Mundarija I. Bob. Sezgi haqida umumiy tushuncha. Sezgilar tasnifi va turlari. Kirish

a) endolimfa suyuqligiga bog’liq qo’zg’alish;
b) eshitish nervi;
v) vestibulyar nervi;
g) bosh miya po’stining chakka bo’lmasi;
d) miya apparatiga o’tadi;
Vestibulyator sezgi apparati ko’rish bilan bevosita aloqada bo’lib, fazoni mo’ljalga olish (orientirlash) jarayonida ishtirok etadi. Masalan, avtomobil yo’lidan o’tish va hokazo. Bu jarayon patologik holatda ham uchrashi mumkin.
Ekstroreseptiv sezgilar intermodal, nospesifik sezgi turkumlariga ham ajratiladi. Masalan, eshitish organi orqali 10-15 sekundga tebranishni sezish mumkin, lekin quloq bilan emas, balki suyaklar yordamida (miya qopg’og’i, tirsak, tizza uchlari) payqash - vibrasiya sezgilari deyiladi. Masalan, karlarni tovushlarni idrok qilishi. Odatda vibrasion sezgirlik intermodal sezgi deb ham nomlanadi. Uning quyidagi ko’rinishlari qam mavjud:
a) hid, ta'm va maza sezgilarida;
b) o’ta kuchli tovushda, o’ta yorqin yorug’likda;
v) uch xil ta'sirning uyg’unlashgan integrativ holatida;
Sezgining nospesifik shakliga terining foto sezgirligi kirib, u ranglarni, nozik
jumlalarni ajratish, qo’l uchlari bilan sezish orqali ro’yobga chiqadi. Terining foto sezgirligi A.N.Leontev tomonidan kashf qilingan bo’lib, bu narsa ko’pgina holatlarga oqilona yondashish imkoniyatini vujudga keltiradi. Tadqiqot asosan qo’l uchiga yashil va qizil ranglarni yuborish orqali amalga oshirilgan. Terining foto sezgirligi tabiati psixologiyada yetarli darajada o’rganilmagan.
Psixologiya fanida shunday ilmiy dalillar mavjudki, mobodo inson axborotlarning shaxobchasidan mahrum bo’lsa, u holda u uyqu faoliyatiga sho’ng’iydi. Masalan, teri tuyish sezgilari patologiyaga uchrasa, unda odam (ko’pincha vaqtincha muvaqqat) ko’rish, eshitish, hid sezgisidan mahrum bo’lishi mumkin. Mobodo axborotlarni kuzatish shaxobchasi ilk bolalik yoshi davrida buzilsa, kar yoki ko’r bo’lib qolsa, u taqdirda uning aqliy rivojlanishida keskin to’xtalish, vaqtincha orqada qolish yuzaga keladi. Agar bola maxsus usul yoki uslubga o’rgatilmasa, tabiiy ravishda mavjud kamchiliklarning o’rnini to’ldirib bo’lmaydi.
Nemis faylasufi Xristian Volf "Rasional psixologiya" (1732 yil) va "Empirik psixologiya" (1734 yil) kitoblarida ongning ichki holati, aqliy fikr yuritishga qobiliyatning tabiiy moddiy asosi zamiridan kelib chiqib, tashqi olamdan kelib tushadigan axborotlar shaxobchasiga, ya'ni sezgi kanaliga hech qanday bog’liq emas, deb tushuntirishga harakat qildi. Sezgilarga mana bunday yondashish nazariyotchisi "fanga rasionalizm" tushunchasi bilan birga kirib keldi. X.Volf va uning tarafdorlari psixologik jarayonlar (sezgi, idrok, xotira va boshqalar) murakkab ijtimoiy tarixiy taraqqiyot mahsuli emas, degan g’oyani ilgari surdilar.
Shuning bilan birga "Ong", "Aql" tarixiy evalyusiya natijasi emas, deb inson psixikasiga o’zgacha yondashib, uni izohlab berish mushkul bo’lgan "birlamchi" xususiyat ekanligini tushuntirishga intiladilar. Mazkur nazariyaga asoslangan psixologlar insonning sezgilari uni tashqi olam bilan bog’lab turuvchi birdan bir shaxobcha ekanligini inkor qilishgacha borib yetdilar va voqelikni mana bunday tarzda izohlashga harakat qildilar; sezgilar insonni tashqi olamdan ajratib turadilar, ular atrof-muhit o’rtasidagi bartaraf qilib bo’lmaydigan devor hisoblanadilar. Berkli, Yung, Myuller, Gelmols singari olimlar sezgi organlarining "Spesifik energiyasi" nazariyasini ishlab chiqdilar. Bu g’oyaning asoschisi sifatida Iogann Myuller qat'iy pozisiyada turib, uni butun vujudi bilan himoya qilishga intildi. Ushbu nazariyaga binoan har qaysi sezgi a'zosi hoh quloq, hoh til, hoh teri bo’lishidan qat'iy nazar tashqi dunyoning ta'sirini aks ettirmaydi, atrof-muhitda bo’lib turgan real, jarayonlar yuzasidan axborotlar berishga qobil emas, faqat u tashqi ta'sirdan shaxsiy jarayonlarning qo’zg’atuvchisidan turtki oladi, xolos. Mazkur nazariyaga ko’ra har bir sezgi a'zolari o’zining spesifik energiyasiga ega bo’lib, u har qanday ta'sirdan qo’zg’aladi. Masalan, ko’zni bosib, unga elektr toki bilan ta'sir qilib ko’rilsa, yorug’lik sezgisi hosil qilinadi. quloqqa elektr qo’zg’atuvchisi bilan ta'sir o’tkazilsa, u holda tovush sezgisi vujudga keladi. Binobarin, sezgi a'zolari tashqi ta'sirni aks ettirmaydi, balki ularning ta'siridan qo’zg’aladi. Inson hech qachon tashqi voqelikni, dunyoni ob'ektiv ta'sirlarini idrok qilmaydi, balki sezgi a'zolari faoliyatida o’zlarining shaxsiy sub'ektiv holatlarini aks ettiradi.
Sezgilarning reseptor nazariyasiga ko’ra reseptor sezgi a'zolari ularga ta'sir qiluvchi qo’zg’atuvchilarga nisbatan sust javob qaytaradi, sezgilar harakatga qarama-qarshi turuvchi sust jarayondir. harakatning o’zi esa aksincha faol (aktiv)dir.
Hozirgi davrda sezgilarning reseptor nazariyasi mutlaqo sezgi jarayonlarining fiziologik mexanizmini ochib berishga yaroqsiz ekanligi qator tadqiqotchilar tomonidan ishonchli omillarga suyangan holda ta'kidlab o’tilgandir.
Sezgi jarayonining faolligini tan oluvchi nazariya sezgilarning reflektor nazariyasi deb ataladi. hayvonlar va jonivorlarning sezgilari sust xususiyatga emas, balki tashqi olam ta'sirining biologik ahamiyatga molik jihatlarini faol ravishda ajratgan holda xatti-harakatni amalga oshiradilar. Masalan, asalari bir xil turkumdagi gullarga nisbatan aralash qollardagi gullarga faolroq javob reaksiyasini bildiradi. Mushuk sichqonning qimirlashiga e'tiborini kuchaytiradi, lekin xuddi shunga o’xshash kamerton tovushiga aslo parvo ham qilib qo’ymaydi.
Bu omillar shuni ko’rsatib turibdiki, birinchidan, sezgilar faollik xususiyatiga ega, ikkinchidan ularning vujudga kelishida harakat tarkiblari ishtirok etadi.
AQSHlik psixolog Neffning ta'kidlashicha, mikroskop ostiga olib teriga igna sanchilsa, xuddi shu uchastkada reflektor harakat reaksiyalari kuzatilgan: tomirning hisishi, teri galvanik refleks, goho ko’z harakati, bo’yin muskullarining, taranglashuvchi qo’lning harakat reaksiyasi sodir bo’lishi mumkin.
Jahon psixologlari tomonidan narsalarning murakkab tomonlarini tanish, farqlash harakatning ishtirokisiz amalga oshmasligi ta'kidlab o’tilgan. Masalan, ko’zni yumib, jismni farqlash uchun qo’l bilan uni paypaslash kerak, aks holda uning holati, shakli, qattiq yoki yumshoqligi g’adir-budurligini bilib, sezib bo’lmaydi.
I.M.Sechenovning fikriga ko’ra jismni ko’z bilan idrok qilish uchun ko’z o’sha narsani "qidirsin", faqat shundagina maqsadga muvofiq harakat yuzaga chiqqan bo’ladi. Hozirgi davrda psixologiya fanida ko’z harakatlari nazariyasi ishlab chiqilgan bo’lib, ular makro va mikro ixtiyoriy va ixtiyorsiz ko’rinishlarga ajratiladi. Ular quyidagi nomlar bilan ifodalanadi:
Konvergent, divergent, gorizontal, vertikal, parsimon va boshqalar. Ko’z harakati yordami bilan fazoda o’rin almashib turgan jismlarni topish, bilib olish va idenfikasiyalash amalga oshiriladi. Ko’z harakatlari uch jufti tashqi muskullari, ya'ni miya bosh suyagining III, IV va VI juft nervlari orqali ro’yobga chiqadi, ko’zning makro va mikro harakatlari sezgining mexanizmi rolini bajarish imkoniyatiga ega.
Jahon psixologiya fani ma'lumotlariga qaraganda sezgilar atrof- muhit to’g’risida va o’zimiz haqimizda yagona bilish manbai sifatida xizmat qiladi. Sezgilar shunday bir axborot kanaliki, ular tashqi olamdan va ichki tana a'zolaridan keladigan barcha holatlar, taassurotlar xuddi shu yo’llar orqali miya po’stiga yetib boradi, insonga ta'sirlarga nisbatan to’g’ri javob reaksiyalari qaytarishga yordam beradi.
His etish yoki sezgining filogenetik taraqqiyoti shuni ko’rsatadiki, hayvonlarda ma'lum narsani sezish, his etish ularning biologik jihatdan zaruriyat ehtiyoj ekanligiga qarab rivojlangan.
Bu holatlar ko’pincha xorij olimlari tomonidan izchil ravishda o’rganilgan, ularning o’ziga xos omillar mexanizmlari mavjudligi ta'kidlab o’tilgan. Masalan, turli asalari xatti-harakatlari kuzatilganda, gulga o’xshash murakkab geometrik shaklga nisbatan asalarining differensirovkasi oson kechgan. Agarda shu murakkab geometrik shakl gullarga oid bo’lmasa, u holda arida differensirovka juda qiyinchilik bilan vujudga kelgan. Tadqiqotchi Bosning kuzatishicha, jonivorlar qurt-qumursqalarga xos bo’lgan tovushlarga nisbatan xuddi shu turdagi harakatlarga befarqlik bildirmagan, moboda tovushlar qattiq va tez sur'atda kechsa, ularga hech qanday e'tibor bermagan. Ushbu vazifani olim biologik shartlanganlikdan kelib chiqqan tabiiy ehtiyoj, instinkt bilan uzviy bog’lagan.
S.V.Kravkov (1893-1951) ma'lumotlariga ko’ra bir sezgi a'zolarining faoliyati ikkinchisining ta'siri tufayli o’zgaradi, tovush asosan ko’rish sezgisi, yorug’lik sezuvchanligini orttiradi, shunga o’xshash turli hidlar hamda yorug’lik va hid bilishga nisbatan sezgirlikni oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. Bunday o’zaro ta'sir sababli miya ustuni yuqori qismi va ko’rish bo’rtiqlariga tegishli o’simtalarning yaqin joylashganligi tufayli boshqasiga o’tishi osonroq amalga oshadi.
Bundan tashqari sezgilarning o’zaro qo’zg’alishi va tormozlanishini o’rganish ham alohida ahamiyatga ega, chunki ayrim hollarda avtomatik boshqarish tufayli unga uchishda sun'iy sezgirlikning pasayishi yoki ortishi zarurati tug’iladi. I.P.Pavlov tomonidan analizatorlarning murakkab o’zaro ta'sir shakllari mavjud ekanligi qayd etilgandir. Ular bevosita bosh miya po’stida namoyon bo’lib, bir vaqtning o’zida ko’rayotgan jismni, eshitilayotgan tovushni, kelayotgan hidni sezishimizda o’z ifodasini topadi. Bu bosh miya po’stida kechadigan fiziologik jarayonlarni bosib o’tishi zarur bo’lgan zonalar perekretik zonalar deb nomlanadi. Sezgilarning klassifikasiyasi ularning turli spesifik tavsiflariga, ya'ni moddalligiga qarab emas, balki tashkil etilishining har xil darajalariga qarab ham ajratiladi.
Sezgilarni ob'ektiv yo’nalishi bo’yicha Ye.N.Sokolov, Vinogradovlar tekshirganlar va ular passiv jarayon emasligi, vegetativ elementlar fiziologik nafas olish tizimida o’zgarishga sabab bo’lishini tushuntirib berilgan. Ushbu vaqt reflektor o’zgarishlarni sezgining ob'ektiv ko’rsatkichi sifatida ishlashga imkoniyat yaratadi. Ma'lumki, sezgini paydo qiluvchi har bir qo’zg’atuvchi, reflektor jihatdan yuzaga keluvchi jarayonlarni chaqiradi, chunonchi tomirlarning torayishini, teri galvanik reflektorlarning paydo bo’lishi, teri qalinligining o’zgarishi miyaning elektr faoliyatining o’zgarishi, ko’zlarning qo’zg’atuvchi tomon burilishi kabilar. Bularning hamma sezgi jarayonlarning paydo bo’lishini o’z ichiga oladi. Xuddi shu sababdan ular sezgilarning ob'ektiv ko’rsatkichlari tariqasida xizmat qila oladi.
Tajribalarda shu narsa qayd etilganki, qo’zg’atuvchilar intensivligi oshgan sari javob reaksiyasi ham intensivroq bo’lib borar ekan. Bu esa sezgilarning intensivligini asos sifatida ishlatishga muhim negiz hozirlaydi. Tomir va elektrofizologik reaksiyalar chegaralarga odatdagi qo’zg’atuvchilarga qaraganda yaqin qo’zg’atuvchilarga nisbatan keskinroq bo’ladi.