Mundarija: Kirish Asosiy qism I. Bob. Insonlarning turli ekotsenozlari

I.3. Ekotizm va biogeotsenozni bir – biriga bog’liqligi
Ekotizim va biogeosenoz tushunchalari bir-biriga yaqin ammo ular ma’nodosh so’zlar emas. Tenslining ta’rifiga - ekotizm - bu jonli va jonsiz tarkibiy qismlarning beo’lchov barqaror tizimlardirdi, ularda moddalar va energiyaning tashqi va ichki aylanishi ro’y beradi. Shunday qilib, mikroblari bilan tomchi suv suv ham, boshqariladigan havo kemasi ham, barchasi ekotizm. Ular biogeosenoz ta’rifiga kirmaydi. Ekotizm bir qancha ‘biogeosenozni jamlashi mumkin. Ekotizm tushunchasi biogeosenoz tushunchasidan kengdir, ammo har qanday ekotizm biogeosenoz deb hisoblanishi mumkin emas, buning ustiga biogeosenozlar bu o ’z aniq chegaralariga ega bo’lgan nuqul quruqlikdagi tuzilishidir.
Biologiya nuqtai nazaridan ekotizmda quyidagi tarkibiy qismlarni ajratib
ko’rsatish qulaydir.
1. Aylanishlarni qamrab oluvchi noorganik moddalar.
2. Biotik va abiotik qismlarni bog’laydigan organik birikmalar, karbon suvlar,
chirindi moddalar.
3. Iqlim shart-sharoiti va boshqa fizik omilarini o’z ichiga oladigan havo, suv
va substrat.
4. Produsentlar avtotrof orgenzimlar. Asosan yashil o’simliklar.
5. Mikrokonsulmentlar yoki fagotroflar.
6. Mikrokonsumentlar antrotroflar yoki osmograflar bakteriya va
zamburug’lardan energiya oluvchi geterotrof organizmlar.
1.3.1-chizma

II.Bob. Insonlarning yashash muhitlari
II.1. Quruqlik ekosistemalari
Quruq ekotizimlarning tirik mavjudotlari havodan tashkil topgan muhitda rivojlanadi. U zichligi past, harorat va iqlim hodisalarining kuchli o'zgarishiga ta'sir qiladi, tirik mavjudotlar rivojlanadigan moslashuvlarni konditsioner qiladi.
Ushbu ekotizimlar paydo bo'lgan quruqlik fraktsiyasi asosida rivojlanadi, bu esa ekotizimlarning rivojlanishi uchun alohida sharoitlarni belgilaydi. Tuproq jismoniy qo'llab-quvvatlashdan tashqari, asosiy ishlab chiqaruvchilar uchun suv va ozuqa moddalarini etkazib berishni anglatadi va o'z-o'zidan ma'lum bir ekotizimni tashkil qiladi.
Havodagi muhit atrof-muhit ob-havoning ta'siriga, ya'ni haroratning o'zgarishiga, yog'ingarchilik, shamol va boshqa omillar va elementlarga ta'sir qiladi. Iqlim yilning vaqti, kengligi va balandligi jihatidan juda o'zgaruvchan bo'lib, atrof-muhitning muayyan kombinatsiyalarining xilma-xilligini yaratadi.
Bu turli xil quruqlik muhitining turli xil talablariga moslashish uchun turlarni diversifikatsiyalashga yordam berdi.
Hayot okeanlarda paydo bo'lgan, shuning uchun tirik mavjudotlar havo va er osti muhitiga moslashish uchun turli xil strategiyalarni ishlab chiqishlari kerak edi. Birlamchi ishlab chiqaruvchilar sifatida o'simliklarga nisbatan ular tik turishlariga imkon beradigan mexanik to'qimalarni ishlab chiqdilar.
Buning sababi shundaki, er yuzida atmosfera suvning tik turishini ta'minlay olmaydi. Shuningdek, ular suv va minerallarni olish va tashish uchun radikal va suv o'tkazuvchi tizimlarni ishlab chiqdilar.
Xuddi shu tarzda, ular barglar orqali gaz almashinuvi tizimlarini yaratdilar. O'z navbatida, hayvonlar havodan va havo-yerdan harakatlanish tizimlaridan nafas olish tizimini ishlab chiqdilar.
Quruq ekotizimlarning turlari
Ekotizim mahalliy darajada biotik va abiotik sharoitlarning o'ziga xos birikmasi ekanligini hisobga olsak, quruqlikdagi ekotizimlar juda ko'p. Shunday qilib, ularning umumiy eskizini yaratish uchun ular o'z ichiga olgan biomlarda guruhlangan bo'ladilar.
Tundra
Ushbu biomda sayyoramizning eng shimoliy kengliklarida yoki ba'zi janubiy mintaqalarda joylashgan quruqlikdagi ekotizimlar joylashgan. Iqlim sharoiti o'ta keskin, harorat yilning ko'p qismida 0ºC ga yaqin yoki undan past va doimiy ravishda muzlatilgan tuproq qatlami mavjud.
Bu o'simliklarning rivojlanish imkoniyatlarini cheklaydi, ular moxlar, lishayniklar va ba'zi otsu turlarga aylanadi. Hayvonot dunyosida kiyiklar (Rangifer tarandus) va uning yirtqichi bo'ri (Canis lupus).
Taiga
Tundraning janubida, tayga yoki boreal o'rmonda birlashtirilgan ekotizimlar rivojlanadi. Bular strukturaviy xilma-xilligi kam bo'lgan ignabargli o'rmonlarning katta maydonlari.
Hayvonot dunyosi tundraga qaraganda xilma-xil bo'lib, kiyik, bo'ri, ayiq kabi yirik sutemizuvchilar mavjud (Ursus spp.) va moose (Bug'doy). Keyinchalik janubda chinor kabi angiospermalar turlari paydo bo'ladi (Acer spp.), eman (Quercus spp.) va qarag'ay (Ulmus spp.) ignabargli daraxtlar bilan birlashtirilgan.
Mo''tadil o'rmon
Qutblardan uzoqroq kengliklarga qarab mo''tadil o'rmon ekotizimlari mavjud. Bunga mo''tadil keng bargli o'rmonlar, ignabargli o'rmonlar, aralash o'rmonlar va O'rta er dengizi o'rmonlari kiradi.
Ikkinchisi juda o'ziga xos iqlim sharoitida, dengiz ta'siri bilan belgilanadi, yozi quruq va issiq, qishi salqin. O'rta er dengizi o'rmonlari faqat O'rta er dengizi havzasida, Kaliforniyada va Chilining Tinch okeani sohilida joylashgan.
Ular Janubiy Afrika va Janubiy-G'arbiy Avstraliyada ham uchraydi. Mo''tadil keng bargli o'rmonlar Evroosiyo va Shimoliy Amerikaning katta hududlarida joylashgan.
O'simlik turlari orasida eman (Quercus robur), qayin (Betula spp.) va olxa (Fagus sylvatica). Ignalilar orasida qarag'aylar bor (Pinus spp.), sadrlar (Cedrus spp.), sarvlar (Cupressus spp.), firs (Abies spp.) va archa (Juniperus spp.).
Hayvonot dunyosi bo'ri, ayiq, kiyik (Servus elafusi), boshqa ko'plab turlar qatorida.
Dasht
Ushbu ekotizimlar sovuq va quruq iqlimi bo'lgan tekis erlarda, tayga yoki boreal o'rmonlari va mo''tadil o'rmonlar chegaralarida rivojlanadi. Ular kam sonli butalar bilan o't va dasht turlarining ustunligi bilan ajralib turadi.
Ular Evrosiyo hududlarida, ayniqsa Sibirda (Rossiya) va Janubiy Amerikaning janubiy konusidagi ba'zi hududlarda uchraydi. Evrosiyodagi ushbu ekotizimlardan mo'g'ulning yovvoyi oti yoki Prjevalski oti (Equus ferus przewalskii) va sayg'oq antilopasi (Sayg'oq tatarikasi).
Yaylov
Ushbu biomga o'tlar ustun bo'lgan barcha ekotizimlar, ayniqsa mo''tadil zonalardagi o'tlar kiradi. Ular Ekvadorning shimol va janubidagi yuqori kengliklarda, mo''tadil o'rmonlar chegaralari va qurg'oqchil yoki cho'l hududlari orasida uchraydi.
Ushbu biom eng katta kengayishga erishgan Shimoliy Amerika misolida baland, o'rta va past o'tlarning ekotizimlari aniqlanadi. Shimoliy Amerika dashtlaridan bufalo yoki Amerika bizoni (Bizon bizoni) va dasht iti (Sinomis spp.)
Yomg'ir o'rmoni
Ushbu biom doirasida ekotizimlarning eng xilma-xilligi mavjud va uning ekologik hududlari orasida nam tropik o'rmonlar va quruq o'rmonlar (bargli, yarim bargli va tikanli) mavjud. Nam o'rmonlarga bulutli yoki bulutli tog 'o'rmonlari va iliq yomg'ir o'rmonlari kiradi.
Faqat Amazon yomg'ir o'rmonlari kabi ma'lum bir yomg'ir o'rmonlarini hisobga olgan holda, ekotizimlarning xilma-xilligi ajralib turadi. Ular orasida varzea ekotizimi yoki oq suvli daryolarning suv bosgan o'rmoni, igapó yoki qora suvli daryolarning suv bosgan o'rmonlari va oq qumli o'rmon.
Yaguar kabi yirtqichlar bu erda yashaydilar (Panthera onca), Puma (Puma concolor) va harpy burgut (Harpia harpyja). Primatlar orasida uvillagan maymunlar bor (Alouatta spp.), jun maymunlar (Lagotrix spp.), o'rgimchak maymunlari (Ateles spp.), boshqalar qatorida.
And bulutli o'rmonining ekotizimida ko'zoynakli ayiq (Tremarctos ornatus) va And tapir (Tapirus pinchagi).
Paramo
Ular Amerika va Afrikaning baland tropik tog'larining buta ekotizimlari bo'lib, ularning baland tog'lari And tog'larida dengiz sathidan 3800 metr balandlikda va abadiy qor chegarasida.
Ular kompozitsiyalar, ericaceae va dukkakli o'simliklar kabi oilalarga mansub turlarning ko'pligi bilan ajralib turadigan past va o'rta butalardir. Bu erda endemik turlarning yuqori darajasi, ya'ni ushbu hududlarga xosdir.
choyshab
Bu erda turli xil ekotizimlar joylashgan bo'lib, ularning asosiy matritsasi asosan o'tlar bilan qoplangan tekisliklardir. Biroq, turli xil savanna ekotizimlari mavjud, ular orasida o'rmonsiz savana va o'rmonli savannalar mavjud.
Ikkinchisida ekotizimlar palma bo'lishi mumkin bo'lgan dominant daraxt turlariga qarab ham farq qiladi. Masalan, akatsiya daraxtlari bilan savanna (Akatsiya spp.) - Afrika savannasining o'ziga xos ekotizimi.
Janubiy Amerikada llanera palmasi kabi palmalar bilan o'rmonli savannalar mavjud (Kopernitsiya tektorum), saman (Samanea saman) va boshqa baklagiller.
Cho'l
Cho'l zonalaridagi ekotizimlar ham o'zgaruvchan, garchi flora va faunada ham xilma-xilligi kam. Bu uning o'ta abiotik sharoitlari, issiq cho'llar va sovuq cho'llarning mavjud ekotizimlari bilan bog'liq.
Ikkala holatda ham asosiy cheklov suv, quyosh nurlari esa juda ko'p. Boshqa tomondan, ular kunduzi va kechasi o'rtasida kuchli harorat o'zgarishi bilan ajralib turadi.
O'simliklar kam va hatto ba'zi hududlarda yo'q, sudralib yuruvchilar va tuya kabi ba'zi sutemizuvchilar hayvonot dunyosida ko'p. Ikkinchisiga dromedarlar kiradi (Camelus dromedarius) issiq cho'llarda va vikunalarda (Vicugna vicugna) va guanakos (Lama guanikoe) sovuq cho'llarda.