Mundarij a kirish I bob IV sinfda o'lchovlarni o'rganishning nazariy asoslari

M U N D A R I J A

Kirish

I BOB IV SINFDA O'LCHOVLARNI O'RGANISHNING
NAZARIY ASOSLARI

§ 1.1. Skalyar miqdor tushunchasi

§ 1.2. Miqdorlarni o'lchash tushunchasi va uning xossalari

§ 1.3. 4-sinfda o'tiladigan miqdorlar, ularni o'lchash usullari va o'lchov birliklari

II BOB IV SINFDA O'LCHOVLARNI ORGANISH
METODIKASI

§ 2.1. О`lchovlarni о`rganishning didaktik printsplari

§ 2.2. Uzunlik o'lchovlarini o'rganish metodikasi

§ 2.3. Massa va hajm о'lchovlarini о'rganish metodikasi

§ 2.4. Vaqt о`lchovlarini о`rganish metodikasi

§ 2.5. Yuza о`lchovlarini о`rganish metodikasi

Ill BOB TAJRIBA ISHLARI

§ 3.1. 1-soatlik Yangi pedagogik texnologiya qo'llanilgan dars namunasi

§ 3.2. Misol va masalalar tizimi

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI

Kirish

Mamlakatimizda mustaqillik qaror topishi bilan xalq ta'limi tizimiga alohida e'tibor berilib, uni isloh qilish davlat siyosati darajasiga ko'tarildi. Ma'lumki, boshlang`ich ta'lim uzluksiz ta'lim tizimining birmuncha murakkab muhim ahamiyat kasb etuvchi, barcha ta'lim bo’g’inlari uchun mustahkam poydevor bo`luvchi mustaqil va majburiy tarkibiy qismi hisoblanadi.

Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi - Mustaqil respublikamizning ravnaqi uchun, kelajagi buyuk davlatni barpo etish uchun har tomonlama kamolotga yetgan, chuqur bilimli mutaxassislar yetishtirish zarur. Ta’lim jarayoni ko’p bosqichli yaxlit tizimga ega bo’lib, uning har bir bosqichi ta’lim oluvchilarning yoshi va o’ziga xos xususiyati ta’lim–tarbya jarayonida intellektual qobiliyatiga bog’liqdir. O’quvchi o’quvchilikka qabul qilingandan boshlab har bir fanning ilmiy–nazariy asoslarini chuqur o’rganish bilan birga kasb tayyorgarligiga alohida e’tibor qaratildi. Jamiyatning intellektual salohiyotiga mos kelajak avlodni tarbyalash bugungi ta`lim tizimi oldida turgan dolzarb vazifa bo’lib, bu o’z navbatida ta’lim jarayonida muntazam ravishda innovatsion yondashuvlarni amalga oshirishni talab etadi. Innovatsion yondashuvlar - ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash demakdir. Mazkur bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi ham mana shunda.

Jumladan, «Ta'lim to`g`risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi va ularga mos Davlat ta'lim standartlari ishlab chiqildi.

Ushbu standartda boshlang'ich sinflarda o'quv yuklamasining zarur hajmini belgilab beruvchi shu jumladan, umumiy o'rta ta'lim muassasasi boshlang'ich ta'lim bo'g'ini bo'lgan bitiruvchilarining bilim, ko'nikma va malakalariga qo'yiladigan talablarni mujassamlashtiruvchi davlat me'yoriy hujjati, sifatida boshlang'ich ta'lim Davlat ta'lim standartiga amal qila boshladi.

Davlat Ta'lim Standartlarida miqdorlar va ularni о`lchash bo'yicha quyidagi mavzular va amaliy ishlar ko'rsatiladi: 4-sinf Matematika darsligi:

1. 
   Uzunlik o'lchovi birliklari - millimetr, santimetr, detsimetr, metr, kilometr va ular orasidagi o'zaro munosabatlarni o'rganish;
   
2. 
   Vaqt o'lchov birliklari - minut, soat, sekund, kun, hafta, oy, yil, asr va ular orasidagi munosabatlar;
   
3. 
   Massa birliklari - kilogramm, gramm, sentner, tonna va ular orasidagi munosabatlar.
   

Kesma chizish va uzunligini millimetr, santimetr va detsimetr, metrlarda ifodalash. Kesmalarning uzunliklarini taqqoslash.

O`lchov lentasi yoki ruletka yordamida yo`lak, devor, bino va shu kabilarning uzunligini o'Ichash; shartli ravishda qog'ozda 1, 2, 5 m ni 1 sm ga teng deb olib, to'g'ri chizish va uning uzunligini o`Ichash; 20-30 metrgacha bo`lgan masofani ko'z bilan chamalab о`Ichash; vaqtni minutgacha bo`lgan aniqlikda topish.

4-sinfda o'quvchilar:

• 
  kattaliklar (uzunlik, massa, vaqt) o`lchovi birliklari jadvalini bilishi va masalalar yechishda bu bilimlarni amalda qo'llashni;
  
• 
  narxi, miqdori, qiymati, umumiy massasi kabi miqdorlar orasidagi o'zaro munosabatlarni bilish va bilimlarni matnli masalalarni yechishda qo'llashni uddalay olishlari kerak.
  

- chizg'ich yordamida kesma uzunligini о`Ichash va berilgan
uzunlikdagi kesmani chiza olishlari kerak.

Miqdorlarni o`ganishni ahamiyati - boshlang'ich sinflarda miqdorlarni o'rganishning ahamiyati juda katta, chunki miqdor tushunchasi matematikaning muhim tushunchalaridandir. Har bir o'rganilayotgan

miqdor atrof- muhitdagi real ob'ektlarning biror umurnlashgan xossasidir. O`lchashga doir mashqlar fazoviy tasavvurlarni rivojlantiradi, o'quvchilarni hayotda keng qo'llaniladigan zarur amaliy malakalar bilan qurollantiradi. Demak, miqdorlarni o'rganish ta'limni hayot bilan bog’lovchi vositalardan biridir.

Mavzuning mazmun-mohiyati shundaki, o'quvchilar ongida miqdorlar tushunchasini tarkib toptirish va miqdorlarni o'lchash ko'nikma va malakalarini hosil qilish yo`llarini tahlil qilishdir.

Bitiruv malakaviy ishning predmeti – Boshlang`ich sinflarda matematika darslarida о`rganiladigan miqdorlar, ularning turlari hamda ularni o'lchash haqidagi bilim, ko'nikma va malakalarni shakllantirishning pedagogik asoslari va ularni amaliyotga joriy qilish yo`llari.

Bitiruv malakaviy ishining maqsadi – IV sinf o’quvchilarining o`lchovlarni o`rganishga doir bilimlarini shakillantirishning nazariy va uslubiy asoslarini ishlab chiqishdan iboratdir.

Bitiruv malakaviy ishining vazifalari:

1) Boshlang’ich sinflarda matematika darslarining tashkil etilishini kuzatish va tahlil qilish;

2) O’quvchilarning o`lchovlar va ularni o`lchash yuzasidan olgan bilim, ko’nikma, malakalarini aniqlash.

3) IV sinfda o`lchovlarni o’rganish va o`lchov malakalarini shakllantirishning yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullarini joriy qilish.

Bitiruv malakaviy ishining metodlari:

Tadqiqot muammosiga oid pedagogik- psixologik va metodik adabiyotlar mazmunini o’rganish, nazariy jihatdan tahlil qilish, boshlang’ich sinflarda matematika o’qitishda zamonaviy texnologiyalarni qo’llash holatini o’rganish, pedagogik kuzatuv, suhbat, pedagogik tajriba va h.k.

Bitiruv malakaviy ishning gipotezasi - Agar boshlang'ich ta'limning 4-sinf matematika kursidagi miqdorlar va ularni o'lchash davr talabi, fan texnika rivojlanish, ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda uslubiy - pedagogik va ilg’or pedagogik texnologiyalarga tayanib boyitiladi, bundan hosil bo'ladigan o'quv metodik majmualar o'quvchi shaxsiga nisbatan rivojlantiruvchi xarakter kasb etadi, ta'limning samaradorlik darajasi ortadi hamda ta'lim jarayonini muntazam tarzda rivojlantiruvchi omil bo`lib xizmat qiladi.

Matematika bolalarda tafakkur, diqqat, xotira, ijodiy tasavvur etish, kuzatuvchanlikni rivojlantirishga imkon beradi. Shuningdek, matematika o’quvchilarning mantiqiy fikrlash malakalarini oshirish, ularning og’zaki fikrlarini aniq va to’g’ri, tushunarli bayon etish uchun zamin hozirlaydi. O’qituvchining vazifasi – bolalarga matematikani o’qitishda bu imkoniyatlardan samarali foydalana olishdan iborat.

Boshlang’ich sinflarda matematikani o’qitishga haftasiga 5 soatdan vaqt ajratiladi. O’quv materialini sinflarga taqsimlashda o’rganilayotgan sonlar va ular bilan arifmetik amallarni bajarish doirasi asta-sekin kengaytirib borilishi nazarda tutiladi.
I BOB IV sinfda o`lchovlarni o`rganishning nazariy asoslari

§ 1.1. Skalyar miqdor tushunchasi

Bizni orab turgan tabiatdagi barcha narsalar (predmet, hodisalar) ni organayotganimizda, bu narsalarning ba'zi bir umuniiy xossaga, ya'ni uzunlik, ogirlik va hokazolarga ega ekanligini korishimiz va tasdiqlashimiz mumkin. Bu sifatlar turli predmetlarda turli holatlarda paydo bo`ladi. Boshlangich sinflarning dasturida matematik material bilan uzviy bog`liqlikda turli miqdorlarni ham o`ganish nazarda tutilgan. Miqdorlarsiz tabiatni, borliq olamni o`rganish mumkin emas. Miqdorlarda turli ob'ektlarning, borliq dunyoning xossalari aks etgan.

Matematikada o`rganiladigan asosiy tushunchalardan biri miqdor tushunchasidir. Miqdor — bu narsa yoki hodisaning shu xossasi bilan taqqoslash va ulardan qaysi biri shu xossaga ko`proq darajada ega ekanligini aniqlash mumkin.

Miqdor tushunchasi murakkab tushuncha bo`lib, o'quvchilarning maktabda butun o`tish davrida shakllantiriladi. Shuning uchun boshlang`lch sinflarda uzunlik, jismning massasi va hajmi, vaqt, figuralarning yuzi kabi miqdorlar o`rganiladi. Boshlang`lch sinflarda qaraladigan bu miqdorlarni asosiy miqdorlar deyiladi. Bundan tashqari boshlang`lch sinf o'quvchilari ba'zi hosilaviy miqdorlarni o`ganishda ularga nisbatan boshlanglch sinfda olchash masalasi qo`yilmaydi.

Boshlang'ich sinflarda asosiy miqdorlarni o`rganish arifmetik materialni o`rganish bilan uzviy bog`liqlikda amalga oshirilishini yaxshi bilamiz.

Наг bir miqdorni o`ganish uslubiyotining o`ziga xos xusiisiyatlari mavjud bo`lsa-da, biroq narsaning yoki hodisaning xossalarini o`rganishga umumiy yondashish miqdorlarni o`rganishning umumiy ushibiyoti haqida gapirish imkonini beradi. Bu uslibiyot asosida amaliy usul yotadi. Narsalar bilan ishlash asosida, hissiy qabul qilish qobiliyatiga tayanib, kichik yoshdagi maktab o`quvchilarini miqdorlar uchim umumiy bo`lgan xossalari bilan tanishtirish mumkin.

Boshlang`lch maktabning vazifasi shundaki, u bolalarda miqdorlarni o`rganishning intuitiv tushunarli usulini hosil qilishdir, buning natijasida bolalarda miqdorlar, narsalar va hodisalarning o`lchash bilan bogliq bo` lgan xossalari ekanligi haqida tasavvurlar hosil bo`lishi kerak.

Yangi olchov birliklari tegishli sanoq birliklari kiritilganligidan so`ng kiritiladi. Ismli sonlar hosil qilinishi, yozilishi va o'qilishi abstrakt sonlar ustida va ismli sonlar ustida bajariladi.

Matematika, fizika va mexanikada bir-biridan muhim farq qiluvchi ikki xil miqdorlar uchraydi: bir xili miqdorlar, o'zlarini birlik uchun qabul qilingan bir jinsli miqdor bilan olchash natijasida topilgan bitta son bilan to`la aniqlanadi. Bunday miqdorlar a va b miqdorlar uchun a + b miqdor bir qiymatli aniqlanadi va n a va b niiqdorlarniiig yig`ndisi deyiladi.

Masalan, agar a — AB kesmaning uzunligini ifodalasa, b- BS kesmaning uzunligini ifodalasa, u holda AS kesmaning uzunligi AB va BS kesma uzunliklarining yig`indisiga teng bo`ladi.

l. Har qanday bir jinsli ikki kattalik taqqoslanishi mumkin. Ular yo teng, yoki biri ikkiiichisidaii kichik bo`ladi. Masalan, olmaning massasi, tarvuz massasidan kichik, to`g`ri to`rtburchakning qarama-qarshi tomonlari teng.

2. Bir jinsli miqdorlarni qo`shish mumkin, qo`shish natijasida
o'sha jinsli miqdor hosil bo`ladi. Buni boshqacha qilib tushuntiradigan
bo`lsak, har qanday a + b о`rinli bo`ladi.

Ob'ektning bir xil xossasini bildiruvchi miqdorlar bir jinsli miqdorlar deyiladi:

3. Miqdor haqiqiy songa ko`paytirilsa, natijada o`sha jinsli miqdor
hosil bo`ladi.

Masalan, AB kesmaning a uzimligi x = 2 ga ko`paytirilsa, ya'ni AG kesmaning 2 a uzunligini hosil qilamiz.

4. Bir jinsli miqdorlar ayriladi, bunda miqdorlar ayirmasi deb
shunday s miqdorga aytiladiki, uning uchun a=b+c skalyar miqdorlar
yoki faqat skalyar deyiladi.

Masalan, temperatura, jismning hajmi, jism massasi va hokazolar skalyar miqdorlarga misol bo`la oladi.

5. Bir jinsli miqdorlar bo`linadi, bunda bo`linma miqdorlarni
songa ko`paytmasi orqali aniqlanadi: a va b miqdorlarning bo`linmasi
deb shunday x nomanfiy haqiqiy songa aytiladiki, uning uchun a=x*b
o`rinli bo`ladi. Bu x son a va b miqdorlarning nisbati deyiladi va
ko`rinishida yoziladi. Masalan, AC kesma uzunligining AB kesma
uzunligiga nisbati 2 ga teng.

A В С

§ 1.2. Miqdorlarni olchash tushunchasi va uning xossalari

Miqdorlar haqidagi tasavvurlarni shakllantirishda asosan amaliy metodlar va labaratoriya ishlaridan foydalaniladi. Bunday ishlarni

bajarishda sezgi organlaridan va ayniqsa, qo'lning harakatlantirish apparatidan foydalanish o'quvchilarning predmetga qiziqishini uyg'otadi, ish kayfiyatini yaratadi, faollikka undaydi. Bu esa pedagogika nuqtai nazaridan qimmatlidir. Amaliy ishlar o'tkazishda muammoli vaziyatlar yaratish uchun yaxshi sharoitlar yaratiladi.

Atrof - borliqni o'z «Kashfiyotlari» orqali bilib olish bolalar uchun qiziqarlidir. O'quvchilarni kichik tadqiqotchi o'rniga qo'ya olgan, o'quvchilarning shaxsiy fikrini uyg'ota olgan o'qituvchi keyin ishda samarali natijalarga erisha oladi. Muammoli o'qishning maqsadi ham, mazmuni ham shundan iborat.

Miqdorlar haqidagi tasavvurlarni to'g'ri va puxta shakllantirishda ko'rgazmalilikning turli vositalari asl nusxalar, modellar, chizmachilik va o`lchash asboblari, plakatlar, rasmlardan keng foydalanish kerak.

Turli hisoblashlar va yasashlarni bajarishda aniqlik va batartiblikka amal qilish o'quv ahamiyatidan tashqari tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Batartib bajarilgan o'Ichash va grafik ishlar bolalarning estetik tarbiyalash imkonini beradi, ularning charchashlarini kamaytiradi, e'tiborini orttiradi.

Miqdorlarni bevosita taqqoslash bilan ularning tengligini aniqlashimiz mumkin. Tekshirishda aniqroq natijaga ega bo`lish uchun, masalan bir jism massasi ikkinchi jism massasidan qancha kattaligini bilish uchun miqdorlarni o`lchash zarur.

O`lchash berilgan miqdorni birlik sifatida olingan shu turdagi boshqa miqdor bilan laqqoslashdan iborat. Miqdorlarni o`lchash sonlarni laqqoslashga, miqdorlar ustida bajariladigan mos amallar bilan taqqoslashga keltirishga inikon beradi.

1.Agar a va b miqdorlar e miqdor birligida bo`lsa, a va b
orasidagi munosabat ularning sonli qiyniatlari orasidgi munosabat kabi
bo`ladi va aksincha

a = b < = > m_e (a) = m_e (b), a < b < = > m_e (a) < m_e (b), a > b < = > m_e (a) > m_e (b).

Masalan, agar ikki jism massasi a=5 kg, b=3 kg bo'lsa, u holda a ning massasi b ning massasidan katta deyish mumkin.

2. Agar a va b miqdorlar e miqdor birligida o'lchangan bo"lsa, u
holda a+b yig'indining sonli qiymatini topish uchun a va b miqdorlarning
sonli qiymatlarini qo'shish kifoya.

a + b = c< = >m_e (a+b) = m_e (a) +m_e (b)

Masalan, a =15 kg, b =12 kg bo'lsa, a + b = 15 kg+12kg = (15+12) kg =27 kg.

3. Agar a va b miqdorlar shunday bo`lsaki, unda b = x*a bo'lsa, u holda b miqdorning sonli qiymatini e birligida topish uchun x sonini m_e(a)
soniga ko'paytirishi etarli:

Masalan, agar b ning massasi a ning massasidan 3 marta katta, ya'ni b =3 a va a = 2 kg bo`lsa, u holda b = 3a = 3*(2 kg) = (3*2) kg = 6 kg bo`ladi.

Kesmalar uzunliklarini o'lchash jarayonini qaraymiz. Kesmalar to'plamidan birorta e kesma tanlab olinadi va uzunlik birligi uchun qabul qilinadi. a kesmadan uning oxirlaridan biridan birin-ketin e ga teng kesmalar n marta qo'yilgan bo'lsa va oxirgisining uchi a kesma uchi bilan ustma-ust tushgan bolsa, a kesma uzunligining qiymatini n natural son deyiiadi va bunday yoziladi: a=ne. Agar roppa-rosa n marta qo'yilgan bo`lsa, bu kesmaga e = e<sub>1</sub> ga teng kesmalar qo'yiladi. Agar ular roppa-rosa n marta qo`yilgan bolsa, a=n, n=e₁ bo`ladi va a kesma uzunligining qiymati chekli о`nli kasr bo`ladi. Agar e<sub>1</sub> kesma n<sub>1</sub> marta qo'yilib, yana e<sub>1</sub> dan kichik kesma ortib qolsa, unga 12= (lg`100)1 ga teng kesmalar qo`yiladi. Agar bu jarayonni cheksiz marta davom ettirsak, a kesma uzunligining qiymati son bilan ifodalanadi.

1. 
   Tanlab olingan uzunlik birligida har qanday kesmaning uzunligi musbat haqiqiy soni bilan ifodalanadi va har bir musbat haqiqiy son uchun uzunligi shu son bilan ifodalanadigan kesma niavjud. Kesmalar nzunliklarining quyidagi xossalari mavjnd. Bunda uzunliklar bir xil uzunlik birligi bilaii o`lchanadi.
   
2. 
   Agar ikkita kesma teng bo'lsa, ular uzunliklarining son qiymatlari ham teng bo'ladi va aksincha, agar ikkita kesma uzunligining son qiymatlari teng bo'lsa, kesmalarning o`zlari ham teng bo'ladi.
   

a = b < = > m_e (a) = m_e (b).

3. Agar berilgan kesma bir nechta kesmaning yig'indisi bo'lsa, uning
uznligining son qiymati bu kesmalar uzunliklari son qiymatlarining
yig'indisiga teng bo'ladi.

Uzunlik birligini almashtirganda yangi uzunlik birligi eski uzunlik birligidan necha marta kichik (katta) bo`lsa uzunlikning son qiymati shuncha marta ortadi (kamayadi) va aksincha: agar kesma uzunligining son qiymati bir nachta kesma uzunliklari son qiymatlari yig'indisiga teng bo'lsa, kesmaning o'zi bu kesmalar yig'indisiga teng

с = a + b < = > m_e (c) = m_e (a) + m_e (b)

4. Agar a va b kesmalar uzunliklari b=x*a munosabatni qanoatlantirsa, bunda x - musbat haqiqiy son va a kesma e birlik o'lcham, b kesma uzunligining son qiymatini e birlikdan o'lchangan a kesmaning son qiymatiga ko'paytirish etarli.

b =x a < = > m_e (b) = x m_e (a) b =x a va a = (p\n)l bo'lsin.

U holda

b=x*(p\n)l=((x*(p\n)l₁ya'ni m_e (b) = x* m_e (a)

((x*(p\n) ko'paytma 1 kesmani x*marta qo'yish kerakligini bildiradi, ya'ni

((x*(p\n)l=x*((p\n)l)=x*a=b 5. Uzunlik birligini almashtirganda yangi uzunlik birligi eski uzunlik birligidan necha marta kichik (katta) bo`lsa, uzunlikning son qiymati shuncha marta ortadi (kamayadi).

Kesmalar uzunliklarining isbotlangan xossalaridan yana quyidagilar kelib chiqadi.

1. 
   a > b < = > m_e (a) > m_e (b)
   
2. 
   с = a-b < = > m_e (c) = m_e (a) - m_e (b)
   
3. 
   x = a:b < = > х = m_e (a): m_e (b).
   

§ 1.3. 4-sinfda o'tiladigan miqdorlar, ularni o'lchash usullari va o'lchov birliklari

Uzunlik olchov birliklari tarixidan.

Inson hayotini olchamlarsiz tasawur etib bolniaydi. Ibtidoiy davrda ham odamlar turar joy qurish uchun turli xil olchainlardan foydalanishgan. Joyiiing balaiidligi, hajmi va hokazolar olchov birliklaridir.

Qadimgi Misrda asosiy uzunlik olchovi sifatida tirsak xizmat qilgan. Bir tirsak olovi etti kaft olchamiga barobar bolgan, bir kaft esa toYt barmoq qaliiiligiga togri keladi.

Turli odamlar tirsak uzunligini turlicha bolgani uchim ham qadimgi Misrda tirsak uchim ham, kaft va barmoq olchamlari uchim yagona e talon — nam una olchami joriy qilingan.

Angliyada odam tanasining qismlari bilan bogliq uzunlik birliklari mavjnd bolgan. Masalan: Dynym arpa boshoglning oYta qismidan olingan uch dona arpa uzunligiga teng bolgan.

O`zbekistonda quyidagi qadimiy uzunlik olchamlari mavjud bo`lgan.

Gaz — turli joylarda turli uzunlik birligini bildirgan. Ko'pincha oYta bo yli kishining barmogl uchidan burnigacha yoki bir qolining uchidan ikkinchi qolining qoltigigacha bolgan masofa bir gaz hisoblangan. Gaz ko`p joylarda 1 metrdan uzun, aniqrog l m = 106 sm ga teng bolgan.

Bulardan tashqari, alchin, farsak, qari, ango'sht, qadam, quloch, suyak, jav-arpa kabi uzunlik olchovlari ishlatilgan.

Endi boshlangich sinflarda uzunlik olchov birliklarini olchash usullari togYisida to'xtalib olsak.

Ustiga qo`yish usuli. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, oMchanayotgan yoki ajratib olinayotgan kesma santimetr modellari bilan qoplanadi va ularning soni sanab chiladi, necha model bo'lsa shuncha sm boladi deb tushuntiriladi. Bunday amaliy ish bolalarning har bir santimetrni «payqashiga», «sezishiga» yordam beradi. Bu metodni kiritishdan oldin o'quvchilarga quyidagicha koYinishdagi mashqlarni bajarish kerak:

- sm modellarini ketma - ket qo'ying. Qanday uzunlikdagi poloska hosil bcTldi?

Qo`yib borish usuli. CTqituvchi o'quvchilarga berilgan kesmani o'lchashni o'rgatishda, ularning har biri sm modeli oxirini o"Ichanayotgan kesmaga qalam bilan modelning ikkinchi uchini belgilashlarini; hosil boMgan nuqtaga model oxirini yana bir marta qo'yishlarini va kesmaga yana bitta belgi qo'yishlarini kuzatib boradi. Ikkinchi belgi 2 sm ajratib sanalganini bildiradi. Shunga o'xshash ish qo'yilayotgan belgilardan oxirgisi o'rganayotgan kesmaning keyingi uchi bilan ustma - ust tushganicha davom etilaveradi. Natijada o'quvchi kesmaga qo'yilgan smlar sonini sanab, santimetrlarning butun sonini topadi. Agar belgilar oxirgisi ustma - ust tushmasa, o'lchash natijasi taqriban ifodalanadi: 6 sm - ga, 6 sm dan biroz ortiq, kam.

Berilgan uzunlikdagi kesmani santimetr modeli yordamida yasashda ish bunday amalga oshiriladi: - o'quvchi oldin to'g'ri chiziq chizadi; to'g'ri chiziqda nuqta (kesma uchlaridan biri belgilansin); shu nuqadan boshlab biror yo'nalishda santimetrlarni keragicha sonda qo'yib chiqsin (har gal belgi qo'yiladi); kesmaning ikkinchi uchi belgilanadi.

Shuni e'tiborga olish kerakki, berilgan kesmani o'lchashda ko'pincha ozmi - ko'pmi sezilarli qoldiqlar chiqishi mumkin. Natijada bajarilayotgan ish mohiyatini tushunish qiyinlashadi. Shu sababli kesmani o'lchashni ko'rsatilgan ikkala usul bilan bajarish maqsadga muvofiq.

Kesmalarni o'lchashning puxta ko'nikmalarini shakllantirish maqsadida o'quvchilarni faqat qog'ozda chizilgan kesmalarni o'lchash bo'yicha mashq qilib qolmasdan, balki bu maqsadga uncha katta bolmagan boshqa narsalarni qalamdon, daftar kabilarni ham o'lchashga

o'rgatish foydali. KcTpburchak tomonlari ham cTlchash ob'ekti bo'lishi

muhimdir.

Massa va hajm olchovi birliklari

Massa — asosiy fizik kattaliklardan biridir. Jismning massasi tushunchasi og irlik-kuch tushunchasi bilan chambarchas boglangan. Bu kuch bilan jism erga tortiladi. Jismning oglrligini boshqa jism oglrligi bilan olchashda jismning yangi xossasi kelib chiqadi, bu xulosa massa deb ataladi.

Matematik nuqtai nazardan massa quyidagi xossalarga ega bolgan musbat kattalik:

1. 
   Tarozida bir-birini muvozanatlovchi jismlarning massasi biri xil;
   
2. 
   Jismlar bir-birlari bilan birlashtirilsa, massalar qoyiladi, birgalikda olingan bir nechta jismning massasi ular massalarining yiglndisiga teng.
   

Massalar tarozilar yordamida bunday oMchanadi: massasi birlik sifatida qabul qilinadigan e jism tanlab olinadi. Bu massaning ulushlarini ham olish mumkin deb faraz qilinadi.

Tarozining bir pallasiga massasi oMchanayotgan jism qo'yiladi. Ikkinchi pallasiga massa birligi qilib olingan jismlar, ya'ni tarozi toshlari qo'yiladi. Bu toshlar tarozi pallalari muozanatga kelguncha qo'yiladi. O'lchash natijasida berilgan jismning massasi qabul qilingan birligidagi son qiymati hosil qilinidi. Masalan, agar jismning massasi 5kg 350gr bolsa, 5350 sonini berilgan jism massasining taqribiy qiymati deb qarash kerak. Massalarni taqsimlash, ular ustida amallar bajarishga, massalarning son qiymatlarini taqqoslashga va ular ustida amallar bajarishga keltiriladi.

Bu miqdorlarni o'rganishning asosiy vazifalari:

- jism massasi va idishlar hajmi haqida aniq tasavvurlarni

shakllantirish.

• 
  O`quvchilarni massa birliklari (kg, G, s.t) va hajm birligi - litr bilan tanishtirish.
  
• 
  bir nomda ifodalangan massani boshqa nomdagi birlikka o'tkazish malakasini shakllantirish.
  
• 
  ikki turli nomda ifodalangan massani qo'shish va ayirish hamda massani songa ko'paytirish va bo'lish malakasini shakllantirishdan iborat.
  

Maktabgacha bo'lgan yoshdayoq o'quvchilar his va tuyg'ular asosida jismning massasi haqida dastlbaki tasavvurlarni olishgan. Massa tushunchasini shakllantirishda «barik» hisga (grekcha - «baros - ogMrlik») tayaniladi. Har qanday jism yerga totilishi natijasida tayanchga bosim beradi yoki osilgan ipni taranglaydi. Kaftga, gavdaga beriladigan bunday bosim bizga «barik» hisni beradi. Birlik bosim miqdori massaga to'g'ri proportsional jism massasi qancha katta bo'lsa, og'irlik qissi shunchalik katta bo'ladi. Og'irlik kuchining massaga proportsionalligi sababli, ko'pincha bu ikki tushuncha: massa va og'irlik chalkashtirib ishlatiladi. O`quvchilar ham ko'pincha «massa» o'rniga «og'irlik» atamasini qo`llaydilar. Bular fizik tushunchalar bo'lib turlichadir.

Og'irlik - vektor miqdor. Og'irlik - bu jism tayanchga bosadigan yoki ilmoqni tortadigan kuchdir. Og'irlik tayanchning holatiga bog'liq. Agar tayanch vertikal yo'nalishda tezlanish bilan harakatlansa, u holda jism zo'riqish yoki vaznsizlik holatida bo'lishi mumkin.

Og irlik prujinal dinamometr bilan o'lchanadi. Og'irlikning o'lchov birligi nyuton.

Massa - skalyar miqdor. Fizika qonunlari massani energiyaning o'zgarishi o'lchov sifatida ochib beradi. Massa richali (pallalf) taroziiarda

o`lchanadi. Massaning o`lchov birligi - kilogrammdir. Massani yerga tortilish qobiliyati bo'yicha qabul qilish o'rganishga eng osondir.

Boshlang`ich maktabda faqat jismning massasi o'rganilagdi shu sababli «og'iroq», «og'irligini tortish», «og'irlik toshlari» kabi sozlarni iloji boricha ishlatmay, «massa», «jismlarning massasini o'lchash», «massa o`lchagich» kabi so'zlardan foydalanish kerak.

Narsalarni massasi bo yicha farqlay olish qobiliyati turli massali narsalarni «og'ir», «engil» so'zlari bilan belgilash natijasida amaliy turmush asosida pay do boTgan.

1 kg li massa haqidagi tasavvurni amaliy ishlar orqali olish mumkin. O`quvchilar massalari 1kg ga teng bo`lgan jismlarni qo`llarida ushlab ko'rishlari va bu jismlarni boshqa massali jismlar bilan taqqoslashlari kerak. Bunday taqqoslashlar natijasida ular 1kg li massa haqida aniq tuyg'uni his qiladilar.

Darsda pallali tarozida tuli xil jismlarni (1 kg, 2 kg, 3 kg...) 1, 2, 5 kg li toshlardan foydalanib, amaliy ishlar bajarish foydali tortish jarayonida o'quvchilar о`zlari qatnashishi muhimdir. Albatta bunda oqituvchi tarozida tortish qoidalarini o'rgatishi lozim. Tortish natijalarini yozib borish kerak. Massa olchovlari tarixidan.

Qadimiy xalqlarda, odatda, olchov birligi sifatida tabiatdagi narsalar dinar edi. Kopineha massa birligi sifatida arpa, bugdoy yoki boshqa don hosilini tanlashardi. Keyinchalik, massa birligi namunasi tarzida metaldan yasalgan namunalar, toshlar paydo bolgan. Rossiyada asosiy massa o`lchami GRIVNA (409,5 grammga yaqin) bolib, keyinchalik u FUNT deb atala boshlaiigan. Amerikada esa FUNT hozirgacha asosiy massa o`lchami birligi sifatida qo`llaniladi. O`zbekistonda ham massa olchovlari bo`lgan.

Botmon — mann, Markaziy Osiyoda ishlatilib kelingan massa olchov birligi bolib, yozma adabiyotlarda «mann», xalq og`zida ko'proq «botmon» deb yuritilgan. Bu massa o`lchovi tiirli joyda tnrlicha vaznni bildirgan. Xorazmda 1 botmon — 40,95 kg, Buxoro va Samarqandda — 8 pud, ya'ni 131 kg ga va hokazo.

Oshksari — bu olchov birligi Markaziy Osiyo shaharlarida, jumladan, Saniarqand va Buxoroda ishlatilgan, botmonning chorak qichmiga teng bo`lgan.

Misqol — 4 grammdan 5 garmmgacha bo`lgan vaznni bildirgan. Xorazmda 4,53 — 4,55 g, Samarandda 4,46 g, Buxoroda 4,8 — 5 g misqol hisoblangan. Farg'ona vodiysida 1 misqol — 4,55 g bo`lgan, XIX asrda esa 100 dona arpa doni vazniga teng bo`lgan.

Ser (sir) — Movarounnahrda keng tarqalgan o`lchov birliklaridan biri. Hanirna joyda botmonning 1G`40 qismiga teng hisoblangan.

Chakka — Farg`ona vodiysida keng qollanilgan. Xo`jand atrofida — 2,5 qadoq, ya'ni 1,024 kg, Namanganda 5,3 kg, Qo'qonda 4,6 kg yoki 5,1 kg 1 chakka hisoblanilgan. «Chumchuq semircha chaksa bo`lmas» degan maqolda shu o`lchov birligi ishlatilgan. Bulardan tashqari Markaziy Osiyoda arji (0,05kg), qadoq (09,5g) kabi vazn o`lchovlari amalda bo`lgan.

Metrik o`lchov sistemasining kelib chiqishi

XVIII-asr oxirida Frantsuz olimlari tabiat asosida uzunlikning yagona doimiy o`lchamini topishga harakat qilganlar. Tuzilgan maxsus qo`mita yer kurrasi meredianining qismini olchashga kirishdi. Bu ish olti yil davom etdi. Nihoyat, uzunlik o`lchamining yagona birligi topilgan. Bu yer kurrasi merediani chorak qismining o`n milliondan bir bo`lagi deb qabul qilingan. Uni yunoncha «metron»- «o`lcham» so`zidan olib «metr» deb atadilar.

Boshlang'ich sinflarda «Vaqt o'lchovlari temasini o'rganishda bolalar vaqt o'lchovining asosiy birliklari» haqida konkret fikrlarga ega bo'lishlari kerak. Bular yil, oy, hafta, sutka, soat, minut. O'qituvchining vazifasi o'quvchilarni vaqtini aniqlashlarida soatdan amalda foydalanishga, shuningdek, hodisaning qancha vaqt davom etganligini, boshlanishi va oxirini aniqlash bilan bog'liq bo'lgan har xil masalalarni yechishda tabel -kalindardan foydalanishga o'rgatishdan iborat.

Ma'lumki vaqt o'lchovlari, o'lchovlarning metrik sistemasidan farqli o'laroq bevosita oMchash imkoniyatini bermaydi. Bu hoi turli ko'rsatma va ko'nikmalrdan keng foydalanish kerakligini korsatadi. Bu temani o'rganishda quyidagi eng ko'p tarqalgan ko'rsatma qollanmalardan foydalaniladi:

l.Tabel - kalendar. Bu har bir o'quvchida bo'lish kerak. Joriy yil uchun bunday tabel - kaiendarni o'quvchilarning o'ziari oqituvchilar rahbarligida tayyorlaydilar.

2. Soatning demontstratsion modelu Darslikda berilgan mashqlarning ko'pchiligi bilan ishlashni talab qilganligi uchun har bir o'quvchi soat modellarini tayyorlangan bo'lishlari kerak.

3.«Maktab o^quvchisining kundalik rejimi» jadvalarl «Vaqt oMchovlari» temasini o'rganish vaqtiga qadar o'quvchilar hafta bilan tanish bo'ladilar. Yildagi oylarning nomlarini va ularning kelish tartibini bilib olgan bo'ladilar. Bolalarda yig'ilgan bunday tasavvurlar boshlang'ich sinfda vaqt o'lchovlarini bilishga zamin boladi.

II-BOB IV - SINFDA О 'LCHO VLABNI О RGANISH METODIKASI

§ 2.1. Miqdorlami o`rgatishning didaktik printsiplari

Ta'lim printsiplari — o`qituvchining faoliyatini va o'quvchilar tomonidan ilmiy bilimlarning o'zlashtirilishi, tegishli ko'nikma va malakalar hosil qilishning asosiy qonun va yol-yo`riqlarini o`z ichiga oladi. Shu bilan bir vaqtda ta'lim qoidalari har ikkala faoliyatni, ya'ni о`qituvchi va oquvchi tomonidan o'z oldiga qo`yilgan vazifalarni muvoffaqiyatli amalga oshirish imkonini beradigan bir qancha talablarni ham umumlashtirib beradi. Shunga ko>a ta'lim qoidalari o^qitishning eng muhini masalalarini nazariy va anialiy jihatdan togri hal qilishniiig asosiy negizi hisoblanadi. Miqdorlami orgatishda quyidagilarga amal qilinadi:

1. Ta'linming ilniiy bolish printsipi.

a) Kichik maktab yoshidagi o'quvchilarga ilniiy jihatdan ishonarli
aniq va sinab koYilgan miqdorlar haqidagi ma'lumotlar berilishni talab
etadi.

Ilniiy bilimlarni egallash jarayonida o^quvchilarda ilniiy dimyoqarash e'tiqod tarkib topadi. Tafakkur rivojlanadi. Ta'iimning ilniiy bolish printsipi miqdorlami o'qitish jarayonida o^xquvchilarni hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti darajasiga muvofiq keladigan ilniiy bilimlar bilan qurollantirish bolalarni ilniiy tadqiqot iisullari bilan tanishtirib borishga qaratiladi.

b) miqdorlar mavzusini otish o\ntishdagi didaktikaning tizimlilik
printsipini hisobga olishni talab qiladi. Miqdorlar va ularning
olchovlarini izchillikka rioya qilib о qitish lozim, toki bugun o`rganilgan
bilimlar kecha o`rganilganlarni mustahkamlasin.

v) ta'limning tarbiyaviylik printsipi miqdorlarni oYgatishda tejamkorlik, vaqtdan iiiiunili foydalanish, oqilona ishlash, tarixiy ma'lumotlar bilan tanishish kabilarni tarbiyalaydi.

g) ta'limda nazariyaning amaliyot bilan boglab o4ish qoidasi iliniylik printsipi bilan uzviy bog liq. Bolalarga miqdorlar haqidagi bilim, koiiikmalar berilar ekan, bn tiz navbatida amaliyotda mustahkamlanadi. CTquvchilar toliq miqdorga oid nazariy bilim, koYiikmalari, tajriba, er maydonlarida, zamonaviy texnika vositalari jarayonida qollanadi. Anialiy ishlar natijasida oYjiivchilarning olgan nazariy bilimlarini mustahkamlanadi. Masalan, Vaqtni olishda soat modeli kalendar yordamida vaqt oraliqlarini olchash, aniqlash. Uzunlik mavzusida anialiy olchash ishlarini bajarish, figuralar, er maydonlarining yuzini olchaganlarini bajarish va hokazo.

d) OYptishning optimik printsipi oYnivchilar miqdor haqidagi

materialni idrok qilishda ta'riflar, terminlarning ifodalanishigina emas,
ularning hayot bilan bogliqligini ham tushunishlarini talab etadi.

Miqdorlar mavzusidagi bilimlarni ongli ravishda o'zlashtirgan o'quvchilarda bilimlrga nisbatan malum imotsional kechinmalar uyg'otadi talimni ongli o'zlashtirish rpintsipi o'quvchilarning miqdor haqidagi bilimlarini ozlashtirishda mustaqillik, faolliklarni hanida mantiqiy fikrlashlarini tarbiyalashni nazarda tutadi.

e) Ta'limning koYsatmalilik printsipi. OYptish jarayonining sifatini
orttiradi, oYnivchilarning bilim olishlariiii osonlashtiradi. Miqdorlar
mavzushii oqitishda koYsatmalilik printsipiga ainal qilinsa, bolalar
mavzuni ongli ravishda o^zlashtiradi. Darsda foydalaniladigan
koYsatmali qoYollar miqdorining mazmunini ochib beradi. Bolar
mavzuni о zlashtirishda bolalarga qulaylik yaratadi.

§ 2.2. Uzunlik ulcho`vlarini o`tish metodikasi

Avvalo kesma uzunlik tushunchasi haqida tasawurlar tarkib toptiriladi. Kesma uzunligi tushunchasi narsalarni uzunligi bo'yicha taqqoslash asoasida kiritiladi. Masalan, o'qituvchi bolalarga ikki bo'lak tasmani yoki qog'oz poloskalar va boshqalarni ustma - ust qo'shish уо^лН bilan taqqoslashni (qisqa, uzun) taklif qiladi. Amaliy ishlar taqqoslashlarni so'zlar yordamida ifodalash bilan mustahkamlanadi. «Uzunliklar bo'yicha teng», «Uzunliklar bcTyicha teng emas» so'zlarining mazmunlari «bir xil», «uzun», «qisqa» kabi so'zlar bilan almashtiriladi.

Shundan keyin, yana amaliy ishlar asosida, tasma yoki poloskalar yordamida taqqoslash, ya'ni kesmalardan birini ikkichisining ustiga bevosita qo'yib bo'lmaydigan holatlar o'rgatiladi. Shu maqsadda o'quvchilar qog'oz poloska chetiga qalam bilan bir kesmaning boshi va oxirini belgilaydilar, so'ngra poloskani boshqa kesma yoniga qo'yadilar. Ko'pburchak tomonlarini taqqoslashni ko'pincha shunday usul bilan amalga oshiriladi.

Shunday mashqlarni bajarish natijasida bolalarda kesmalarni taqqoslashning amaliy tajribasi to'planadi. Shunga asoslanib o'qituvchi konkret hayotiy misollar asosida masalan, ma'lum uzunlikda tasma sotib olish kerak bolganda va shunga o'xshash xolatlarda kesmalarni taqqoslash uchun uzunlik o'lchov birligidan foydalanish zaruriyatiga o'quvchilar fikrini olib keladi. Bu erda amaliy ishni quyidagicha o'tkazish foydali: har bir o'quvchiga sanoq cho'pi uzunligini o'lchashni taklif qilinadi.

Bunining uchun oldin oMchov (birlik kesma) - qog'oz poloskani (tasma...) tanlab olish kerak. Har qaysi o'quvchi o'zida bor poloskalaridan o'z o'lchovini tanlaydi. Natijada har xil sonlar hosil bo'ladi, chunki

o'quvchilar bir miqdor qiymatini topish uchun turli xil o'lchov tanlab oldilar. Bunday amaliy ishlar natijasida bolalarda o'lchash jarayoni haqida dastlabki tasavvurlar hosil bo'ladi, hamda ularni uzunlik birligi sifatida har qanday kesma uzunligini olish mumkin, degan xulosaga olib keladi. Shu sababli, kesmalarni taqqoslash uchun aniq o'lchov yordamida o'lchashlardan foydalaniladi.

OMchashlar oldin uncha katta bo'lmagan narsalar masalan, qalam, ruchka, choplar va boshqalarning uzunliklarini topishni organib olamiz. Buning uchun aniq, umumiyat tomonidan qabul qilingan uzunlik birligi santimetrdan foydalaniladi.

CTquvchilar santimetr haqida ayoniy tasavvurlarni olish uchun o'qituvchi rahbarligida santimetr modellarini tayyorlashlari lozim. Buning uchun katakli qog'oz varag'idan bir nechta 1 smli poloskalar qirqib olinadi. Poloskalarni ustma - ust qo'yib ularning o'zaro teng ekanligi aniqlanadi. Qirqilgan poloskalarning har biri santimetr modeli hisoblanadi.

Santimetr modeli yordamida o'quvchilar:

1. 
   berilgan kesmalarni o'lchash.
   
2. 
   berilgan uzunlikdagi kesmani yasash va chizish malakasini egallb olishadi.
   

Bundan tashqari, ismli sonlami almashtirish, taqqoslashga doir ish davom ettiriladi, ular ustida yoznia hisoblash usullari oYganiladi.

Darslikdagi ushbu-niasalani koYib chiqaylik.

Bu masalani echish uchun uni tahlil qilamiz va unga doir chizma chizamiz.

400 m 400 m ?

4 Ф ф »

1 000 m - masalada nima ma'lum?

• 
  sport chining bosib olishi kerak bo lgan masofa (1 000 m).
  
• 
  sportchi necha metr yugurishi kerakligini toping. Chizmadan koYinib turibdiki, masala 2 amal bilan echiladi:
  

1. 
   400*2 = 800 m
   
2. 
   1 000 - 800 = 200 m.
   

Masalaning echimini ifoda shaklida ham yozishimiz mumkin. 1000-(400*2) = 200 m Javob: 200 m yugurishi kerak.

Yana darslikdagi 719-masalani og'zaki echamiz. Bir o'quvchi masalani o^qiydi.

• 
  Masalada nima ma'lum?
  
• 
  Sinfning bo⁴yi ma'lum.
  
• 
  Nimani topishimiz kerak?
  
• 
  Yolakning bo^yini topishimiz kerak.
  
• 
  Yolakning bo^yini topishimiz uchun nima qilamiz?
  
• 
  Yolakning bo^xyini berilgan qiymatlar yordamida topamiz. Sinfning bo^xyi 8 in, bu yolakning 1\6 qismiga teng. Demak,
  

yolakning bo'yini topishimiz uchun 8*6=48bolishini aniqlaymiz. Javob: yolakning bo'yi 48 metr. 811-masalani ко" rib chiqamiz. To'g'ri to'rtburchak tomonlari asosida chiziladi.

3 m

5 m Bu masalani echish uchun perimetrni topish qoidasi eslatiladi. «Tomonlar uzunliklari yig'indisi perimetr deyiladi».

P = 3+5+3+5=16 sm yoki P = 3*2+5*2 =16 sm Javob: To g'ri tortburchakning perimetri 16 sm.

§ 2.3. Massa va hajm o`lchovlarini o`rgatish metodikasi

4-sinfda massa olchovlari tushunchasi kiritiladi va o^quvchilar o^zlari uchiui yangi birlik — sentner va tonna bilan tanishadilar.

«Massa olchovlari» terminini quyidagicha tushuntirish yordamida kiritilishi tavsiya qilinadi: Ikki kesniaiii taqqoslab, nlardan qaysinisi uzun, qaysinisi qisqa ekanini bilish zarur bolgaiida, ularning uzunliklarini bir xil birlik, masalan, santimetr bilan olchab taqqoslaymiz. Qaysi bolak nonning massasi ortiq, qaysiniki kam bolganini bilish zarur bolgaiida esa, buni tarozi va toshlar yordamida hal qilamiz.

Siz qanday massa birliklarini bilasiz? 1 kg da qancha gramm bor? Kabi savollar bilan o^quvchilarning quyi sinflarda egallagan bilimlari esa tiishuntiriladi.

Sodda va murakkab niasalalarni echish bolalarni massaning xossalari bilan tanishtiradi:

agar jism bir necha jismlardan iborat bolsa, u holda lining jami massasi bu massalarning yiglndisiga teng;

asbobda olchashda bir-birini muvozanatlaydigan jismlarning massalari teng;

Masalan, 3- sinf darsligidan 459-misolni koYaylik.

Taqqoslang:

3 s va 5 s ni taqqoslash.

3<5 bolgani uchun 3ts < 5ts boladi.

500 kg va 900 kg birliklari bir xil bo lgani uchun 500 va 900 kabi taqqoslanadi.

900 > 500 => 500 kg< 900 kg.

11 va 1000 kg. Jadval boyicha 1 t= 1000kg.

700 kg va 1 t, 1 t= 1000 kg, 700 < 1000 boMgani uchun 700 < 1 t bo'ladi.

Massa birliklari cTnlik sanoq sistemasining xona birliklari bilan mos qo yiladi. 1 kg birlik bilan 1 tonna minglar sinfi bilan mos qo yiladi. Katta olchovlarni kichik о lchovlarga aylantirish katta xona birliklarini ifodalashga mos qoyiladi.

Massasi 1 sentner va 1 tonna bolgan predmetlarni qolda ushlab turish mumkin emas. Shu sababli o'quvchilarda yangi olchov birliklari haqida aniq tasawurlar hosil qilish uchun o'quvchilarga bunday nia'lumotlarni aytish tavsiya qilinadi: ikki qop kartoshkaning massasi taxminan 1 sentner, «Moskvich» avtomobilining massasi (yolovchilarsiz) taxminan 1 tonnaga teng; sinfdagi hamma o'quvchilarning massasi taxminan 1 tonnaga teng (30-35 ta o\juvchi).

Yangi massa birlik gramm haqida aniq tasawur hosil qilish uchun o'quvchilar massasi 1 g bo'lgan toshni ushlari va uning og'irligini boshqa narsalarning og irliklari bilan taqqoslashlari kerak. Bunda 1 tiyinlik tanganing massasi 1 g_? 2,3,5 tiyinliklar mos ravishda o'rnida foydalanish mumkinligini aytish foydali.

Sinfga dorixona tarozini olib kirish va dorilarni shu tarozida tortilishi oquvchilarga aytiladi. Dorilarni o'lchash uchun 1 g, 2 g, 5 g, 10 g, 20 g, 50 g, 100 g, 500 g li mayda toshlar ishlatiladi. Bundan tashqarii oziq -ovqat mahsulotlarini tortishda ishlatiladigan seferblatli tarozi bilan tanishtirish kerak. Bunda amaliy ishlar orqali 1 kg dan ortiq yoki kam

bo'lgan yuklarni qanday o'lchash tushuntiriladi. Tortishni o'quvchilarning o'zlari bajarishi muhimdir.

Hozirgi paytda zamonaviy elektron tarozilari bilan ham tanishtirish mumkin. Bunday tarozilar tovar massasi bilan birga narxini ham ko'rsatadi.

Sochiluvchan jismlar va suyuqliklarning o'lchanishi qoidasi:

• 
  ikkinchi pallaga bo'sh idish qo'yiladi.
  
• 
  birinchi pallada u tosh bilan muvozanatlanadi.
  
• 
  idishning massasi aniqlanib, jami massadan idish massasi chiqarib hisoblanadi.
  

Sentner va tonna bilan tanishish о"quvchilaming massa o'lchov birliklari haqidagi bilimlarini kengaytiriladi. Bu o'lchov birliklari haqida aniq tasawur hosil qilish uchun aniq misollar keltirish lozim: 2 qop kartoshkaning, 2 qop unning massasi taxminan 1 s ga teng. Engil mashinaning massasi 1 t ga teng. Shundan so'ng o'rganilgan massa birliklari orasidagi munosabatlarni ko'rsatadigan massa o'lchov birliklari jadvali tuziladi va uni eslab qolish tavsiya qilinadi.

Sodda va murakkab masalalarni yechishda o'quvchilar massaning xossalari bilan tanishtiriladi.

- agar jism bir necha qismlardan iborat bo'lsa, u holda uning jami
massasi bu qismlar massalarining yigindisiga teng.

- bir- birini muvozanatlaydigan jismlarning massalariga teng.

Massa birliklari o'nlik sannoq sistemasining xona birliklari bilan mos

qo'yiladi. 1 kg birlar bilan. 1 t minlar sinfi bilan mos qo'yiladi. Bir nomda ifodalangan massani boshqa nomdagi birlikka aylantirish katta xona birliklarini kichik xona birliklari bilan va kichik xona birliklarini katta xona birliklari bilan ifodalashga mos qo'yiladi.

M: 2000 kg=21. 30 s=3000 kg.

Ikkita turli nomda ifodalangan miqdorlar bir xil miqdorlarga aylantirilib, so'ngra cTnlik sannoq sistemasida natural sonlar ustidagi tegishli amallar bilan mos kelgan holda qo'shiladi va ayiriladi.

Shundan keyin massa olchovlari jadvali tuziladi va bolalarga uni eslab qolish tavsiya etiladi.

Darslikdagi ushbu masalani echishni ko'rib chiqamiz. Har birida 50 kg dan bo'lgan 2 qop sabzining massasi qancha? Bu necha sentner bo'ladi?

Oldin 2 qopning massasi (sabzi) 100 kg bo lishi aytiladi. Keyin jadvalda 100 kg= 1 sentner ekanligi eslatiladi. Demak, 2 qop sabzi 1 sentner massaga ega bo'lar ekan.

l)Bolalar bog'chasiga 1 s barra bodring jonatildi. Bu necha kilogramm bo'ladi? Bu masalani ham 1 s=100 kg ekanligidan foydalanib yechamiz.

10 sentner pomidor tuzlandi. Bu necha tonna bo'ladi? Jadval bo'yicha 10 sx, 1 t bo'lgani uchun pomidor 1 tonna bo'ladi. Bundan tashqari «Idishlarning sig'imi» va Oldin narsalarning hajmiy xossalari haqidagi tasavvurlarni shaklanishiga yordam beradigan quyidagi mashqlarni bajarish kerak: 1. Qaysi shar (kub) katta.

2. Bolalar qumli maydonchada oynashmoqda.

Qoliplar bilan figuralar yasashmoqda. Qaysi qolipga ko'p qum sig'adi?

3. Choy va osh qoshiqlarda bir stakan qum cTlchab sol. Necha bir xil
miqdordagi qum turli sonlar bilan ifodalanadi? CTlchovlar soni
o'lchovning o'ziga qanday bog'liq?

Shunday keyin darsda so'hbat asosida litr tushunchasi o'zlashtiriladi.

O'qituvchi: biz sochiluvchan narslarni olchashni bilamiz. Shunga o'xshash o'lchovlarning o'zidan suyuklikiarni o'lchashda ham foydalanish mumkin.

Siz qanday suyuqliklarni bilasiz?

O'quvchilar: suv, sut, sho'rva, qatiq, koptok, yog", benzin.

O'qituvchi stolida ikkita menzurka bor. Biri kengroq, ikkinchisi tor. Ikkalasida ham suv sathi bir xil. Ikkita o'lchov stakanchalar ham bor.

O`qituvchi: qaysi idishda suv ko'pligini qanday bilish mumkin.

O`quvchii: birinchi idish kengroq, unda suv ko'p.

O`qituvchi: Shakl har xil idishlarda suyuqlik kopligini qanday aniqlaymiz?

O`quvchilar chamalashga harakat qiladi. O'qituvchi o'lchov stakan bilan o`lchash kerak degan xulosaga olib keladi. Bir idishda 5 ta o'lchov, ikkinchi idishda esa 3 ta shunday o'lchov bo'lsa 5>3, degan xulosa olinadi. Ikkinchi oMchov bilan esa o'lchab 10>6 aniqlanadi. Natijada o'quvchilar idishlardagi suyuklikiarni miqdorini o'lchash uchun bir xil o'lchovdan foydalanish kerak degan xulosaga kelishadi.