Mundarij a kirish I bob. Jamiyatga nisbatan formatsion yondashuvlar tahlili

Ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning nazariy ahamiyati shundaki, uning xulosalaridan ijtimoiy-falsafiy tafakkurni kengaytirishda, mustaqil fikrni shakllantirishda, ijtimoiy falsafaga oid bo`lgan ijobiy munosabatni shakllantirishda foydalanish mumkin.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati esa, hozirgi kunda turli jamiyatlarni o`rganib, ularning jamiyatga oida qarashlarini shakllantirib,nima uchun ba'zi jamiyatlar rivojlanib, bazilari zavolga yuz tutadi shu kabi narsalarni atroflicha tahlil qilib, zamonamiz talabiga binoan to`g`rixulosa chiqarish va ulardan yoshlarimizni ilmiy-ma`naviydunyoqarashlarini kengaytirishda, barkamol inson qilib yetishtirishda foydalanishda namoyon bo`ladi.
Kurs ishining strukturasi. Ish kirish, ikki bob, to`rt band, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, umumiy hajmi 35 betni tashkil qiladi.

I.Bob. Jamiyat rivojlanishining formatsion tahlili


1.1. Jamiyatning mohiyati va asosiy sohalari
Jamiyat-kishilarning tarixan qaror topgan hamkorlik faoliyatlari majmui. Jamiyatdagi hamma narsa (moddiy va maʼnaviy boyliklar, insonlar hayoti uchun zarur boʻlgan shart-sharoitlarni yaratish ) muayyan faoliyat jarayonida amalga oshadi. Insonlar faoliyati va ular oʻrtasidagi ijtimoiy munosabatlar Jamiyatning asosiy mazmunini tashkil etadi .Bular ijtimoiy,oilaviy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, estetik faoliyatlari va ularga mos keluvchi munosabatlardir. Jamiyatning asosiy predmeti vazifasini insonlar bajaradi. Va ularsiz jamiyatni tassavur etib boʻlmaydi. Jamiyat tushunchasining mohiyatini turli falsafiy maktab va yo‘nalishlar shuningdek alohida mutafakkirlar ham turli yo‘llar bilan tushuntirishga harakat qilganlar. Shu jumladan, jamiyat to'g‘risidagi yuqorida ko‘rsatilgan avvalgi ikkita tushunchani o‘z ichiga olgan «sotsium» tushunchasi paydo bo‘ldi. Fransuz faylasufi va sotsiologi Emil Dyurkgeym (1858 -1917)ning fikricha, «jamiyat–bu individlarning oddiy yig‘indisidan iborat bo‘lmay, maxsus xususiyatlarga ega bo‘lgan, ularning birlashmasidan tashkil topgan tizim bo‘lib, reallikni o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan «sui generis» aks ettiradi». Nemis faylasufi Maks Veber (1864-1920) fikricha, jamiyat insonlarning o‘zaro ta'siridan, ya'ni ijtimoiy xatti-harakatlardan tashkil topgan tizim bo‘lib, boshqa odamlarning xatti-harakatiga qarshi javob tariqasida yo‘naltirilgandir. M.Veber jamiyat rivojining asosini ijtimoiy faoliyatda, deb hisoblaydi. Amerika sotsiologi va ijtimoiy falsafa bo‘yicha mutaxassis – faylasuf Tolkott Parsons (1902-1979) fikricha, jamiyat qadriyatlar va me'yorlar bilan bog‘langan odamlarning munosabatiga asolangan tizimdir. Inson shularga asoslanib o‘z ijtimoiy faoliyatini amalga oshiradi. T.Parsonsni ma'lum ma'noda M.Veberning g‘oyaviy merosxo‘ri deyish mumkin. G.A.Sorokinning fikricha, «jamiyat mavjud bo‘lishi uchun hech bo‘lmasa ikki kishi bo‘lishi va ular bir-birlari bilan o‘zaro ta’sir bog‘lanishida bog‘langan bo‘lishi kerak. Bu eng oddiy jamiyatning ko‘rinishidir...»² Shuni aniq aytish mumkinki, ijtimoiy aloqalarning mohiyatini aniqlash va tushuntirib berish – jamiyat falsafasining asosiy vazifasidir. Aflotunning fikricha, jamiyat odamlarning ehtiyojidan paydo bo‘ladi. Arastu uni «tabiatning hosilasi», o‘rta asr falsafasi – Alloh yaratgan degan fikrni olg‘a suradi. Forobiy jamiyatning paydo bo‘lishini teleologik jihatdan, oldindan belgilangan maqsadga muvofiq nuqtai nazardan tushuntiradi – jamiyat odamlarning komillikka erishishi uchun zarur, deb hisoblaydi. Inson zoti biopsixiosotsial mavjudot, yani jamiyat insonlarni boshqa jonzotlardan ajratib turuvchi eng muhim omil bo'lib xizmat qiladi. Unda insonlarning oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va boshqa narsalarga boʻlgan ehtiyojlari qondiriladi. Inson mavjud ekan jamiyat yaratishga, atrof-muhitini o'ziga moslashtirishga intiladi .."Robinzon Kruzo" filmi sizlarga tanish bo'lmasligi mumkin emas. Hammamiz bu kinoni telvezor ekranlarida ko'rganmiz. Hech o'ylab ko'rganmisiz nima uchun Robinzon o'rmonda toshlar bilan daraxtlar bilan muloqot qilib ,qolaversa, Jumavoy kabi yovvoyi bir odamga insoniylikni, ijtimoiylikka oid turli-tuman narsalarni o'rgatadi. Buning sababi nima? Yevropaliklar bu kino orqali Insonning qay darajada ijtimoiylashuvini, agar jamiyat bo'lmasa inson ham hayvon ham bir xil mavjudot bo'lishini takidlagandek, nazarimda. Inson jamiyatning tabiat bilan oʻzaro taʼsirini taminlovchi asosiy bo'g'in hisoblanadi. Odamlar oʻzining moddiy ishlab chiqarish faoliyatida irodasi va ongiga bogʻliq boʻlmagan holda ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadi. Jamiyat taraqqiyoti tabiiy-tarixiy, qonuniy jarayondir. Moddiy ishlab chiqarish jarayoni jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, yaʼni muayyan ijtimoii qatlam, toifa va guruhlarning rivojlanishiga bevosita taʼsir koʻrsatadi. Jamiyatda turli qatlam va toifalarning mavjudligi mehnat taqsimoti, shuningdek, ishlab chiqarish vositalariga boʻlgan mulkchilik munosabatlari, jamiyatda yaratilgan moddiy boyliklardan oladigan ulushiga bogʻliq. Bular Jamiyatdagi kishilarning faoliyati hamda daromadiga qarab turli kasbiy va ijtimoiy guruhlarga ajralishining negizidir. Jamiyat hayoti iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy-maʼnaviy sohalarga ajraladi. Jamiyatning har bir sohasi ishlab chiqarish taraqqiyotida ma'lum bir funksiyalarni bajaradi:
- iqtisodiy munosabatlar - moddiy ishlab chiqarish funksiyasi;
- ijtimoiy munosabatlar – ijtimoiylashuvni – sotsializatsiya;
- siyosiy munosabatlar - ijtimoiy boshqaruvni (elementar nazorati);
- mafkuraviy munosabatlar - ma'naviy ishlab chiqarish funksiyasi va
boshqalar. Jamiyatning asosiy sohalariga kerakligicha to'xtalsak unda yuqorida keltirilgan sohalar: iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy-manaviy sohalarga ajralganini ko'rishimiz mumkin. Bu sohalar bir biri bilan o'zaro chambarchas bog'liq, negaki inson faoliyati davomida har-biri bilan muayyan aloqadorlikda bo'ladi. Misol tariqasida, Siz hozirgi kunda talabasiz yoki o'qituvchisiz, siz ta'lim sohasida faoliyat yuritayabsizki, bu jamiyatning madaniy-manaviy sohasida "istiqomat qilyabsiz" va yaqina Prezident saylovida yoki bironta Deputalika saylovda ovoz berdingiz bu sizning siyosiy sohada ham o'rningiz bor degani, jamiyatning muayyan bir a'zosi sifatida faoliyat yuritayotganizning dalolatidir.
Iqtisodiy soha jamiyat ishlab chiqarish, ayirboshlash, moddiy ne'matlarni taqsimlash sohasidagi munosabatlarni, shuningdek mulkiy munosabatlarni ham o'z ichiga oladi. Iqtisodiy soha jamiyatning paydo bo'lishi bilan bir vaqtda paydo bo'ldi. Omon qolish uchun inson og'ir ekologik sharoitlarga moslashishi kerak edi. Dastlab, inson tabiatdan zarur bo'lgan hamma narsani tayyor shaklda oldi. Qadimgi odamlarning muhim yutug'i birinchi asboblarning yaratilishi bo'lib, ular yordamida tirikchilik muammosini yanada samarali hal qilish mumkin edi. Ovda o‘ldirilgan hayvonlarning terisidan kiyim tikishgan. Loy va yog'ochdan odamlar kundalik hayotda zarur bo'lgan turli xil narsalarni yarata boshladilar. Shunday qilib boylik ishlab chiqarish oziq-ovqat ishlab chiqarish va nooziq-ovqat ishlab chiqarishga bo'linadi. Asta-sekin odamlar terimchilik va ovchilik o‘rniga dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullana boshlaydi. O'zlashtiruvchi iqtisodiyotdan ishlab chiqaruvchi iqtisodiyotga o'tish boshlanadi bu davrga kelib, Inson yanada ishonchli oziqlanish manbasini oldigan. Agar qabila jamoasida uning a’zolari bilan mulk jamoasi o‘rtasida savdo munosabatlari mavjud bo‘lsa, qo‘shni jamoada har bir oilaning alohida mulki va mehnat qurollari va buyumlariga egalik qilishlari vujudga kelishiga asos bo‘lgan va shu tariqa bu jarayon xususiy mulkni shakllantirgan.
Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish asboblarni yanada takomillashtirish bilan birga olib borildi. Odamlarning uch toifasi vakillari - dehqonlar, chorvadorlar va hunarmandlar - ortiqcha narsalar mavjud bo'lganda, muqarrar ravishda o'z mehnatlari natijalarini o'zaro almashdilar. Bunday almashinuv tizimli bo'lib, ijtimoiy foydali faoliyat turiga aylanadi. Ishlab chiqaruvchilarning uchta guruhi o'rtasida vositachi bo'lgan odamlar guruhlari (savdogarlar) paydo bo'la boshladi. Ayirboshlash ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi munosabatlar dastlab tabiiy xususiyatga ega edi. Buyumning tannarxi uning ma'lum bir vaqtdagi ehtiyojiga qarab aniqlangan. Bu har doim ham qulay emas edi. Masalan, buqa va bolta narxining nisbatini qanday aniqlash mumkin? Shunday qilib, odamlar pulni o'ylab, bu orqali ular hamma narsaning qadrini aniqlay boshladilar. Jamiyat taraqqiyoti bilan ishlab chiqarish usullari murakkablashib, yangi, ilg’or mehnat qurollari yaratiladi. XV-XVII asrlarda. hunarmandchilik mehnat taqsimotiga asoslangan ishlab chiqarish bilan almashtiriladi. Va XVII - XIX asrlarda. ko'p mamlakatlarda sanoat inqilobi sodir bo'ldi, qo'l mehnatidan mashina mehnatiga, manufakturadan zavodga o'tish boshlandi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarni iste'mol qilish hajmi ham ortib bordi. Iste'molchilar u yoki bu tarzda jamiyatning barcha a'zolaridir, chunki har bir kishi oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-ro'zg'or buyumlariga muhtoj, ammo har kim ham bu mahsulotlarni o'zi yarata olmaydi. Davlat aholidan soliq shaklida pul olib, so'ngra uni o'z hayotini ta'minlash, boshqaruv apparatini saqlash, shuningdek, aholining ayrim qatlamlariga yordam berish uchun ishlatadi. Ko'p asrlar davomida davlatning taqsimot sohasidagi roli ahamiyatsiz edi. Va faqat XX asrda. aholining kam ta'minlangan toifalariga yordam ko'rsatish bilan bog'liq davlat funktsiyalari kuchaytirildi Shu tarzda jamiyatning iqtisodiy sohasi siyosiy sohaning paydo bo'lishiga sabab bo'ldi .
Siyosiy soha hokimiyat tushunchasi bilan bog'liq. Hokimiyatning tarkibiy elementi - bu odamlarning ayrim guruhlari va ularning vakillarining boshqa guruhlarga ta'sir o'tkazish qobiliyatidir. Bunday holda, ta'sir qilish imkoniyati odat yoki qonunga asoslanadi. Siyosiy tizimning asosiy elementi davlatdir. U hokimiyatda monopoliyaga ega va boshqa hokimiyatni amalga oshirish imkonsiz bo'lishi mumkin. Lekin jamiyat siyosiy sohasining rivojlanishini faqat davlatning tashqi ko‘rinishidan hisoblashni boshlash noto‘g‘ri bo‘lar edi. Hokimiyat davlatdan oldingi davrda mavjud edi. Ibtidoiy jamiyatda u butun oiladan kelib chiqqan va jamoat xarakteriga ega edi. Eng muhim masalalar umumiy yig'ilishda hal qilindi, unda oilaning barcha voyaga etgan a'zolari ishtirok etish huquqiga ega edi. Umumiy ishlarni boshqarish uchun rahbarlar va oqsoqollar saylangan. Bu lavozimlar nafaqat saylangan, balki almashtirilishi mumkin edi. Ular hech qanday imtiyozlar bermadilar. Rahbarlar va oqsoqollar urug'ning boshqa a'zolari bilan birgalikda ijtimoiy ishlarda qatnashdilar va o'zlariga tegishli bo'lgan mahsulotdan o'z ulushlarini oldilar. Qabila rahbarini saylashning hal qiluvchi mezonlari shaxsiy fazilatlar edi. Yaxshi qoʻshnichilik munosabatlari oʻrnatilgan taqdirda urugʻlar qabilalarga, urugʻlar esa qabila ittifoqlariga birlashgan. Qabilani oqsoqollar kengashi boshqarib, qabila boshlig‘ini saylagan. Qabilalar ittifoqi boshida qabila boshliqlari kengashi va ittifoq boshligʻi boʻlgan. Ibtidoiy jamiyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida bu lavozimlar ham almashtirib turuvchi bo'lib, hech qanday imtiyozlar bermagan. Tur a'zolari o'rtasidagi munosabatlar xulq-atvor qoidalari bilan tartibga solingan (ijtimoiy normalar),umlashtirilgan ijtimoiy tizim-odatlar deb atala boshlagan. Odatiy - uzoq vaqt davomida qayta-qayta takrorlash natijasida mustahkamlangan bu umume'tirof etilgan, tarixan shakllangan xulq-atvor qoidasi odat bo'lib qoldi va odamlarning zarur hayotiy ehtiyojiga aylandi. Shunga qaramay, tegishli iqtisodiyot va qonun qoidalarning ijrosini ta'minlash uchun munosabatlarni tartibga solishning ruxsat, majburiyat va taqiqlar kabi usullari shakllantirildi. Qabila jamoasidan qo`shni jamoaga o`tish jarayonining rivojlanishi, alohida oilalardan ortiqcha mablag`larning to`planishi va mulkiy tengsizlikning paydo bo`lishi bilan hokimiyat munosabatlarining xarakteri ham o`zgaradi. Bunday sharoitda jamoa o'z a'zolarining mulkiy tabaqalanishiga qarshilik ko'rsatishga harakat qiladi ammo bu hech qanday natija bermaydi - boshqaruv faoliyatining murakkablashishi va jamiyatning o'sib borayotgan roli tufayli davlat hokimiyati , jamiyatdan tobora ko'proq ajratilgan. Davlat lavozimlarini egallab olgan shaxslar bilim va boshqaruv tajribasini o'g'illariga o'tkazish orqali hokimiyatning merosxo'rlik xususiyatini mustahkamlashga intilishgan edi. Rahbarlar va oqsoqollar o'z lavozimlari bilan bog'liq imtiyozlarga ega bo'ladilar (o'ljaning sher ulushi, qo'shimcha er uchastkasi va boshqalar). Bu mulkiy tabaqalanishini kuchaytiradi, ma'muriy elitani oddiy jamoa a'zolarining asosiy qismidan yanada uzoqlashtiradi. Ishlab chiqarishning o'sishi qo'shimcha ishchi kuchini talab qildi, bu qo'shni qabilalar bilan to'qnashuvlar paytida asirga olingan asirlar tomonidan to'ldirildim Ortiqcha narsalarning paydo bo'lishi mahbuslar endi o'ldirilib, qul sifatida ishlatilmasligiga olib keldi. Qabilalarning dushmanligi sharoitida, zarurat tug'ilsa, mudofaa yoki hujumni tashkil qilish, ko'plab xalqlar o'ziga xos ijtimoiy tuzumni shakllantirdilar. Biroq, asosiy mashg'uloti harbiy ishlar bo'lgan samarali mehnat bilan shug'ullanishni to'xtatgan bir guruh odamlar ajralib turdi. Ular qo'shni qabilalarga muvaffaqiyatli bosqin o'tkazilgan taqdirda o'ljaning katta qismini oldilar. O'z qabiladoshlari askarlarga qabila hududini himoya qilganliklari uchun to'lov sifatida mukofotlar berishgan. Dastlab bu ixtiyoriy qurbonliklar armiya va boshqaruv apparatini saqlash uchun majburiy soliq to'lashga aylantirildi. Bunday sharoitda vujudga kelgan davlat jamiyat a’zolarining tengsizligini qonun bilan mustahkamladi, hokimiyatni iqtisodiy va siyosiy jihatdan hukmron elitaga berdi. Davlat oʻzining butun tarixi davomida boshqa siyosiy kuchlarning hokimiyatni amalga oshirishiga ruxsat bermagan. Faqat 19-20-asrlarda, demokratiyaning shakllanishi va rivojlanishi davrida jamiyat davlat hokimiyati tuzilmalarini shakllantirishda ishtirok etish orqali siyosiy qarorlarga taʼsir koʻrsatish imkoniyatiga ega boʻldi. Zamonaviy dunyoda jamiyatning siyosiy sohasiga nafaqat davlat, balki mamlakat siyosiy hayotida u yoki bu tarzda ishtirok etadigan siyosiy partiyalar, jumladan, jamoat tashkilotlari ham kiradi.
Ijtimoiy sohaga fuqarolarning kundalik munosabatlari, shuningdek, jamiyatdagi yirik ijtimoiy guruhlar: xalqlar, sinflar va boshqalarning munosabatlari kiradi. Ijtimoiy sohaga odamlar hayotini ta'minlashning turli institutlari ham kiradi. Bular do'konlar, yo'lovchi transporti, kommunal va maishiy xizmatlar (uy-joy boshqaruvi kompaniyalari va kimyoviy tozalash korxonalari), ovqatlanish(oshxonalar va restoranlar), sog'liqni saqlash (poliklinikalar va shifoxonalar), aloqa (telefon, pochta, telegraf), shuningdek, dam olish va ko'ngilochar ob'ektlar (madaniyat bog'lari, stadionlar). Ijtimoiy sohada muhim o'rinni ijtimoiy himoya va ijtimoiy ta'minot organlari egallaydi. Ular muhtojlarga: nafaqaxo'rlarga, ishsizlarga, ko'p bolali oilalarga, nogironlarga, kam ta'minlanganlarga ijtimoiy yordam ko'rsatish uchun mo'ljallangan.
Ma’naviy sohaga fan, ta’lim, din va san’at kiradi. Unga universitetlar va akademiyalar, ilmiy-tadqiqot institutlari, maktablar, muzeylar, teatrlar, sanʼat galereyalari, madaniyat yodgorliklari, milliy sanʼat xazinalari, diniy birlashmalar va boshqalar kiradi. Aynan shu sohada jamiyat ma’naviy boyliklarini to‘plash va keyingi avlodlarga yetkazish ishlari amalga oshirilib, insonlar, butun bir jamiyat hayotning mazmuni, borligi haqidagi savollarga javob topadi.