Mundarija: kirish 6 i-bob. BoshIang‘ich sinflarda fonetikani o`rgatishning nazariy asoslari

2.2. Ta`limiy didaktiklar asosida o`rgatish
Bola buni osonroq eslab qolishi uchun u bilan o'ynashga harakat qiling. Unga ko'rsatkich barmog'ining tashqi tomonini tanglayga yopishtirishga taklif qiling va yumshoq va qattiq undoshlar bo'lgan bo'g'inlarni navbat bilan talaffuz qiling. Masalan: TA - TYA, ON - NYA. Buning yordamida bola undosh tovush qanday olinganligini aniq eslay oladi. Yumshoq undosh hosil bo‘lganda, til oldinga siljiydigandek, orqa qismi osmonga bir oz ko‘tarilgandek bo‘lishini tushunadi. Ammo qattiq undoshlar talaffuz qilinsa, bu sodir bo'lmaydi.
To'pni bolaga otib tashlang, bo'g'ini qattiq undosh bilan nomlang va u yumshoq ovoz bilan talaffuz qilib, to'pni sizga qaytarsin. Masalan: LA - LA, LO - LE, LY - LI va boshqalar.
Maktabda o'quvchilardan ko'k va yashil ranglar yordamida qattiq va yumshoq undoshlarni ajratib ko'rsatish so'raladi. Moviy rang qattiq, yashil esa yumshoq. Qizil, ko'k va yashil kvadratlarni kesib oling va ulardan so'zni yasashni so'rang. Bola unli tovushlarni qizil, qattiq undoshlar, mos ravishda ko'k va yumshoq tovushlarni yashil rangda ajratadi. Bir yoki ikkita bo'g'indan iborat kichik so'zlarni oling: baliq, fil, novda, bo'r va h.k.
So'z zanjirini o'ynang. Siz qattiq yoki yumshoq undosh bilan bo'g'in bilan tugagan so'zni aytasiz va bola bu bo'g'in bilan boshlangan keyingi so'zni chaqiradi. Bu bo'g'inda qaysi undosh, qattiq yoki yumshoq ekanligini ovoz chiqarib aniqlashni unutmang: shamollar - baliq - simit - kino va hokazo.
Agar siz bolangizga qattiq va yumshoq undoshlar o'rtasidagi farqni uslubiy ravishda tushuntirsangiz, bu kelajakda rus tili imlosining ko'plab xususiyatlarini o'rganishda unga osonroq harakat qilishiga yordam beradi. Omad sizga!
Undosh tovushlar turli so‘zlarda turlicha eshitiladi. Ba'zan qattiq, ba'zan yumshoq. Ushbu darsda biz yumshoq va qattiq undoshlarni farqlashni va I, E, E, Yu, I va L harflari bilan yozma undoshlarning yumshoqligini belgilashni o'rganamiz. Qaysi undoshlar qattiqlik-yumshoqlik juftligini hosil qiladi va qaysilari faqat qattiq yoki faqat yumshoq ekanligini bilib olamiz.
Birinchi undoshlarni solishtiring. KIT so'zida tovushni talaffuz qilishda tilning o'rta qismi tanglayga ko'tariladi, havo oqadigan o'tish joyi torayadi va olimlar buni shartli ravishda chaqirishadi. yumshoq. Va qarama-qarshi tovush deyiladi - mustahkam.
Keling, vazifani bajaramiz. Sabzavotlarni ikkita savatga joylashtirishingiz kerak. Birinchi o'rinda har qanday yumshoq tovushlar eshitiladiganlarni, ikkinchisiga barcha undosh tovushlar qattiq bo'lganlarni qo'yamiz. Lavlagi, sholg'om, baqlajon, karam, piyoz, pomidor, piyoz, qovoq, bodring.
Keling, tekshiramiz. Birinchi savatga: lavlagi(tovush [da]), sholg'om(tovush [p ']), pomidor(tovush [m ']),bodring(tovush [p ']). Ikkinchidan: karam, qovoq, patlıcan, piyoz .
Og'zaki so'zlarning tovushlarini tinglash muhimdir. Agar so'zni aytsangiz HES aks holda - qattiq birinchi tovush bilan biz butunlay boshqa so'zni olamiz - BURUN.
Keling, tilimizning harakatini tinglaymiz va kuzatamiz:
qator - tovush [p '] - xursand - ovoz [p]
lyuk - tovush [l '] - kamon - tovush [l]
Ovozlarni (shartli) piktogramma bilan yozish mumkin. Musiqiy tovushlar notalarda, nutq tovushlari esa harflar bilan, lekin maxsus kvadrat qavslarda - transkripsiyada yoziladi. Transkripsiyani o'qiyotganda qattiq va yumshoq tovushlarni chalkashtirmaslik uchun olimlar tovushning yumshoqligini vergulga juda o'xshash belgi bilan ko'rsatishga rozi bo'lishdi, faqat uni tepaga qo'yishdi.
Ko'pgina undoshlar yumshoqlik - qattiqlik juftlarini hosil qiladi:
Ayrim undoshlar faqat qattiq yoki faqat yumshoq. Ular qattiqlik / yumshoqlik bo'yicha juftlik hosil qilmaydi:
Keling, vazifani bajaramiz: juftlashgan tovushni ko'rsating.
[h] - ? [g] - ? [R'] - ? [h '] - ? [bilan'] - ? [l] - ? Keling, topshiriqning to'g'riligini tekshiramiz: [s] - [s ']; [p '] - [p]; [s '] - [s]; [l] - [l ']. [g], [h ’] - juftlashtirilmagan yumshoq-qattiq tovushlar.
Yozuvda undoshlarning qattiqligi A, O, U, Y, E unlilari bilan, undoshlarning yumshoqligi esa E, E, I, Yu, I unlilari bilan ko‘rsatiladi.
Soʻz oxirida yoki soʻz oʻrtasida boshqa undoshlardan oldin yumshoq undosh tovushlar bor soʻzlar bor. So'zlarni tinglang: tuz, ot, daftar, chopon, uzuk, xat. Keyin yumshoq belgi qutqarish uchun keladi. Hatto uning nomi ham taklif qiladi - belgi yumshoq, yumshoq undoshlar uchun.
So'zlarni yozishda qanday harakat qilish haqida eslatma tuzamiz:
Qattiq undosh tovushni eshitaman - unli tovush o'rniga undan keyin harflar yozaman: A, O, U, Y, E.
Unlidan oldin yumshoq undosh tovushni eshitaman - uning yumshoqligini unlilar bilan bildiraman: E, E, I, Yu, I.
So`z oxirida yoki undoshdan oldin mayin tovushni eshitaman - yumshoqlik ko`rsataman b.
Unli tovushlar faqat ovoz yordamida talaffuz qilinadi. Ularni kuylash, kengaytirish mumkin - o'qituvchilar maktabdagi bolalarga shunday tushuntirishadi. O'pkadan chiqadigan havo traxeya, halqum, og'iz bo'shlig'idan o'tganda, u hech qanday to'siqlarga duch kelmaydi. Undosh tovushlar haqida gapirganda, ularni talaffuz qilish uchun siz lablar, tishlar va tildan foydalanishingiz kerak - ularning barchasi jarayonda ishtirok etadilar.
Undosh va unlilarni tovushiga ko‘ra solishtirsak, biz quyidagi tendentsiyani sezamiz: unlilar, yuqorida aytib o‘tilganidek, faqat bir ovoz bilan jaranglaganda, undosh tovushlarda hamon talaffuz qilishda havo uchrashishi kerak bo‘lgan shovqin natijasida hosil bo‘lgan shovqin mavjud. Bu ularning asosiy farqidir. Kar tovushlar faqat shu shovqin bilan talaffuz qilinadi, ovozli tovushlarda esa unga ovoz ham qo'shiladi. Misol uchun, "grotto" va "mole" yoki "uy" va "tom" so'zlarining talaffuzini solishtiring. Ikkala holatda ham birinchi harflar mos ravishda qattiq undoshlar, jarangli va jarangsiz.
Undosh tovushlarni talaffuz qilishda biroz farq bor. Undoshlardan keyin kelgan unlilar sabab bo‘ladi. Bizga kerakli tovushlar barcha misollarda bir xil holatda bo'lishi uchun so'zlar maxsus tanlangan. Bu holda ular o'zlarining barcha xilma-xilligini ko'rsatadilar. Yana sekin ayting. Undoshlar yumshoqroq jaranglaydigan bu so'zlardagi til tanglayga to'g'ri kelmay, balki bo'shashayotgandek, tekis bo'lib qolganini his qilyapsizmi? Buni qattiq undoshlarimiz artikulyatsiya paytidagi asosiy xususiyat deb hisoblash mumkin.
Ma’lumki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo’linadi: unli tovushlar va undosh tovushlar. Buni o’quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi belgilari hisobga olinadi:
1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo oqimi og’iz bo’shlig’idan erkin ravishda o’tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, havo og’iz bo’shlig’ida to’siqqa uchraydi);
2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba’zan shovqin va qisman ovoz eshitiladi);
3) bo’g’in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo’g’in hosil qiladi, undosh tovushlar bo’g’in hosil qilmaydi).
O’quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo’l qo’ymaslik, aksincha, 1-sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq a’zolarining vaziyatini kuzatish ko’nikmasini o’stirib borish lozim. Bunday kuzatishlar IV sinfda davom ettiriladi va umumlashtiriladi. Tovushlarni o’zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta o’zlashtirishga imkon berishi bilan birga, o’quvchilarning aqliy qobiliyatini o’stirish vazifasini ham bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir necha belgilarini taqqoslashga, umumlashtirishga o’rganadilar.
O’quvchi so’zni to’g’ri yozish uchun uni avval bo’g’inlarga bo’ladi. Bo’g’inlardagi tovushlarning o’zaro bir-biriga ta’sirini aniqlaydi, undosh va unli tovushlarni ifodalash uchun zarur harflardan foydalanadi. 

Xulosa

Xulosa qilib aytganda yuqoridagi barcha metodlarning rnuvaffaqiyati o`qituvchining beradigan savol-topshiriqlariga bog`liq. Yo‘l-yo‘lakay duch kelgan savollar bilan kichik yoshdagi o'quvchining anglash faoliyatimi ishga solish kutilgan natijani bermaydi.
Maktab dasturiga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari fonetik-grafik ko‘nikmalar tizimini hosilqiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo‘q jarangli va jufti yo‘q jarangsiz undoshlar, so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish, urg‘uli bo‘g‘inni talaffuz qilish orqali amaliy farqlash ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. 1-sinfda fonetika va grafikani o‘rganishga katta o‘rin beriladi, aynan shu sinfda o‘quvchilar o‘qish va yozish jarayonini egallaydilar. Keyingi sinflarda esa, olgan bilimlari mustahkamlanib, takomillashtiriladi. Tovush murakkab tushuncha bo‘lgani uchun boshlang‘ich sinflarda unga ta’rif berilmaydi. Ammo, tovush haqidagi to‘g‘ri ilmiy tasavvur, kichik yoshdagi o‘quvchilarda amaliy mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda asosiy usul so‘zdagi tovushlarning talaffuzi, so‘zning leksik ma’nosi, so‘zdagi tovushlarning tarkibiga bog‘liqligi ustida kuzatish hisoblanadi. So‘zning tovush tarkibi us tida ishlash savod o‘rgatish davridanoq boshlanib, o‘quvchilar bu davrda eshitilgan so‘zlarni tovushlardan tuzilishini bilib oladilar. Ular so‘zni tovush tomonidan tahlil qilishga o‘rganadilar, bunda so‘zni bo‘g‘inlargabo‘ladilar, so‘zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bu jarayonda tovush tomondan tahlilni harf tomondan ta hlil bilanalmashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi. So‘zdagi tovushlarni tartibini to‘g‘ri tasavvur etish, undagi harflarni tushirmay yoki o‘rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish va so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish uchun katta ahamiyatga ega. Shu bois, savod o‘rgatishdan so‘ng ham so‘zni tovush tomonidan tahlil qilish mashqlari yordamida so‘zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko‘nikmasini rivojlantirish ustida muntazam ishlash zarur.
So’zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o’rgatish davridanoq boshlanadi. Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so’z tovushlardan tuzilishini bilib oladilar. Ular so’zni tovush tomonidan tahlil qilishga o’rganadilar, ya’ni so’zni bo’g’inlarga bo’ladilar, so’zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi.
So’zning tovush tarkibini to’g’ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib qoldirmay yoki o’rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham, so’zni to’g’ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. Shuning uchun savod o’rgatishdan so’ng ham so’zni tovush tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida so’zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko’nikmasini takomillashtirish ustida ishlab borish zarur.