Mundarija kirish 1-bob. “Buyuk allomalar Abu Rayhon Beruniy,Abu Nasir Farobiy, Ibn Sino, Mahmud Qoshg’ariy, Zamahshariy, hayoti va ijod yo’li

3.2 , Mahmud Qoshg’ariy, Zamahshariy, hayoti va ijod yo’li.
 Mahmud Koshg‘ariyning asl ismi Mahmud Ibnulhusayn ibn Muhammadil Koshg‘ariy bo‘lib, uning bobosi Qashqarda tug‘ilgan bo‘lsa ham, ammo u asosan Bolosog‘unda yashagan. Ba’zi manbalarda Koshg‘ariyning to‘liq ismi Shamsiddin Mahmud Ibn Husayn tariqasida keltirilgan. Mahmud Koshg‘ariy taxminan 1028-1037 yillar o‘rtasida Qoshg‘ar shahrining janubi-g‘arbidagi Upol qishlog‘ining Ozig‘ mahallasida tug‘iladi.U qoraxoniy hukmdorlaridan Yusuf Qodirxonning evarasi. Otasi Husayn ibn Muhammad (Qodirxonning nevarasi) Arslon elig nomi bilan 1056-1057 yillarda Barsxon amiri bo‘lgan. Mahmudning ona tomondan buvasi Xo‘ja Sayfiddin buzrukvor ham o‘qimishli kishi bo‘lgan. Mahmud Koshg‘ariy arab, fors, rumoniy kabi 8-9 tilni mukammal zgallagan. U qandaydir bir qirg‘in paytida ota yurtini tashlab chiqib kegadi, ko‘p o‘lkalarni kezadi va 1118 yilda Qashg‘arga qaytib kelib madrasada dars beradi.97 yoshida (milodiy 1126 yilda) vafot etadi va O’poldagi ajdodlari maqbarasiga dafn etiladi. Maqbara hozirgacha «Hazrati Mullom mozori» nomi bilan mashhur. M, Koshg‘ariy ilk geograf, botanik, zoolog, turkiy til grammatikasini ishlab chiqqan birinchi tilshunos olim, folklorshunos, elshunos (etnograf), adabiyotshunos, shoir, tarixchi va qomusiy olimdir. Uning «Javohir-un nahv fi lug‘otit turk» («Turk tili sintaksisi qoidalari») asari topilmagan.«Devonu lug‘otit turk» («Turkiy so‘zlar devoni») hijriy 469, milodiy 1076-1077 yillarda yozilgan bo‘lib, Abulqosim Abdulloh binni Muhammad al-Muqtadoga bag‘ishlangan. Bu vaqtda muallif 50 yoshda bo‘lgan. Yangi manbalarga ko‘ra bu asar 1072 yilda yozila boshlangan va 1074 yilda tugatilgan (hijriy 464-466 y). Muallif bu haqda shunday degan: «Kitob 464 yilda (hijriy) jumadul avval boshlarida boshlandi va to‘rt karra yozilgandan (ko‘chirilgandan) va tuzatilgandan so‘ng 466 yil jumadul oxirning 12~kuni bitirildi».Umuman olganda bu asar XI asrda yozilgan bo‘lib, turkiy so‘zlar lug‘ati hisoblanadi. Bu kitobda O’rta Osiyoda yashagan turkiy xalqlarning XI asrgacha bo‘lgan badiiy ijodi to‘g‘risida juda qimmatli ma’lumotlar jamlangan bo‘lib, unda qadimgi qabilaviy hayot, ovchilik, dehqonchilik, chorvachilik bilan bog‘lanib ketadigan lavhalar qo‘p uchraydi. Muallif unda so‘zlarning ma’nosini arab tilida izohlab beradi. Misol sifatida ko‘plab xalq maqollari, hikmatlari, qo‘shiqlaridan keltiradi. Bu haqda Mahmud Koshg‘ariyning o‘zi yozadi: «Men bu kitobni maxsus alifbe tartibida hikmatli so‘zlar, saj’lar, maqollar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar bilan bezadim… Bu ishda misol tariqasida turklarning tilida qo‘llanib kelgan she’rlaridan shodlik va motam kunlarida qo‘llaniladigan hikmatli so‘zlaridan, maqollaridan keltirdim».«Devonu lug‘otit turk» asarining asl qo‘lyozmasi bizgacha yetib kelgan emas. Uning yozilgan sanadan 200 yil o‘tgach ko‘chirilgan birdan-bir nusxasi Istanbul kutubxonasida saqlanmoqda. Uch jidddan iborat bu kitob 1939-1941 yillarda hozirgi turk tiliga tarjima qilinib nashr etilgan. O’zbekistonda «Devon» ning birinchi tadqiqotchisi va qisman noshiri professor Fitratdir. Bu asarni filologiya fanlari doktori, taniqli tilshunos olim S. Mutallibov hozirgi o‘zbek tiliga ag‘dargan.«Qo‘shiq», «she’r», «qasida», «marsiya», «afsona», «maqol» kabi atamalar ilk bor shu asarda qo‘llangan va uyg‘ur yozuvi haqida ham ilk ma’lumotlar keltirilgan. Asarda mehnat va marosim qo‘shiqlari, lirik qo‘shiqlar va o‘gitnomalar, «Qish va yoz» munozarasi, «Alp Er To‘nga» (Afrosiyob) marsiyasi, savlar (afsonalar), maqollar, “Oltin qon” afsonasi (unda qadimgi turkiy ajdodlarimizning Iskandar Zulqarnaynga qarshi mardliklari hikoya qilinadi), «Tangutlar bilan jang», «Yaboqular bilan jang» kabi parchalar va shu kabilar keltirilgan. «Devon» da turkiy xalqlar turmush manzaralari bilan bog‘liq bo‘lgan she’riy parchalar katta o‘rin tutadi. Ularda xalqning urf-odati, yashash tarzi, mashg‘uloti, ishonch-e’tiqodlari ifodasi ochiq ko‘rinadi. Yigitlarni ishga safarbar qilish, meva terish, ovchilikka da’vat kabi qadimgi turmush tarzidan olingan qo‘shiqlar maxsus berilgan.Lirik qo‘shiqlarda insonning qalb kechinmalari, noeik his-tuyg‘ulari ifodasi, tabiat va ona yurt manzaralari tasviri yetakchilik qiladi. Kishilarni qurshagan olam haqidagi qo‘shiqlarda turkiy xalqlarning doimiy yo‘ldoshi – otlar ham alohida mavqe tutadi. Asardagi ko‘pgina qo‘shiqlar ovchilik, chorvachilik bilan – turkiy xalqlarning yashash tarzi bilan chambarchas bog‘liq holda yuzaga kelgan. Mahmud Koshg‘ariy «qo‘shiq» atamasiga «she’r, qasida» deb izoh bergan. «Devon»ga kirgan adabiy shakllarning asosiy qismini to‘rtliklar tashkil qiladi. Ular a-a-a-b va a-a-a-a yoki a-b-v-b shaklidagi qofiyadoshlikka ega. To‘rtliklarda Vatan va yurt muhabbati, xalq uchun jang qilgan bahodirlar bilan faxrlanish, tabiat manzaralari go‘zalligi, mehnat shavqi, turli insoniy kechinmalar talqini mavzusi yetakchilik qiladi.«Devonu lug‘otit turk»dagi she’riy parchalar shakliga ko‘ra ikkilik, to‘rtlik va murabba’lardan tashkil topgan bo‘lib, ularning ko‘p qismi pand -nasihat, o‘gitlardan iborat. Asardagi xalq ko‘shiqlarining tasvir usullari ham nihoyatda xilma-xil. «Qaqlar qamug‘ ko‘lardi» to‘rtligi, «Qish bilan Yoz» munozarasida jonlantirish, «Bulnar meni ulas ko‘z» to‘rtligida esa sifatlash asosiy o‘rin tutadi.Alp Er To‘nga – turklarning qadimiy qahramoni. Yusuf Xos Hojib tojiklar uni Afrosiyob deb atashlarini yozgan. Mahmud Koshg‘ariy Afrosiyobni Qashqarda – Urdukant shahrida turar edi, deb ko‘rsatadi. To‘nga Alp Er – yo‘lbars kabi kuchli bahodir odam, demakdir. Shuningdek, uning Barman, Barsg‘an degan o‘g‘illari hamda Qaz ismli qizi haqida ham ma’lumotlar saqlanib qolgan.