммад!) Ҳилоллар (янги ойлар) ҳақида сўрайдилар. Улар одамларга (йил қисоби) ва ҳаж учун вақт ўлчовларидир, деб айтинг. Уйларга орқа томондан кирипшнгиз яхшилик эмас, балки яхшилик тақво қилган одам (нинг яхшилиги)дир. Уйларга (уларнинг) эшикларидан кирингиз ва Аллоҳдан қўрқингиз, шояд (шунда охиратда) нажот топсангиз».
Бу ояти кариманинг Абдулазиз Мансур томонидан қилинган тафсирида бундай фикрлар бор: «Улар ойларнинг моҳиягги, шакл ва шамойили ҳақида сўраб, пайғамбар илмини синамоқчи бўлдилар. Лекин Аллоҳ таоло уларга ойларнинг моҳияти ва тавсифи хусусида эмас, балки уларнинг вазифа ва фойдалари тўғрисида хабар беришни буюрди. Дарҳақиқат, шариат аҳкомларида шакл-шамойил эмас, балки мақсад ва ғояга эътибор бериш тавсия этилади».
Қуръони карим сураларида жаҳаннамнинг қўрқинчли тасвирлари ва жаннатнинг ажойиб тасвирлари берилади. Ҳар бир сурада тақводорлар, намозни баркамол ўқийдиганлар, ризқ қилиб берилган нарсалардан садақа-эҳсон қилувчилар, Аллоҳнинг пайғамбарларига, туширилган барча китобларига имон келтирувчилар, қиёмат кунига қатьий ишонувчилар охиратда нажот топгувчилар сифатида талқин қилинса, юқоридагиларга риоя қилмаган, имонсиз ва такаббур, мунофиқ ва бузғунчи кимсалар аламли азоб ва олов билан огоҳлантирилади.
Ҳаж сурасининг 19-оятидан бошлаб 26-оятгача жаннат аҳли ва дўзах аҳли ҳолатлари баён қилинган. Бир-бирига қарама-қарши икки нарсани бир жойда, бир хил савияда бериш Қуръони каримга хос хусусиятлардан биридир. Бир-бирига тамоман қарама-қарши икки ҳолат: жаҳаннам ўт-олов ва қайноқ сувдан, жаннат эса остидан сувлар оқиб турган боғлардан иборат. Жаҳаннамда оловнинг азобига қўшимча қилиб, ўта қайноқ сув қуйилса, жаннатда соя-салқин боғлар остидан муздек, зилол, ҳузурбахш сувлар оқиб туради. Жаҳаннамда азоб устига азоб келса, жаннатда ҳузур устига ҳузур.
Мана шундай қарама-қарши ҳолатлар зикри Фурқон сурасининг 53-оятида ҳам келган: «У икки денгизни — буниси чучук-ширин, униси шўр-аччиқ қилиб оқизиб қўйган ва ораларига кўринмас тўсиқ ҳамда очилмас сарҳад қилган Зотдир».
Бу ояти каримада бир илмий ҳақиқат ҳақида гаи кетмоқда. Яъни, чучук сувлар билан шўр сувларнинг аралашмаслиги. Ажнабий олимлардан Жак Ив Кусто дарё ва денгизларнинг қўшилиш жойларида текшириш ўтказиб, бу масала 1400 йил аввал Қуръонда зикр этилганини билгач, Қуръоннинг ҳақиқий илоҳий китоб эканини англаган ва имон келтириб, мусулмон бўлган.
Қуръони каримдаги ана шу қарама-қарши ҳолатлар зикри бевосита ҳаёт ҳақиқатини акс эттиради. Зеро, бадиий ижодда бундай санъат номи тазод деб юритилади.
Бу санъатда сўзларнинг қарама-қарши маъноларидан фойдаланилади. Тушунчалар, ҳолатлар, ранглар, кайфиятлар қарама-қаршилиги тазод санъатини юзага келтиради.
Сарв бўйлик санамнинг, эй Бобур,
Рост айтай, сўзи ёлғон кўринар.
Байтдаги «рост-ёлғон» сўзларидан тазод санъати ҳосил бўлган.
Араб ҳарфлари негизида мумтоз шарқ адабиётида ҳарф (китобат) санъати юзага келган.
Мумтоз шоирлар араб ҳарфларининг шаклига таяниб маъшуқа қаддини алифга, ошиқ қаддини долга, маъшуқа оғзини мимга, кўзини содга, қошини ёйга, гажагини жимга ўхшатганлар.
Камол Хўжандий бундай ёзган:
Алифтек тўғри бўйлик, қошлари нун,
Жаҳон Лайлилари ҳуснингга мажнун.

Ҳусайний китобат санъатидан бундай фойдаланган:

То алифтек қадду лом зулфу оғзинг мимидан Айрумен, ваҳ, кўрмадим ҳижрондин ғайри алам.
Навоий китобат санъати воситасида жонини маъшуқага қуйидагича тақсимлаб беради:

Жонимдаги жим икки долингга фидо,

Андин сўнг алиф тоза ниҳолингга фидо.
Нунидаги анбарин ҳилолингга фидо,
Қолган икки нуқта икки холингга фидо.

Китобат санъати намуналари Эркин Воҳидов ижодида ҳам учрайди:

Хажрингда қаддимни дол этдинг десам, бергай жавоб: «Ким қўйибтур севгини қадди букилган чол учун».

Қамар сурасининг 7-оятида бундай дейилган: «Қабрлардан кўзлари қўрқинчга тўлган ҳолда, худди ёйилган чигирткага ўхшаб чиқиб келурлар». Бу ояти каримада қиёмат куни Исрофилнинг иккинчи сур чалишидан сўнг одамларнинг қабрлардан чиқиб келиши «ёйилган чигиртка»ларга ўхшатилмокда.

Нисо сурасининг 124-оятида: «Кимки, у хоҳ эркак бўлсин, хоҳ аёл, мўмин ҳолида савобли ишлар қилса, айнан улар жаннатга кирурлар ва уларга хурмо данагининг ипича зулм қилинмагай», дейилган. Бу ояти каримада жаннатийларга «хурмо данагининг ипича зулм» қилинмаслиги айтилиб, зулм хурмо данагининг ипига ўхшатилмоқда.

Ар-Раҳмон сурасининг 58-оятида: «У (ҳур) худди ёқут ва маржонга ўхшарлар», дейилган. Аллоҳ таоло жаннатийларга тайёрлаб қўйган ҳурлар ёқут ва маржонга ўхшатилмоқда. Аллоҳ таолонинг Китобида ўхшатишнинг ана шундай гўзал ва мукаммал кўринишлари мавжуд.

Ҳадиси шарифларда пайғамбарлар, фаришталар номлари ўрнига уларга берилган иккинчи номлар келтирилади. Иброҳим (алайҳиссалом) — Халил (дўст), Одам (алайҳиссалом) — Сафиюллоҳ, Нуҳ (алайҳиссалом) — Набиюллоҳ, Мусо (алайҳиссалом) — Каломуллоҳ, Исмоил (алайҳиссалом) — Забиҳуллоҳ, Исо (алайҳиссалом) — Руҳуллоҳ, Муҳаммад (алайҳиссалом) — Ҳабибуллоҳ, Жаброил — Руҳ номлари билан ҳам юритилади.

Бир тушунча ўрнига бошқа тушунчани бериб, фикрни образли ифодалашнинг бу усули бадиий адабиётда истиора дейилади. Бу санъатда фақат ўхшовчи ифодаланади ва у маъно жиҳатдан ўхшатилишни ҳам ўз ичига олади.

Абу Али ибн Сино истиорани бундай таърифлайди: «Нарсанинг ўзи қандай бўлса, ўшандайлигича олмасдан, уни сал ўзгартирган ҳолатда олинганига истиора ёки маъжоз дейилади. Шеър мана шу истиора билан мажознинг таркибидан ҳосил бўлади».

Фурқатингда заъфарон узра тўкармен лолалар,

Лолалар эрмаски, бағримдин эрур парголалар.
(Алишер Навоий)

Байтда «сариғ юз» маъносидаги «заъфарон», «қонли ёш» маъносидаги «лолазор» сўзларида истиора юзага келади:

Жамолинг васфини, эй ой, неча элдин эшитгаймен,
Не кун бўлғай висолингга мени дилхаста етгаймен.
(Бобур)

Байтда «юзи ой каби ёр» ўхшатишига тенг «ой» сўзи қўлланишида истиора санъати кўринмоқда.

Ирсол санъати байтда мақол, матал, ибора қўллаш орқали юзага келади. Шеърни бу воситалар орқали тўлдириб юбориш қийин иш эмас. У санъат даражасига кўгарилиши учун фикрнинг гўзал ва завқбахш ифодасига хизмат қилмоғи шарт.
Мумтоз адабиёт вакиллари ирсол санъатидан кенг фойдаланганлар. Бу борада Лутфий ижоди ибратлидир. Унинг айрим ғазаллари бощдан-оёқ ирсол санъати асосига қурилган:

Аёқингга тушар ҳар лаҳза гису,

Масалдурким: «Чироғ туби қоронғу».
Тутармен кўзки, курсам оразингни,
Ки дерлар: «Оққан ариққа оқар сув».

Навоий ижодида бундай байт бор:

Тўкиб май мухтасиб, мен йиғладим ул кўзи усрукка,
Сув келтирмак ҳамону кўза синдирмак ҳамон эрмиш.

Бобур бундай ёзган:

Даъвии ишқ этиб, ғайр, Бобурни айб қилма,
Ким мен эдим сенингтек, сен бўлғасен менинггек.

Эркин Воҳидов бундай ёзган:

Умрини ошиқ ҳамиша ўтказур орзу билан,
Ойнинг ўн беши қоронғу, ўн беши ёғду билан.

Умуман олганда, мумтоз асарлар мазмунига сингдирилган ғояларни, бадиий ифода шаклларини тўғри англаш адабий дурдоналар моҳиятини чуқур талқин этишга олиб келади.