Mundarija : kirish bob. Tarixiy-geografik muammolari ikkita yo‘nalish tarix va geografiya

2.1.Tarixiy geografiya faniga o`z xissasini qo`shgan O`rta Osiyolik olimlar
XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab mo`g'il zodogonlari o`troq xayot tarziga ko`cha boshladilar. 1269 yili Chig'atoy ulusi xoni qaydu mo`g'il shahzoda va no`yonlarini quriltoyga chaqirib tog' va cho`llardа yashashga, shahar atrofiga manzil ko`rmaslik, sababsiz, ekinzorlarni payxon qilmaslik qaror qabul qildi. Lekin mo`g'il zadogonlarining o`troqlashuvi davom etdi. Chig'atoy ulusida erga egalik qilishning 4 turi mavjud edi: 1-chisi Mulki devon-davlat erlari, 2chisi mulki inju-xon noiblari va ularning avlodlariga qarashli erlar, 3-chisi mulki vaqf-masjid, madrasa, xaloqo, mozor va mAqbaralarga qarashli erlar, 4-chisi Xususiy mulk.
Chig'atoy ulusida savdo xo`jalikni asosiy turlaridan biri edi. Ma`sudxon davrida (12 1289) pul tavar munosabatlarini tartibga solish mAqsadida 16 ta shaxarni bir xil vazn va o`lchovda bo`lgan sof kumush zarb ettirildi. Asta sekinlik bilan savdo, xunarmandchilik, dexqonchilik iziga tushadi. Yana bir pul isloxoti Kepekxon (1309; 1318-1326) davrida o`tkaziladi. O`roqlikni va Islom dinini afzal ko`rgan Kepakxon iqtisodiy xayotni tartibga solish mAqsadida ma`muriy va pul isloxoti o`tkazildi. U davlatni viloyat va tumanlarga bo`ladi. Tijorat uchun umumiy nomi "kepaki" deb ataluvchi yirik kumush tangalar-dinor, mayda kumish tangalar-derhamni muomilaga kiritdi. "Kepaki" temuriylar davrida ham muomilada bo`lgan.
O`troqlasha boshlagan mo`g'il xonlari shaxar qurilishga ham etibor Bera boshladilar. Duvoxon (1291-1306) davrida Andijon shaxriga asos solindi. Kepekxon Nasaf shaxri janubida saroy qurdirdi va joy qarshi nomini oldi. Bu shahar Kepekxon davlatini poytaxti bo`lib qoldi.
Mo`g'illar hukmdorligi O`rta Osiyo fan arboblari uchu no`ta og'ir davr bo`ldi. Ko`pchilik olimlar xalok bo`ldi, bir qismi chet elga ketib o`sha erda ijod etishga majbur bo`ldi. Mo`g'illar davriga oid o`lkamiz geografiyasi haqidagi malumotlar ikkiga: sharq olim va sayyoxlarining asarlari va mo`g'il xukmdorlari xuzuridagi Rim papasi elchilarining sayyoxlik malumotlariga bo`linadi. Shunday asarlardan biri Xitoylik sayyox Chan Chunning Chingizxon topshirig'iga ko`ra 1221-1223 yillarda O`rta Osiyoga qilgan sayyoxati asosida vujudga kelgan. "SiYuTszi" "g'arbga qilingan sayyoxat tasviri" asaridir. Uning sayyoxati qozag'istonning shimoliy-sharqi- Shimoliy qIrg'iziston-Chuv vodiysi-Talas vodiysi-Sirdaryo-SamarqAnd-Amudaryo-Balx marshuriti bo`yicha o`tgan. Chan Chun asarda o`zi bo`lgan xududlarning rel'efi, iqlimi, erlari haqida yozgan. M. Sirdaryoning oqimi, suvga chanqoq Mirzacho`l va qizilqum. Iqlimga e`tibor bergan va uni Oltoy Bilan solishtirgan. O`rta Osiyo tabiatiga xos mexalar haqida. . Yana bir agar Muhammad Avfiy qalamiga mansub bo`lib "Javomial-xikoyat va al-rivoyat" (1227) asaridir. Asar bir necha bobdan iborat bo`lib erning umumiy tasviri va unda yashaydigan turlи halqlalr haqida ma`lumot bergan. Xitoy haqida, shimoliy-SharqIy Evropa va O`rta Osiyodagi turkiy halqLar haqida, Rim va Yunonlar haqida, Arabiston, Xindiston, Xabashiston tasviri, Kaspiy dengizdagi orollar, Kaspiyga yaqin halqLar va ularning xayti xaqida keng ma`lumotlar berilgan. Ushbu asarga Sho`rolar davrining Rus olimlari juda yuqori baho berganlar<sup>9</sup>.
Tarixiy geografiya faniga o`z xissasini qo`shgan O`rta Osiyolik olimlardan yana biri Faxriddin Banokatiy (XIV asr boshlari) dir. Binokatiyning "Tarixi Binokatiy" (yoki "Ravzat ulul al-bob fi tavorix ul akobir va ansob" - "Ulug' kishilarning tarixi va nasabi bobida donishmandlar bog'i") asarining VII bobbi geografiyaga bog'liq. Unda Xindiston, Armaniston, Эron, Rum, Xitoy, Mo`g'iliston, arab va yaxudiylarerlaridan hamda O`rta Osiyoning tabiati, aholisi to`g'risida zarur ma`lumotlar bor.
O`rta Osiyoda mo`qullar hukmronlik qilgan davrdagi o`lka geografiyasi, uning tabiati, tarixi, shaharlari va asholisi haqidagi ma`lumotlar tarixchi Rashididdin (1247-1318), Jamol qarimiy, Abul Fido (1273-1332) va mashhur arab sayyohi Ibn Batuta (1304-1377) asarlarida ham uchraydi. Biroq bu ma`lumotlar geografik mohiyati jthatidan ilk o`rta asr klassiklari ma`lumotiga deyarli muhum yangiliк qo`sha olmaganligi uchun ulrga maxsus to`xtab o`tmaymiz.
Evropalik o`rta asr elchilari orasida Osiyo geografiyasi tarixida eng katta iz qoldirgan sayyoh venetsiyalik dvoryan Marko Polodir (1254-1324). Biroq bu mashhur sayyoh o`z sayyohatida O`rta Осиё territoriyasida Pomirdagina bo`lgan. Marko Polo 1274 yil eron-BalxPomir orqali qashqarga Matteno Poloning 1260 yil. O`rta Osiyoda bo`lib, Xiva-SamarqandTurkiston-Shimoliy Tyanshan' marshuritи bo`yicha kezib, O`rta Osiyo haqida to`plagan ma`lumotlaridan ham foydalangan.
O’rta Osiyo tarixining V-VII asrlarini o’z ichiga oluvchi ilk feodalizm davri bir qancha siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy, shuningdek etnik jarayonlarning o’zgarishlari bilan izohlanadi. Bu o’zgarishlar shu vaqtda Markaziy Osiyo hududlariga kirib kelgan ko’chmanchi qabilalar bilan bog’liqdir. Bu qabilalarning kirib kelishi, hukmronligi va kelib chiqishi haqida tarixiy manbalarda bir-biriga zid bo’lgan ma`lumotlar uchraydi. Yuejilar hukmdori Tsidalo jujanlar tazyiqi tufayli qarorgohini Xini bolo shahriga ko’chirilganligi haqida ma`lumotlar beradi. Unda yana "jasur yuejigi hukmdori Tsidolo o’z qo’shinlari bilan baland tog’dan o’tib shimoliy Hindistondagi Gand-xaradan shimoldagi 5ta davlatni bosib oldi" deb ma`lumot beradi. Bu solnomalardagi 427 yildagi voqealar bayon qilingan. Yapon olimi K.Yenoki kidariylar 412-437 yillar oralig’ida Tohariston va Gandxarani qo’l ostida birlashtirgan deb fikr bildiradi. Kidariylar haqida yana ma`lumotlarni qoldirgan tarixchilardan biri Prisk Paniyskiydir U 456 yilda Sosoniylarning xunn-kidariy kabilalari bilan olib borgan urushlari haqida ma`lumotlar beradi.
Xuddi shu tarixchi 464 yilda Sosoniylar shoxi Vizantiyadan xunn-kidariylarga qarshi urushda pul bilan yordam qilishini so’raganligini, bunda u sosoniylar xunn-kidariylarni engsa, bu ko’chmanchi qabilalar Vizantiya hududlariga tahdid solmasligini ta`kidlab o’tganligini yozadi. Bu yozma ma`lumotlardan tashqari numizmatik manbalar tahlil qilganda ham kidariylar ha-qida ma`lumotlar uchraydi. Braxma tilidagi bir qancha tangalar mavjud bo’lib, ularda kidara kushanama degan yozuvlar zarb qilingan. Ularni tahlil qilgan-da, Hindikushdan janubda 390-430 yillar oralig’ida zarb qilinganligi aniq bo’ladi. Shu narsa ma`lumki, Tsidolo va Kidara bir shaxs ismining ikki xilda atalishidir. Lekin Hindistonga kelgan kidariylar va Prisk Paniyskiy ma`lumotlaridagi sosoniylar urush olib borgan kidariylar o’rtasida qanday bog’liqlik borligi muammoli ma-saladir. Yana kidariylarning 477 yilda Gandxaradan Xitoyga elchilar jo’natganligi haqida dastlabki ma`lumotlar Ammian Martsellinda uchraydi. Uninng yozishicha, sosoniylar shoxi Shopur II 346-347 yillarda mamlakatining sharqiy chegaralarida "Xionit va yovsinlar" hujumini qaytargan I. Markvart yozuvida hatolik bor deb hi-soblab, keyingi atamani, ya`ni "yovsinlarni" "kusenlar"-kushonlar deb o’qishni taklif qildi. Agar bu faraz kabul kilinsa, xioniylar va kidariylar bir vaktda siesiy maydonga chikishgan buladi¹⁰.
Ammian Martsellin xioniylar xakidagi ma`lumotlarni davom ettirib, Shopur keyinchalik "Xionitlar va gelak-lar" bilan sulx tuzib, ittifok tuzishga erishganini eza-di. 359 yilda xioniylar ittifokchilik shartnomasiga so-dik kolib, Shopur 11 kushinlari bilan birga Suriyaning Amid shaxrini bosib olishda katnashadi. Bu jangda xio-niylarga Grumbat ismli kishi boshchilik kilgan 60 yillar oxiri va 70 yillar urtalarida Shopur 11 ikki martta poytaxtni Balx shaxri bulgan "kushonlar" ustiga yurish kilganligi xakida Arman tarixchisi Favist Buzand ma``lumotlar beradi va bu xar ikki jangda xam sosoniy-lar engiladi Albatta bu erda "kushonlar" nomi bilan boshka bir etnik gurux kidariylar eki xioniylar gavda-langan bulishi mumkin.
Xush xioniylarning Markaziy osiyoga kirib kelishi va xukmronligi masalasiga kanday endashish kerak. Yaponiyalik olim K.Yanoki ya`ni bir farazni ilgari suradi. U shu vaktgacha Xitoy manbalarida xioniylar xakida ma``lu-motlar uchramaydi degan karashlarga karshi chikib, Xitoy solnomalaridagi "Xunnlarning" yurishlari xakida bir jumlani keltiradi. Unda "sude xukmdorini uldirib, uning erlarini bosib oldi" deb ezilgan. K Yanoki bu erda sude-sugd va xunnlar-xioniylarning uzidir degan xu-losaga kelgan.
Solnomalardagi bu vokealar 437 yilga tegishlidir. Agar biz bu fikrga kushilsak, xioniylar avval sugdni bosib olib, keyin shu xudud orkali Markaziy osiyo janubiga karab siljishgan.
6 asrga kelib, siesiy maydonga chikkan Eftaliylar sulolasi to 6 asrning 2-chi yarmiga kadar mintaka siesiy xaetiga etakchilik kiladilar Ularga oid kator ma``lumot-larni biz Xitoy, Xind, Fors, Arman, Suriya, Lotin man-balaridan topishimiz mumkin. Shuni kayd etib utish lo-zimki, ularning xammasida xam Eftaliylar atamasi uch-ramaydi. Sababi xar bir til va ezuvning uz xususiyatlari bulishida Xitoylik mualliflar Eftaliylarni turkiy tilli xalklar (tukyue) bilan boglik ravishda ta``riflab ularning yuechji e uygur kabilalariga tegishli ekanini xam aytib utadilar. Vizzantiyalik tarixchilar masalan, Prokopiy (6 asr), "Ular (ya``ni eftaliylar) xunnlardan-dir, tanalari esa, ok deb masalaga aniklik xam kiritib utadi, ya``ni eftaliylar tugridan-tugri Turkiy shajaraga boglanayapti.
Eftaliylar Turkiston mintakasida yashab kelgan kadi-miy urug, sulolalardan bulib, 5 asrda tegishli sharoit tugilishi bilan siesiy xokimiyatni kulga kiritishga mu-vaffak bulganlir. Eftaliylar atamasi shu sulola asos-chisi Eftalan nomidan kelib chikkanini Vizzantiyalik Feofan xam ezgan. Shunday kilib, 5 asrning 2-chi chora-gidan boshlab mamlakatimiz umuman Turkiston siesiy xaetida Eftaliylar xonadoni xukmron urin tuta bosh-laydi. Bu yillar 4 asrdaek zaiflashish yuliga kirgan kushonlar saltanatining garbiy sarxatlari sosoniylar taxdidi ostida kogan davr edi<sup>11</sup>.
2.2.Eftaliylar davrida davlatimizning poytaxti kaerda bulgani xakida xam anik ma`lumotlar
Eftaliylar davrida davlatimizning poytaxti kaerda bulgani xakida xam anik ma``lumotlar yuk. Ba``zilar Boykentni (Poykent) kursatsa, boshkalari Badaxshonda deb biladilar. Eftaliylar markazi xam avval Baktriyada sungra, sosoniylar xavfi uzil-kesil yukka chikkach, xamda saltanat chegaralari sharkiy turkiston xisobiga xam kengaygach, poytaxt Boykentga kuchirilgan bulsa, xech-gap emas.
Eftalitlar sosoniylar bilan birga kurash jaraenida Markaziy osiyoning janubiga siljiy boshlashgan. Ular 467-470 yoki 480 yillarda So’g’dni bosib olishadi va keyin sharkiy turkistonga karab siljishadi 479 yilda turfan, 490-97 yilda Urumchi, 497 va 507 yillar oraligida kara-shara, xotan va kashgar eftalitlar davlati tarkibiga kirgan va 6 asrning boshlarida butun sharkiy turkiston eftalitlar kul ostida birlashtirilgan edi. Eftalitlar davlati xududlari xakida Xitoy solnomalari va Arab, Fors tarixchilari asarlarida ma``lumotlar uchraydi. Ularga tayangan xolda Eftalitlar davlatiga Markaziy osiyoning katta kismi, Sharkiy turkiston, Gandxara va 5 asrning 2-chi yarmida shimoliy Xindistonning boshka bir kancha viloyatlari xam kirgan. Bu davlatlar uz xududiga ku-ra, Kushonlar davlatidan xam katta edi.
7 asrda Oltoy xududlarida davlat tuzilmalari tash-kil topaboshlaydi. Bu davlat birlashmalaridan biri Turk xokonligi bulib, Markaziy osiyo tarixida muxim urin tutadi. Bu davlatning asoschisi Bumin avval tele kabilalarini birlashtirib, sungra jujanlarga kattik zarba beradi. Ularni inkirozga uchratib, muguliston va Oltoy xududla-rida davlat tuzadi. Shu yili ya``ni 551 yilda Bumin Yabgu unvonini oladi va shu davrdan boshlab Turk xokonligi rasmiy e``tirof etiladi. Davlat xududlarining kengayi-shi Buminning vorisi Muxan(553-572y) davriga tugri keladi Istilochilik yurishlarining garbiy yunalishiga Muxanning ukasi Istemi boshchilik kildi. Albatta Turk-larning janubga siljishida Eftalitlar bilan tukna-shuvlar kelib chikishi anik edi. Turklar va Eftalitlar urtasidagi dastlabki tuknashuvlar 6 asrning 50 yillariga tugri keladi.
Ular dastlab Markaziy osiyoning shimoliy kismida tuknash-gan edilar. Turklar Eron bilan Eftalitlarga karshi it-tifok tuzadi va ikki tomonlama kurshovda kolgan Efta-litlar turklarga yaxshi karshilik kursata olmaydi va Bu-xoro yakinidagi xal kiluvchi jangda engilishadi. Katta Kultegin bitiktoshida "ular (Muxan va Istemi) Temir-kapigiga uz xalkini eyishdi" degan ezuvlar bor. Temir kapig ya``ni temir darvoza Boysun togidagi Sugd va Toxa-riston oraligidagi utish joyi edi.
Demak, turklar janubda mana shu xududlargacha etib kelgan. Turk xokonligining sharkdan garbgacha bulgan chegarasi esa, Koreyadan Kora dengiz buylarigacha chuzilgan edi. Lekin bu davlat u darajada mustaxkam bulmay balki, urug-kabilachilik sababli xam 603 yilda ichki nizolar tufayli davlat ikkiga -garbiy va sharkiy turk xokonligiga bulinib ketadi. Turk xokonligi davrida ulkaning savdo-sotik konchilik, xunarsandchilik, dexkonchilik ka-bi soxalarida tarakkiet tuxtamagan. Tashki savdoda turklar va Eron urtasidagi buyuk ipak yulidagi rakobat tufayli uzgarishlar yuz berdi. Bu vaktda savdo yulining janubiy tarmogidan kura shimoliy tarmogi ancha tarakkiy kildi.
Turk xokonligining asosiy savdo xamkorlari Xitoy, Xindiston, Vizzantiya kabi davlatlar bulib, bu davlatlar bilan olib borilgan savdo alokalarida asosan sugdlik savdogarlar katta urin tutgan<sup>12</sup>.
Shark va garb munosabatlarida usha asrlarda eng muxim omillardan biri bu-ipak bilan savdo kilish bulgani uchun xom asheni ishlab chikarishda asosiy urinni egalla-gan. Xitoyni jilovlash va bu bilan xalkaro iktisodiy alokalarga kat``iy ta``sir utkazish siesati xam nazarda tutilgani anik. Ana shu talablardagi vazifa amalga oshi-rilib bulingandan keyingina (masalan Xitoyliklarga yiliga yuz ming parcha ipak mikdorida ulpon solinishi) navbatdagi maksad - Eftaliylar sulolasi faoliyatiga chek kuyishga kirishiladi Bunda Eron omilidan ustalik bilan foydalaniladi.
Bu vaktda Eron xam Vizzantiya xam Eftaliylar bilan teskari edi. Shu sababdan xam sosoniylar va Ashinaniy-lar urtasida eftaliylarga karshi ittifokka erishish shunday oson xal buladiki, ish xatto Eronlik xukmdorlarning turkistonlik malikalardan biriga uylanishgacha borib, ashinaniylar endi Eron saroyida uz kishilariga ega bulib oladilar. Tez orada Eftaliylar xukmronligi xotimaga etadi va bu xakda ayti utildi.
Endigi gal Ashinaniylar Vizzantiya bilan xarbiy it-tifok tuzib, Eronni sikuvga olib, xatto ular Eftaliy-larga tulab kelgan yillik ulponni bundan buen bizga tu-laysizlar qabilidagi shart xam kuyadilar. Shart-sharoit etilganda, xokonlikning Krimda Vizzantiya bilan yuzma-yuz kelgan vaqtlari ham bo’lgan. Albatta Ashinaliylarning Xitoy, Eron, Vizzantiya bilan munosabatlarda uz xukmla-rini utkazib, xarbiy ustunliklarga erishgan vaktlarda saltanat siesiy-geografik jixatdan yuksalgan. Shu bilan birga Erondan xam Xitoydan xam maglubiyatga uchrab, tushgunlikka tushib qolgan paytlar ham bo’lgan.
VI asrning oxiri VII asr boshlarida Arabiston yarim orolida yangi siesiy va ijtimoiy-iktisodiy uzgarishlar sodir bulib, markazlashgan davlat birlashmasi vujudga keldi. Bu jaraenda shu davrda Muxammad paygambar to-monidan asos solingan islom dini birlashtiruvchi vazi-fani bajaradi.
Muxammad paygambar vafotidan sung,ya``ni 632yildan sung,uning urniga davlatni xalifalar boshkaradi va bu davlat tarixga arab xalifaligi nomi bilan kiradi. Arab xalifaligi istilochilik yurishlarini olib boradi va tez orada yakin va urta sharkning boy viloyatlarini bosib oladi. Shu bilan birga arablar Sosoniylar xududlariga xam yurishlar kilib, 651 yilda Marvgacha etib keladi. va bu erda sosoniylarning sunggi xukmdori Yezdigard III ul-dirilib, bu sulola xukmronligiga chek kuyiladi. Mazkur xududda markazi marv bulgan Xuroson noibligi tashkil topadi va keyinchalik bu markaz arablarning Markaziy osiyoni istilo kilish maksadlaridagi yurishlariga bevosita boshchilik kiladi.
Arablar Amudaryoning shimolidagi yerlarni Movaroun-nahr ya``ni daryo ortidagi yerlar deb atashadi