Mundarija: kirish asosiy qism jahon siyosati va uning tuzilish

Mundarija:

KIRISH

ASOSIY QISM

1. Jahon siyosati va uning tuzilishi.

2. Xalqaro soyosatda nodavlat aktorlarning o’rni.

3. Trans Milliy Korparatsiyalar faoliyatining asosiy xususiyatlari.

4. Trans Milliy Korparatsiyalarning xalkaro iqtisodiy munosabatlarida tutgan o’rni.

5. Korporativ munosabatlaridagi tashkilotlar.

XULOSALAR

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXA

KIRISH

Jahon iqtisodiyotiga tobora faol integratsiyalashib borayotgan bir kezda jahondagi transmilliy korporatsiyalar toʼgʼrisidagi bilim va tajribaning yanada chuqurlashuviga hamda ushbu kompaniyalarning jahonda sodir bulayotgan moliyaviy iqtisodiy inqiroz davrida uz rivojlanish stradegiyalarini qanday tashkil etayotganliklari juda muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Bugungi tezkor globallashuv sharoitida jahon mamlakatlari iqtisodiyotida juda koʼp oʼzgarishlar kuzatilmoqda. Kuplab trasmilliy korporatsiyalarning katta qismini oʼziga qamrab olayotgan moliyaviy – iqtisodiy inqiroz sharoitida yuz berayotgan oʼzgarishlar, ushbu kompaniyalarning bunday oʼzgarishlarga qarshi ishlab chiqayotgan va tadbiq etayotgan chora-tadbirlari, koʼplab iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlari oʼzaro uygʼunlashgan mamlakatlar oʼrtasida shakllanayotgan iqtisodiy ittifoqlar, bunday ittifoqlar doirasida amalga oshirilayotgan davlatlararo dasturlar va boshqa shu kabi koʼplab yangiliklarni toʼgʼri tahlil qila olish har bir zamonaviy mutaxassis oldiga qoʼyilayotgan muhim talablardan biridir.

Mavzuning dolzarbligi. Mazkur kurs ishi globallashuv sharoitida jahon mamlakatlaridagi transmilliy korporatsiyalarning rivojlanish tendentsiyalari, xalkaro mexnat bozorlari va inson resurslari rivojlanishining xalqaro standartlari, jahon mamlakatlari xalkaro mexnat bozorlarini tartibga solish tizimlari kabi nazariy bilimlar buyicha talabalarda tushuncha va koʼnikmalarni hosil qilishga yoʼnaltirilgan.

Ushbu kurs ishi hozirgi kunda tashqi iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish borasida hukumatimiz tomonidan qabul qilinayotgan barcha meʼyoriy-huquqiy hujjatlarning mazmun-mohiyatidan kelib chiqqan holda hamda kurs ishini yozish talablariga rioya etilgan holda tayyorlangan.

Mavzuning ob’ekti va predmidlari. Jahon siyosatidagi nodavlat aktorlar va ularning jahon bozoridagi o’rnini o’rganish va ulardagi og’ir jarayonlarni oldini olish.

Mavzuning maqsad. Jahon aloqalari subekti, ishtirokshisi sifatida davlatlardan tashqari, turli xil harakatlar, tashkilotlar, partiyalar maydonga chiqadi. Jahon siyosati xalqaro munosabatlarni shakllantiruvchi faol omil hisob­lanadi. Xalqaro munosabatlar jahon siyosati ta’siri ostida doimiy o‘zgarishda bo’ladi. Va o‘z navbatida uning mazmuni va xarakteriga ta’sir o’tkazadi. Bunday pozitsiya jahon maydonida sodir bo‘layotgan voqealarni tushunishni osonlashtiradi va uni jahon siyosati tahlili asosi sifatida qabul qilish mumkin. Ammo, xalqaro siyosat sohasidan farqli ravishda, jahon siyosatida davlatni xalqaro aloqalar­ning bosh ishtirokchisi sifatida inkor etmaydigan va xalqaro muhitni shakllantirishda muhim rol o‘ynovchi noan’anaviy faktlarga ko‘proq e’tibor qaratiladi.

Shuningdek, tashqi va xalqaro siyosat o‘rtasida farq mavjud. U yoki bu davlatning tashqi siyosati deganda – tashqi ishlar vazirligi (yoki unga muvofiq tashqi siyosiy idoralar) tomonidan uning nisbatan keng tuzilmalar doirasida milliy manfaatlar aks ettirilgan holda ishlab chiqilgan davlat xalqaro siyosatining asosiy prinsiplarini amalda oshirilishi nazarda tutiladi.

1. 
   Jahon siyosati va uning tuzilishi
   

“Jahon siyosati” tushunchasi siyosiy fanlarning faol qo‘llani­ladigan, ayni vaqtda nisbatan aniq ta’riflangan tushunchalari qatoriga kiradi. Ko’pchilik tadqiqotchilar jahon siyosatini mavhum (abstrakt) tushuncha deb hisoblashadi, ya’ni bu, siyosatshunosning XMda shartli ravishda siyosiy tomonni va siyosiy o‘lchovni ajratuvchi qarashidir. Ushbu tushunchaga rus siyosatshunoslari A.E.Bovin va B.P.Lunin tomonidan aniqlik kiritilgan. Ularning fikriga ko‘ra, “Jahon siyosati – bu xalqaro maydondagi davlatlarning o‘zaro ta’siri va faoliyatidir; Xalqaro munosabatlar - davlatlar o‘rtasidagi real aloqalar tizimi bo‘lib, jahon siyosatidagi hudud, o‘ziga xos muhit va ular harakatlari samarasi sifatida namoyon bo‘ladi.

Jahon aloqalari subekti, ishtirokshisi sifatida davlatlardan tashqari, turli xil harakatlar, tashkilotlar, partiyalar maydonga chiqadi. Jahon siyosati xalqaro munosabatlarni shakllantiruvchi faol omil hisob­lanadi. Xalqaro munosabatlar jahon siyosati ta’siri ostida doimiy o‘zgarishda bo’ladi. Va o‘z navbatida uning mazmuni va xarakteriga ta’sir o’tkazadi. Bunday pozitsiya jahon maydonida sodir bo‘layotgan voqealarni tushunishni osonlashtiradi va uni jahon siyosati tahlili asosi sifatida qabul qilish mumkin. Ammo, xalqaro siyosat sohasidan farqli ravishda, jahon siyosatida davlatni xalqaro aloqalar­ning bosh ishtirokchisi sifatida inkor etmaydigan va xalqaro muhitni shakllantirishda muhim rol o‘ynovchi noan’anaviy faktlarga ko‘proq e’tibor qaratiladi.

Shuningdek, tashqi va xalqaro siyosat o‘rtasida farq mavjud. U yoki bu davlatning tashqi siyosati deganda – tashqi ishlar vazirligi (yoki unga muvofiq tashqi siyosiy idoralar) tomonidan uning nisbatan keng tuzilmalar doirasida milliy manfaatlar aks ettirilgan holda ishlab chiqilgan davlat xalqaro siyosatining asosiy prinsiplarini amalda oshirilishi nazarda tutiladi.

XMning nodavlat ishtirokchilariga kelsak (masalan, ko‘p millatli koorporatsiyalar, xalqaro mafiya guruhlari, konfessional jamiyatlar va b.), ularning ko‘pchiligi uchun xalqaro siyosat “tashqi siyosat” hisoblanmaydi.

Xalqaro siyosat bir vaqtning o‘zida :

1. 
   Transmilliy - u yoki bu davlatdan tashqarida, ammo ba‘zida unga xilof ravishda amalga oshiriladi.
   
2. 
   Davlatlashtirilgan - uning subektlari davlatga tegishli yetakchilar guruhidan iborat bo‘lib, davlatga oidlik formal xarakterga ega.
   

Albatta, davlatning tashqi va xalqaro siyosati uning ichki siyosati bilan uzviy aloqada bo‘ladi, bu holat yagona asos va yakuniy maqsad, yagona zaxira bazasi va yagona subekt kabi omillarga bo‘g‘liq bo‘ladi. Shu bilan birga, transmilliy siyosat va davlatlashtirilgan siyosat borgan sari ko‘proq davlatlararo munosabatlarda qo‘llanmoqda.

Ayni paytda tashqi siyosat faqatgina tashqi ishlar vazirligi vakolatiga tegishli bo‘lib qolmayapti.

Siyosiy hokimiyat va uning tuzilishi Siyosiy hokimiyat hokimiyatning asosiy shakli sanalib, ilmiy adabiyotlarga unga nisbatan quyidagi ta’riflami uchratish mumkin: Siyosiy hokimiyat u yoki bu vosita: obro‘, huquq, zo‘rlik yordamida o‘z irodasini amalga oshirish, jamiyat xulq-atvoriga belgilovchi ta’sir ko‘rsatishning usul va imkoniyatlaridir. Siyosiy hokimiyat bu - uni egallab turgan, butun jamiyat (davlat)ga rahbarlik qilib boshqarayotganlarning davlat ixtiyoridagi vositalar yordamida xalq ommasining xatti-harakatiga belgilovchi ta’sir o'tkazish, odamlaming ko‘pchiligini qo‘yilgan maqsad va dasturlami nmulga oshirishga safarbar etish, barqarorlik va ijtimoiy kelishuv maqsadiga alohida guruhlar munosabatlarini tartibga solish qobiliyati va imkoniyatidir.

Siyosiy hokimiyatning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: birinchidan, hukmronlik munosabatlarining subyekti va obyektining mavjudligi; ikkinchidan, hokimiyatni amalga oshiruvchining faoliyati; uchinchidan, bo‘ysundirishning amalga oshiruvchi mexanizmi; to‘rtinchidan, hokimiyat subyekti salohiyatlarini mustahkamlab qo‘yadigan normalar. Ta’kidlash joizki, siyosiy hokimiyat hokimiyatning boshqa turlaridan quyidagi asosiy xususiyatlari bilan farq qiladi.

1 . Suverenitet - hokimiyatning mustaqilligi va bo‘linmasligidir. Masalan, mamlakatda koalitsion hukumat va ko‘p partiyali parlament bo‘lgan taqdirda ham siyosiy hokimiyat turli siyosiy kuchlaming kelishilgan siyosati orqali amalga oshiriladi.

2. Iroda - muayyan siyosiy maqsad va dastuming mavjudligi va uni amalga oshirishga qaratilgan tayyorgarlik.

3.Avtoritet - siyosiy hokimiyat subyektining ijtimoiy hayotning barcha jabhalaridagi ta’sirining mamlakat va uning tashqarisidagi umum e’tirofi.

4. Majburlash - o‘z irodasini jismoniy kuch ishlatib bo‘lsada amalga oshirish. (Bu xususiyatni diktatura bilan aynanlashtirmaslik kerak.).

Siyosiy hokimiyat tuzilishi (strukturasi) - bu uning ularsiz mavjud bo‘la olmaydigan tarkibiy qismlaridir. Siyosiy hokimitning tarkibiga subyekt, obyekt va resurslar kiradi. Ular hokimiyatning bevosita tashuvchisidir. Hokimiyat faqat hokimiyat subyekti va obyekti o‘zaro xatti-harakati natijasidagina amalga oshadi. Subyekt o‘z irodasini obyektga nisbatan amalga oshirolmay qolishini sanksiyalar berish xavfiga duchor bo‘ladigan buyruqlar, topshiriqlar, farmoyishlar berish vositasida ifodalaydi. Subyekt - hokimiyatning faol, yo‘naltiruvchi qismidir.

U alohida inson, ijtimoiy guruh, kishilaming birligi, misol uchun xalq yoki jahon hamjamiyati, davlat institutlari, siyosiy partiyalar bo‘lishi mumkin. Biroq har qanday inson hokimiyatning subyekti bo‘lavermaydi. U hokimiyat subyekti bo‘lishi uchun qator sifatlarga ega boiishi kerak. Avvalambor, bu hokimlikka xohish-istak, ko‘rsatmalar yoki buyruqlarda ko‘rinadigan hokimlik qilish irodasidir. Ko‘pchilik kishilar hokimiyatga egalik qilishdan qoniqish his etmaydilar. Ular uchun hokimiyat o‘z-o‘zidan boylik hisoblanmaydi. Ko‘plar, agar hokimiyat turli imtiyozlami olish uchun imkoniyatlar ochib bermaganda, umuman, rahbarlik lavozimlaridan va ular bilan bog‘liq bo‘lgan mas’uliyatdan o‘zlarini olib qochgan bo‘lardilar. Ular uchun hokimiyatga intilish instrumental xarakterga ega, ya’ni boshqa bir maqsadga erishish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Hokimiyat subyektlari murakkab, ko‘p qirrali xarakterga egadir. Uning boshlang‘ich aktorlari - individlar va ijtimoiy guruhlar, ikkinchilari - siyosiy tashkilotlar, eng yuqori darajadagi subyektlari esa siyosiy elitalar va liderlardir. Ushbu darajalar o‘rtasidagi aloqalar doimo bir tekisda va silliq ketavermaydi. Bu aloqalar buzilishi ham mumkin. Masalan, liderlaming ommadan, hatto o‘z partiyasidan uzilib qolish hollari ham goh-goh uchrab turadi. Obyekt - hokimiyatning ikkinchi muhim elementidir. U hokimiyat subyekti qarorlarining bevosita boshqaruvchisidir. Obyekt ham, xuddi subyekt kabi hokimiyatning ajralmas tarkibiy qismidir. Bu elementsiz hokimiyatni tasavvur etib bo‘lmaydi. Hokimiyatning obyektini individ, ijtimoiy guruh, sinf, jamiyat tashkil etadi. Hokimiyat obyektning siyosiy hokimiyat subyektiga bo‘ysunish omillari:

- qo‘rquv; - odat (bo‘ysunishga odatlanib qolganligi);

- manfaat;

- avtoritet va boshq.

Siyosiy hokimiyat resurslari bevosita hokimiyatning mustahkamlik asoslarini belgilab beradi. Hokimiyat resurslari keng ma’noda “individ yoki guruhning boshqalarga ta’sir qilish uchun foydalanishi mumkin bo‘lgan hamma narsadir”

Hokimiyat resurslarining bir necha tasniflari shakllangan. Amerikalik sotsiolog A.Etsioni (1929-h.) resurslarni utilitar, majbur qiluvchi va me’yoriy (normativ) turlarga bo‘lgan. Hokimiyat resurslari xilma-xildir. Ular ilmiy adabiyotlarda bir necha turlarga, avvalambor, utilitar, majburlovchi va me’yoriy resurslarga bo‘linadi. Utilitar resurslar - bu kishilaming kundalik ehtiyojlari va talablarini qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan moddiy va boshqa ijtimoiy vositalardir. Bu vositalardan kishilami rag‘batlantirish uchun ham, jazolash uchun ham foydalaniladi. Majburlovchi resurslar - bu ma’muriy jazolash bilan bog‘liq bo‘lgan vositalardir.

Bu vositalardan, odatda, utilitar resurs ish bermay qolganda foydalaniladi. Me’yoriy resurslarga insonning ichki dunyosi, qadriyatlar va xulqatvoriga ta’sir ko‘rsatuvchi vositalar kiradi. Ular bo‘ysunuvchilarga rahbar va ijro etuvchilaming manfaatlarini tushuntirishga, hokimiyat subyekti harakatlarining ma’qullanishini, uning talablari qabul qilinishini ta’minlashga chaqirilgandir. Ilmiy adabiyotlarda hokimiyatning resurslarini inson va jamiyat faoliyatining muhim sohalari - siyosiy-huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy-axborot, kuch ishlatuvchi sohalarga binoan turkumlashtirish ham keng tarqalgan.

Siyosiy-huquqiy resurslar - bu ijtimoiy tartibni, xavfsizlikni, barqarorlikni, fuqarolaming tinch-osoyishtaligini, jamiyatning yaxlitligi va bir butunligini ta’minlovchi vositalardir. Bu vositalarga dasturiy hujjatlar, Konstitutsiya, qonunlar va ulami ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar kiradi. Iqtisodiy resurslarga ijtimoiy va xususiy ishlab chiqarish va iste’mol qilish uchun zamr bo‘lgan moddiy boyliklar, ulaming umumiy ekvivalenti sifatida pullar, texnika, unumdor yerlar, yer osti qazilma boyliklari va hokazolar kiradi.

Amerikalik siyosatshunos olim N.Spaykmen e’tiroficha, davlatlar tashqi siyosatning asosiy maqsadi: hudud yaxlitligi va uning ustidan nazoratdir. Jahon xalqaro anarxiyasida tashqi siyosatning asosiy maqsadi birinchi navbatda davlatning jahon hamjamiyatidagi o‘mini yaxshilash, juda boimaganda uning mavjud qudratini saqlab qolishdan iboratdir.

Davlatning kuch-qudrati esa tugal manoda muvaffaqiyatli urush olib borish qobiliyati sanaladi. Shunday ekan harbiy va siyosiy muammolaming kaliti davlatning geografik hududidadir. Davlatning hududi bu - urush vaqtida davlatning harakat bazasi va strategik pozitsiyasi hisoblanadi. Shu sababli davlat tashqi siyosatining eng fundamental omili bu-geografik hududdir, chunki bu eng doimiy va o‘zgarmas omildir.

Tashqi siyosat, rus tadqiqotchisi K.S.Gadjiyev qarashiga ko‘ra, vosita sanaladi. Ya’ni davlatlar o‘rtasidagi urushlar, agressiya va turli xil konfliktlarni oldini olishning asosiy vos/talaridan biri suveren davlatlar tashqi siyosati hisoblanadi. U har bir davlatning boshqa davlatlar va xalqlar o‘rtasidagi munosabatni ma’lum prinsiplar, mexanizmlar asosida tartibga soladi. Tashqi siyosatning asosiy vazifasi davlatning iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyoti, xavfsizligi hamda davlat va uning fuqarolari huquqi va manfaatlarini chet ellarda himoya qilishini ta’minlovchi muhitni barpo etishdir.

Bunday muhitni vujudga keltirish uchun har bir davlat qo‘shni va uzoqdagi davlatlar bilan aloqa o‘matadi. Xalqaro - davlatlararo munosabatlami amalga oshirishda tashqi siyosat o‘zining asosiy vositasi bo‘lmish diplomatiyaga tayanadi".

2. 
   Xalqaro soyosatda nodavlat aktorlarning o’rni.
   

Ichki va tashqi siyosatning o‘zaro aloqadorligi hamda o‘zaro ta’siri muammosi - siyosiy fanlarning murakkab munozarali muammolaridan biridir. Xalqaro - siyosiy fanlarning har bir yo‘nalishi ushbu muammoni siyosatni harakatlantiruvchi kuchlari va manbalari asosidagi o‘z shaxsiy tasavvuridan kelib chiqib o‘rganadi.

Masalan, siyosiy realizm tarafdorlari uchun tashqi va ichki siyosat oxir- oqibat kuch uchun kurashga olib keladigan yagona mazmunga ega bo‘lsa-da, davlat faoliyatining prinsipial jihatdan farqli sohalarini qamrab oladi. Tashqi siyosat ikki tarkibiy qismdan iborat milliy manfaatlar bilan belgilanadi: birinchisi, tirik qolish imperativi, ikkinchisi, bu manfaatlarning vaqt va makondagi aniq shakli. Ushbu shaklning belgilanishi tashqi dunyo bilan aloqalarda monopoliyaga ega davlatga taalluqli. Milliy manfaatlar asosi doimiy xarakterga ega bo‘ladi, shuning uchun davlat hayotining ichki omillari realistlar tomonidan milliy manfaatlar tabiatiga ta’sir qilish imkoniyatiga ega deb hisoblanmaydi.

Boshqa nazariy maktab va yo‘nalishlar nuqtai nazariga ko‘ra, ichki va tashqi siyosat shunchalik bir-biri bilan bog‘liq emas, ularning aloqalari determinativdir. Ular determinatsiyasining ikki versiyasi mavjud: 1. Ortodoksal marksizm nuqtai nazariga ko‘ra, tashqi siyosat - ichki siyosiy tuzumning sinfiy mohiyati in’ikosi (aksi) bo‘lib, bu mohiyatni ifodalovchi iqtisodiy munosabatlarga bog‘liq bo‘ladi. Geosiyosiy konsepsiya tarafdorlari, “Boy shimol” va “Kamba‘gal janub” nazariyalari, shuningdek, bog‘liqlikning neomarkistik nazariyasi, “jahon markazi”, “jahon periferiyasi” va bu qarashlarga ko‘ra ichki siyosat manbasi tashqi majburlov kuchlaridir. Gap “markaz” va “periferiya” o‘rtasidagi tashqi siyosiy kurashining asosiy maydoni bo‘lgan nosimmetrik o‘zaro bog‘liqlik munosabatlari mavjudligi to‘g‘risida bormoqda. Ichki siyosiy jarayonlar ahamiyati, u yoki bu davlatlar doirasida partiyalar va harakatlar kurashi, ichki siyosiy jarayonlar ahamiyati, ularning jahon iqtisodidagi o‘rni bilan belgilanadi.

Neorealizm va strukturalizm vakillari uchun tashqi siyosat ichki siyosatning davomi hisoblanadi, xalqaro munosabatlar esa ichki ijtimoiy munosabatlar davomi sifatida qabul qilinadi.

Tashqi siyosatni ta’riflashdagi hal qiluvchi rolni xalqaro tizimning ichki dinamikasi o‘ynaydi.

Dunyoning o‘zaro bog‘liqligi konsepsiyasi vakillari mazkur masalaning tahlilida ichki va tashqi siyosat yagona asos - davlatga ega degan fikrga asoslanishadi. Davlat hokimiyatning ikki monopoliyasiga ega: o‘z hududida kuch ishlatish huquqi, qonuniy soliqlar olish huquqi. Lekin davlatning bu ikki monopoliyasini amalga oshirish davlatning harbiy axborot va boshqa ilg‘or texnologiyalari rivoji darajasiga bevo­sita aloqador bo‘ladi. Shu sababli ushbu konsepsiya tarafdorlari uchun ichki siyosatning tashqi siyosatga nisbatan birlamchiligi yoki aksi holati mutlaq ahamiyatga ega emas; ularning fikriga ko‘ra, har ikki holat, avvalambor, texnologik xarakterdagi omillar bilan belgilanadi.

Transmilliylik maktabi tarafdorlari yanada ilgari ketishadi. Ularning fikriga ko‘ra, ishtirokchilarning turli ekanligi o‘zaro ta’sir ko‘ri­nishlari va kanalning har xil ekanligi davlatni xalqoro muloqat mar­kazidan siqib chiqaradi. Ko‘z o‘ngimizda siyosatni ichki va tashqiga bo‘lish ahamiyatli bo‘lmagan global dunyo paydo bo‘ladi. 1969 yilda J.Rozenau tomonidan ilgari surilgan jamiyatning ichki hayoti va xalqoro munosabatlarning o‘zaro ta’siri to‘g‘risidagi g‘oyalari bunday yondashuvga katta ta’sir ko‘rsatdi.

U birinchilardan bo‘lib, dunyoning “ikkiga bo‘linishi”ga oid fikr­larni bayon etdi: zamonaviylik, bir tomondan, davlatlararo o‘zaro munosabatlar maydonlari mavjudligi bilan xarakterlanadi, by erda klassik diplomatiya va strategiya “qonunlari” amalda bajariladi; boshqa tomon­dan, “suverinitetdan tashqari” aktorlar, ya’ni nodavlat ishtirokchilari to‘qnashadigan maydon mavjud. Bundan Jahon siyosatining ikki qatlamligi kelib chiqadi: davlatlararo munosabatlar va nodavlat aktorlarning o‘zaro aloqalari bir-biri bilan alohida nisbatan mustaqil va bir-biriga parallel ikki “post- xalqoro” siyosatni tashkil etadi;

Ichki va tashqi siyosatning o‘zaro munosabati muammosini o‘rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:

1. Deterministik tushuntirish haqiqatning bir qismini aks ettiradi xolos va shu sababli universallikka da’vogarlik qila olmaydi. Aslida u yoki bu mamlakat ichki siyosiy hayotida yuz bergan har qanday muhim hodisa uning xalqaro holatida aks etadi va undan tashqi siyosat sohasida tegishli choralarni ko‘rishni talab qiladi.

2. Hozirgi sharoitda ichki va tashqi siyosat o‘rtasidagi aloqalar mustahkamlashib bormoqda, shu bois ba’zida bu atamalarning qo‘llanishi o‘z ahamiyatini yo‘qotmoqda, aslida, gap ularning doimiy ravishda bir-birini to‘ldirib borishi to‘g‘risida ketmoqda. Tashqi siyosatning ustuvor jihatlari taraqqiyotining ichki omillari ta’siri ostida shakllanadi, bu holatda ichki siyosat rejimi maqsadlari – siyosiy demokratiya, bozor iqtisodiyoti va boshqalar hisobga olinadi.

3. Suverenitetdan xoli aktorlarning o‘sishi davlatning tugashini bildirmaydi. Ichki va tashqi siyosat bir-biri bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, bir vaqtning o‘zida bir tanganing ikki tarafi hisoblanadi, ulardan biri davlatning ichki tomoni, boshqasi davlatning tashqi tomonini ifoda etadi.

4. Siyosiy vaziyatlar va voqealarning murakkablashuvi o’z oqibati bilan shunday holatga olib keladiki, ularning xatti-xarakati nafaqat milliy chegaralar doirasidan chiqadi, shu bilan birga iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy munosabatlarda va ideallarda jiddiy o’zgarishlarga olib keladi va ko’pgina holatlarda odatdagi tasavvurlarimizga to’g’ri kelmaydi.

Bularning hammasi XM nazariyasi fanini tushuntirishni qiyinlashtiradi.

Xalqaro siyosiy fanlar predmeti “XM nazariyasi” mustaqil fanmi yoki uni politologiyaning ajral­mas qismi deb hisoblash mumkinmi? Bir qarashda, bu savolning javobi aniq: yadrosi siyosiy o‘zaro aloqalar bo‘lgan xalqaro munosabatlar siyosatshunoslikning ajralmas obyektidir.

XM siyosatning har qanday boshqa turlari (iqtisodiy, ijtimoiy va boshqalar)ga o‘xshab turli xil vositalar yordamida ro‘yobga chiqiv­chi manfaatlar, maqsadlar va qadriyatlar raqobati va muvofiqlashuvidan iborat.

Bu yerda ichki siyosatdagi kabi, gap hokimiyat va zaxiralar taqsimoti to‘qnashuvi haqida ketmoqda. Olimlarning fikricha, xal­qaro munosabatlar fanining asosiy predmeti hokimiyat munosabatlaridir. Uning predmeti siyosiy fanlar predmetiga to‘g‘ri keladi, faqat geografik sohada farqlanadi. Dalil sifatida ichki siyosiy va xalqaro – siyosiy jarayonlarning kuchli o‘zaro ta’siri va o‘zaro birlashib ketishiga oid faktlar keltiriladi. Haqiqatan, hozirgi kunda ichki va xalqaro siyosatning o‘zaro bir-biriga singib ketishi fenomeni kuzatilayapti. Siyosiy fanlarni ichki va tashqiga ajratmasdan uning asosiy masalalarini ko‘rib chiqishga bo‘lgan intilishi tushunarli va samaralidir. Gap oxir-oqibatda, asosida manfaatlar kurashi yotgan siyosatning faoliyat jarayoni sohasidagi ikki jihati va ikki aspektiga taalluqli. Ammo “Xalqaro munosabatlar” fani o‘zining uzoq yillik tarixiga qaramasdan yetarli darajadagi yirik muvaffaqiyatlarga erisha olmadi (bu sohadagi ilk tadqiqot mil.avvalgi V asrda yashab o‘tgan Fukididning “Peloponnes urushi tarixi” asaridir). Ushbu yo‘na­lishda muvaffaqiyatga erishgan yirik vakillar safiga G.Morgentau, R. Aron va A.Yolfers va boshqalarni kiritish mumkin. Ular ushbu feno­menning murakkabligini, uning ichki va xalqaro hayot, psixologiya va tashkilotlar nazariyasi, iqtisodiy soha va ijtimoiy strukturaga bog‘liq ravishda bir yoqlama tushuncha emasligini nomoyon etishgan. Bu holat sotsiologiya, psixologiya, iqtisodiyot va matematika, antropologiya va informatika hamda boshqa fanlar imkoniyatlariga tayangan holda davlatning tashqi siyosiy faoliyatini aniq o‘rganishga yordam beradi.

XMlar fanini avtomatlashtirishdagi asosiy to‘siq, uning obyektini identifikasiyalashdagi qiyinchilik tufayli kelib chiqadi. XM nazariyasining ana’naviy obyekti markaziy yoki yuqori hokimiyat, xusu­san, qonuniy zo‘ravonlik va so‘zsiz majburlov yo‘qligi bilan harakatlanuvchi anarxik, betartib maydon, ya’ni “fuqarolik jamiyatidan oldingi holati” hukmron bo‘lgan muhit hisoblanadi. Bu munosabat bilan Raymon Aron xalqaro munosabatlarning spesifik belgisi ularning “urush soyasida” yuzaga kelishidir deb hisoblaydi. Shuning uchun xalqaro munosabatlarni tadqiq qilish haqida gap ketganida, eng avvalo, milliy manfaatlar prinsipi mutloqlashtirilishi va davlatlararo o‘zaro ta’sir e’tiborda tutiladi, lekin dunyoning o‘zaro bog‘liqligi hamda ichki va tashqi siyosatning o‘zaro birikib ketishining o‘sishi natijasida har qanday chegaralarni kesib o‘tuvchi va yagona davlat nazoratidan qochuvchi sotsial munosabatlar va oqimlar “Xalqaro munosabatlar” fanining obyektiga aylanadi.

Boshboshdoqlik xalqaro munosabatlarning asosiy kriteriyalari orasidagi imtiyozli o‘rnini asta- sekin yo‘qotmoqda. Milliy manfaatlar haqida ham shunday deyish mumkin. Ba’zida milliy manfaatlarga bog‘liq strategik muhit xususiyatlari birinchi o‘ringa chiqadi va xalqaro munosabatlarning anarxikligi darajasiga ta’sir o‘tkazadi. Piravord-natijada xalqaro munosabatlar obyekti, bir tomondan, tartib va tartibga solish dualizmi, boshqa tomondan, oldindan aytib bo‘lmaslikning salmoqli hissasi bilan xa­rak­terlanadi. Qayd etilgan dualizmni yagona nazariya doirasida aks ettirib bo‘lmaydi.

Amerikalik olim K.Xolstining fikriga qaraganda, “Xalqaro munosabatlar” fani uchun nazariy plyuralizm murakkab dunyoning turli shakldagi realligining yagona imkoniy javobidir. Yagona nuqtai nazar yoki alohida metodologiyaga asoslangan muay­yan ortodonsallikni o‘rnatishga urinish bilish progressi imkoniyatining haddan tashqari soddalashishiga va kamayishiga olib kelishi mumkin. (Holst, 1989. P.256). Turli vositalardan foydalanadigan turli imkoniyatlarga ega va turli muhitlarda ro‘yobga chiqadigan siyosiy faoliyatning turli ko‘rinishlari haqida so‘z ketyapti. Lekin siyosatshunoslikning boshqa sohalaridan farqli tomoni shundaki, XM nazariyasi “kuchlar balansi”, “bir va ko‘p qutblilik”, “diplomatiya”, “strategiya” kabi o‘zining xususiy tushunchalari va muammolariga ega. XM haqidagi fan “milliy manfaat”, “muzokaralar” va boshqa shu kabi umumsiyosiy tushunchalar bilan siyosiy nazariyani boyitdi. Shu tarzda u o‘zining tadqiqot predmetiga ega, nisbatan avtonom siyosiy fan sifatida namoyon bo‘ladi. Ammo uning to‘liq alohida fan ekanligi to‘g‘risida gapirishga hali erta.

3. Trans Milliy Korparatsiyalar faoliyatining asosiy xususiyatlari.

BMTekspertlarining fikricha Transmilliy korporatsiyalar (TMK) «jaxon iktisodining dvigatellaridir». BMTning translatsion korporatsiyalar xakidagi dokladlaridan biri xuddi shunday deb nomlangan edi. 90-yillarning urtalariga kelib jaxonda 40 mingta TMK mavjud edi. Ular uz davlatlaridan tashkarida 250 mingga yakin shuʼba korxonalarini nazorat kilardilar. Ularning soni oxirgi yigirma yil mobaynida 5 barobar kupaydi (1970 yilda 7mingta bunday firma ruyxatga olingan edi).

100ta eng yirik xalkaro kompaniyalarning 40% mulki (shu jumladan moliyaviy mulki) boshka davlatlar xududmda joylashgan. Transmilliy korporatsiyalarning asosiy kismi АKSh, YeI davlatlari va Yaponiyada joylashgan. TMK jaxon sanoat ishlab chikarishining 40%igacha, xalkaro savdoning yarmini nazorat kiladilar. TMK korxonalarida ishlab chikarilgan maxsulotlarning mikdori yiliga 1 trln. doll.dan oshib ketadi. Ularda 73 mln.dan ortik kishi ishlaydi, yaʼni jaxonda band axolining undan bir kismi.

Xush, transmilliy korporatsiyalar nima, ularga kanaka kompaniyalar kiradi? Аnʼanaviy ravishda xalkaro korporatsiyalar faoliyatini urganadigan BMT uzok vakt mobaynida ularga yillik aylanmasi 100 mln. doll.dan oshuvchi va kamida 6 davlatda filiali bulgan firmalarni kushardi. Keyingi yillarda boshka bir kursatkich: rezident-davlatdan tashkarida sotilgan maxsulotlar mikdori kiritildi. Bu kursatkich buyicha jaxonda Shveytsariyaning «Nestle» firmasi (98%) ilgorlardan biri sanaladi.

BMT metodologiyasiga kura xalkaro korporatsiyani uning aktivlari strukturasiga karab xam aniklash mumkin. Transmilliy korporatsiyalar ichida eng kup xorijiy aktivga (moliya sektori-transmilliy banklardan tashkari) Аngliya-Gollandiya kontserni «Royalь-Datch shell», keyin АKShning 4 firmasi: «Ford», «Jenerat motors», «Ekson» va «IBM» egadirlar.

Garb iktisodiy adabiyotida xalkaro monopoliyalarning kuplab turlarini uchratish mumkin: kupmilliy korporatsiyalar, baynalmilal korporatsiyalar, Transmilliy korporatsiyalar, global korporatsiyalar va x.k. F.Kotler tashkiliy tamoyillar asosida aynan ana shunday xalkaro kompaniyalarni kursatadi.

Rossiyalik iktisodchilar, odatda, kuyidagi klassifikatsiyani beradilar.

Transmilliy korporatsiyalar - bu xorijiy aktivga ega bulgan milliy monopoliyalar. Ularning ishlab chikarish va savdo-sotik faoliyatlari bir davlat chegarasidan chikib ketadi. Korporatsiya deb АKShda xissadorlik jamiyatini aytishadi. Zamonaviy Transmilliy korporatsiyalarning kupchiligi Аmerika kompaniyalarining ekspansiyasi tufayli vujudga

kelganligi tufayli bu termin kirib keldi.

Transmilliy korporatsiyalarning xukukiy rejimi filiallar va shuʼba korxonalari tashkil etish orkali turli davlatlarda faoliyat yuritishni nazarda tutadi. Bu kompaniyalar nisbatan mustakil bulgan ishlab chikarish va tayyor maxsulotlarni sotish, ilmiy tadkikot, isteʼmolchilarga xizmat kursatish xizmatlariga egadirlar.

Umuman ular yagona ishlab chikarish-sotish majmuini tashkil etadilar va bu majmuada xissadorlik kapitalga fakat taʼsischi davlat egalik kiladi. Shu bilan birga filial va shuʼba korxonalari aralash korxonalar bulishi va ularda milliy kapital ustunlik kilishi mumkin.

Kupmilliy korporatsiyalar (KMK) - ishlab chikarish va ilmiy tadkikotchilik asosida bir necha davlat milliy korporatsiyalarini birlashtiruvchi xalkaro korporatsiyadir. Bunga 1907 yildan buyon mavjud bulgan Аngliya - Gollandiya «Royalь-Datch shell» kontsernini kursatish mumkin. Bu kompaniyaning xozirgi kapitali 60:40 nisbatda taksimlangan. Kupmilliy korporatsiyalarga mashinasozlik, elektron injeneriyaga ixtisoslashgan, Yevropada mashxur Shveytsariya-Shvetsiya АVV (AseaBrownBovery) kompaniyasini kursatish mumkin. Yevropaning ilgor Kupmilliy korporatsiyalari katoriga Аngliya-Gollandiya ximiya-texnologiya kontserni «Yunilever»ni xam kushish mumkin.

Tranmilliy va Kupmilliy korporatsiyalarga xalkaro kompaniyalar ichida ajralib turuvchi global korporatsiyalarni (GK) xam kushish kerak. Ular 80-yillarda vujudga keldirilar va kuchga kirib bormokdalar. Global korporatsiyalar zamonaviy jaxon moliya kapitalining butun kudratini namoyon kiladilar. Globalizatsiyaga kuprok ximiya, elektrotexnika, elektron, neftь, avtomobilь, axborot, bank va boshka bir necha soxalar moyildirlar.

Transmilliy korporatsiyalar paydo bulishi sabablari.

Ular paydo bulishining eng umumiy sababi milliy-davlat chegaralaridan chikib ketgan ishlab chikarish kuchlarining rivojlanishi asosida ishlab chikarish va kapitalning baynalmilallashuvidir.

Ishlab chikarish va kapitalning baynalmilallashuvi yirik kompaniyalar tomonidan xorijda uz bulimlarini tashkil etishi va milliy korporatsiyalarning transmilliy korporatsiyalarga aylanishi orkali ekspansiya xarakteriga ega buladi. Kapital olib chikish xalkaro korporatsiyalarning shakllanishi va rivojlanishining eng muxim omiliga aylanmokda.

Transmilliy korporatsiyalar vujudga kelishining anik sabablari katoriga xaddan oshik foyda olishga intilishni kursatish mumkin. Uz navbatida, utkir rakobat, bu kurashda tirik kolish zaruriyati xam xalkaro mikyosda ishlab chikarish va kapitalning kontsentratsiyasi va TMK paydo bulishiga olib keldi.

Jaxon xujaligida ruy beruvchi iktisodiy jarayonlarning obʼektiv natijasi sifatida vujudga kelgan transmilliy korporatsiyalar kaior uziga xos xususiyatlarga ega. TMK xalkaro mexnat taksimotining faol ishtirokchisi bulib uning rivojlanishiga uz xissalarini kushadilar.

Transmilliy korporatsiyalar kapitalining xarakati, odatda, korporatsiya joylashgan davlatda bulayotgan jarayonlardan mustakil ravishda ruy beradi.

Transmilliy korporatsiyalar yirik investitsiyalar va yukori malakali personal talab kiluvchi yukori texnologiyali, ilmtalab soxalarga kirib borishadi. Bunda ushbu soxalarni transmilliy korporatsiyalar tomonidan monopoliya kilish tendentsiyasi sezilmokda.

80-yillar urtalarida kapitalistik dunyo sanoat maxsulotining 3/4 kismi 2 mingga yakin eng yirik korporatsiyalar tomonidan ishlab chikarilgan. Ularning bir necha yuztasi eng muxim maxsulotlarning 50%idan 80%igacha kismini ishlab chikarganlar.

500ta eng kuchli transmilliy korporatsiyalardan 85tasi barcha xorijdagi investitsiyalarning 70%ini nazorat kiladilar. Bu 500 gigant elektronika va ximiyaning 80%, farmatsevtikaning 95%, mashinasozlikning 76% maxsulotini sotadilar.

Garbiy iktisodchilarning prognozlariga kura 2000 yilda jaxon xujaligida 300-600 transmilliy korporatsiyalar xukmronligi urnatiladi. Bunda 300 korporatsiya jaxin yalpi maxsulotining 75%ini nazorat kiladilar, uz ishlab chikarishlari va xizmatlarini sezilarli ravishda diversifikatsiya kiladilar. Masalan, Shvetsiyaning «Volьvo» avtomobilь kontserni xozirdayok nafakat avtomobilь chikarmokdma. Bu transmilliy korporatsiya Shvetsiyada 30 ta, xorijda bir necha unta turli ixtisosli yirik shuʼba korxonalariga ega bulib, katerlar uchun motorlar, aviadvigatellar, maxsulotlar va xatto mivo («Pripps») ishlab chikarmokda. Uz navbatida АKShning 500 eng yirik transmilliy korporatsiyalari urta xisobda 11 soxada, eng kuchlilari esa 30-50 moxada korxonalarga ega. 100 ilgor sanoat firmalaridan Аngliyada 96 tasi, Germaniyada-78tasi, Frantsiyada-84tasi, Italiyada-90tasi kup saxalidir.

Kuchli ishlab chikarish bazasiga ega bulgan transmilliy korporatsiyalar ishlab chikarishni, tovar bozorlarini samarali rejalashtirishni taʼminlovchi ishlab chikarish-savdo siysatini yurgizadilar. Rejalashtirish box kompaniya doirasida amalga oshiriladi va shuʼba korxonalariga tarkatiladi.

Xalkaro korporatsiyalar vujudga kelishi va rivojlanishiga misol kilib, uz kulida jaxon kundalik elektr jixozlari va sanaot uskunalari bozorining 25%ini ushlab turgan «Elektrolyuks» TMKni kursatish mumkin. 1912 yilda ikki shved kompaniyalarining birlashishi natijasida vujudga kelgan «Elektrolyuks» 20-yillardayok Аvstraliya va Yangi Zelandiya bozoriga chikib, u yerda uz ishlab chikarishini tashkil kildi. Oxirgi un yillikda «Elektrolyuks» АKShda uchinchi urinda turuvchi, «Vestingauz», «Gibson» va boshka markalar ostida kundalik texnika ishlab chikaruvchi «Uayt Konsolideyted» kompaniyasini, Italiya va butun janubiy Yevropada eng yirik elektr tovarlari ishlab chikaruvchi «Zanussi» firmasi va shuningdek GFR asosiy elektr tovarlari ishlab chikaruvchi «АEG» firmasini sotib oldi.

Bu uch firmani kushib olganidan keyin «Elektrolyuks» 75 mamlakatda kundalik elektrotexnikani ishlab chikarish, sotish va xizmat kursatish buyicha rivojlangan tizimga ega bulgan, uz soxasida jaxonda lider kompaniyaga aylandi.

90-yillarning urtalarida bu transmilliy korporatsiyaning korxonalarida 110mingdan ortik kishi ishlab, uing yillik oboroti 1994 yilda 16 mlrd. doll.ni tashkil etdi.

Uz ekspansiyasini kengaytira borib, transmilliy korporatsiyalar jaxon bozorini uzlashtirishning turli shakllaridan foydalanadilar. Bu shakllar kup jixatdan shartnomaga asoslanadi va xissadorlik kapitalida boshka firmalarning katnashishiga boglik emas. TMK iktisodiyotining bunday shakllariga kupincha kuyidagilar kiritiladi: 1) litsenziya berish; 2) franchayzing; 3) boshkaruv shartnomalari; 4) texnik va marketing xizmatlari kursatish; 5) korxonalarni «kalit ostida» topshirish; 6) vakt buyicha cheklangan kushma korxonalar tuzish xakidagi shartnomalar va aloxida operatsiyalarni amalga oshirish buyicha kelishuvlar.

Litsenzion kelishuvlar ayniksa keng tarkalgan. 1990 yilda TMKning litsenzion kelishuvlarining xajmi 1970 yildagiga nisbatan kariyb un barobar oshdi.

Litsenzion kelishuv yuridik shartnoma bulib, unga kura litsenziar litsenziantga bir kancha muddatga maʼlum tulov evaziga maʼlum xukuklar beradi. Litsenziya berish transmilliy korporatsiyaning ichki firma shartnomalari buyicha xam, texnologiya berishning tashki kanallari buyicha xam amalga oshiriladi.

Franchayzing-uzok muddatga muljallangan litsenzion kelishuvdir. Bunda franchayzer klient-firmaga maʼlum xukuklar beradi. Bu xukuklar uz ichiga maʼlum tulov evaziga savdo markasi yoki firma nomidan foydalanish, shuningdek texnik yordam kursatish, ishchi kuchi malakasini oshirish, savdo va boshkarish buyicha xizmat kursatishni oladi.

80-yillarning oxiridan boshkaru va marketing xizmatlarini kursatish kabi transmilliy korporatsiyalar ekspansiyasi shakli keng tarkalmokda. Boshkaruv xizmatlari kursatish buyicha shartnomaga kura, korxonani operativ nazorat kilish maʼlum tulov evaziga boshka koxonaga beriladi.

Texnik xizmat kursatish xakmdagi shartnomaga kura transmilliy korporatsiyalar ushbu firma faoliyatining kandaydir maxsus tomoniga boglik bulgan texnik xizmatlarni amalga oshiradilar. Kupincha bunday shartnomalar mashina va uskunalarni remont kilish, «nou-xau»dan foydalanish buyicha maslaxatlar, avariyalarni tugatish va sifatni nazorat kilish bilan boglik buladi.

Zavodlarni «kalit ostida» topshirish xakidagi shartnomalar keng tarkaldi. Bunda transmilliy korporatsiya maʼlum obʼektni rejalashtiri va kurish uchun zarur bulgan barcha (yoki asosiy kupchilik) faoliyatni amalga oshirish javobgarligini oladilar.

Transmilliy korporatsiyalar tomonidan xalkaro bozorlarni egallashning eng yangi shakllaridan biri xorijda maxsus investitsion kompaniyalar tashkil kilishdir. Bu kompaniyalarning vazifasi TMKning shuʼba va xamkorlikdagi korxonalarining maxsulotlarini mintakaviy bozorlarga chikarishni ragbatlantirish uchun ularni investitsiyalashdir. Bunday usuldan alkogolsiz ichimliklarni sotish buyicha eng yirik xalkaro kompaniyalar «Pesi-kola» va «Koka-kola» Аfrikada foydalanishadi.

Transmilliy korporatsiyalar zamonaviy jaxon xujaligining muxim ishtirokchilariga aylandilar.

Sanoati rivojlangan davlatlar uchun aynan TMKlarining xorijdagi faoliyati ularning tashki iktisodiy alokalaring xarakterini belgilab beradi. Bu davlatlar eksportida milliy kompaniyalarning uzlarining xorijdagi filiallariga tovar yetkazib berishlari va xizmat kursatishlarining ulushi kattadir. 80-yillarning ikkinchi yarmida bunday firma ichidagi savdoning ulushiga АKSh eksportining 14-20%i,Yaponiya eksportining 23-29%i va GFR eksportining 24-28%i tugri kelardi. TMK jaxondagi xususiy ishlab chikarish kapitalining 1/3 kismini, xorijdagi tugridan-tugri investitsiyalarning 90%ini nazorat kiladilar.

Transmilliy korporatsiyalarning soxaviy struturasi xam turli tumandir. Xalkar korporatsiyalarning 60%i ishlab chikarish soxasida, 37%i xizmatda va 3%i kazib chikarish va kishlok xujaligi soxasida banddir.

Аmerikaning «Forchun» jurnali maʼlumotlariga karaganda jaxonning eng yirik 500 korporatsiyasi ichida 4 majmua: elektronika, reftni kayta ishlash, ximiya va avtomobilsozlik asosiy rol uynaydi. Ular savdosi TMKlar faoliyatining 80%ini tashkil etadi.

Transmilliy korporatsiyalar investitsiyalarining mintakaviy-soxaviy yunalishi juda xarakterlidir. Odatda ular, «yangi industrial davlatlar», nisbatan rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar kayta ishlovchi sanoatiga kapital kuyadilar. Bunda kapital oluvchi davlatlar orasida investichilar uchun rakobatchilik kurashi ruy beradi.

Kambagal davlatlarga nisbatan siyosat boshkacha - transmilliy korporatsiyalar bu yerda kapitalni kazib olish soxasiga kuysalarda, ammo asosan bu yerga eksportni kuchaytirishga

xarakat kiladilar. Bu xolda TMKlar urtasida maxalliy bozorni egallash uchun kurash boshlanadi.

Transmilliy korporatsiyalar u yoki bu davlatning xalkaro iktisodiy alokalar tizimidagi takdirini aniklovchi omilga aylanishmokda. TMKning faol ishlab chikarish, investitsion, savdo faoliyati tufayli ular ishlab chikarish va maxsulotlarni taksimlashning xalkaro tartibga soluvchisiga aylanishmokda va xatto BMT ekspertlarining fikricha jaxonda iktisodiy integratsiyasiga sharoit yaratishmokda.

Transmilliy korporatsiyalarning jaxon xujaligi va xalkaro iktisodiy munosabatlar tizimidagi faoliyatining yaxshi tomonlarini aytganda, ularning faoliyat kursatayotgan davlatlar iktisodiyotiga negativ taʼsirini xam aytib utish lozim. Mutaxassislar kuyidagilarni aloxida kursatadilar:

-TMK faoliyat kursatadigan davlatlarning iktisodiy siyosatini amalga oshirishga xalakit berish;

-davlat konunlarini buzish;

-monopol narxlar urnatish, rivojlanayotgan davlatlarning xukukini cheklovchi shartlarga majburlash.

Umuman, transmilliy korporatsiyalar- xujaliklararo alokalarning doimiy eʼtibor, urganish va xalkaro nazorat talab kiluvchi yetarli darajada murakkab va doimiy ravishda rivojlanib borayotgan fenomenidir.

4.Trans Milliy Korparatsiyalarning xalkaro iqtisodiy munosabatlarida tutgan o’rni.

XX asrning ikkinchi yarimlaridan boshlab xalkaro iktisodiy munosabatlar rivojlanishining kuprok axamiyati tomonlaridan biri, ularning sobik koloniyalar va karash territoriyalaridagi roli va axamiyatini kuchaytirishdan iborat bulib xisoblanadi. Bu mamlakatlarni xozirda rivojlanayotgan mamlakatlar yoki ularni tez tez ozod etilgan malakatlar, «uchinchi dunyo mmalakatlari», «janub» mamlakatlari, «Periferiya» mamlakatlari sifatida tilga olishadi.

Bu mamlakatlarda 3,2 mlrd ga teng axoli yashaydi va ular turli tumandir. Ularda juda murakab ijtimoiy-iktsodiy jarayonlar kechmokda.

Shunga muvofik, ozodlikka erishgan mmalakatlar rivojlanishining bosh tendentsiyalari XX asrning 60 yillaridan boshlanib, tobora usib boruvchi xarakter kasb etdi. Ularning eng ilgorlari 1950 yilga kelib, rivojlanayotgan mamlakatlarning iktsodiy munosabatlarida «urtachalaridan» (54 mamlakat) 2,4 marta, nisbatanyuksaklikka erishdi. Аsrning urtalaridan boshlab, yukorida zikr etilgan malakatlar urtasidagi rivojlanish darajisidagi fark sezilarli darajada ortib bordi. Shuningdek, 1992 yilga kelib rivojlanayottgan malakatlarning birinchi guruxiga kiruvchi (19 ta mamlakat) malakatlardagi axoli jon boshiga «tugri keluvchi urtacha foyda» urtachalarining mos darajaligiga nisbatan 2,9 barobar, kuyi guruxlarinikiga nisbatan esa 12,2 barobar yukori buldi. Rivojlanayotgan mamlaktlarning aynan shu guruxlarining tarkibida xam uzgarishlari vujudga keldi. Shuningdek, ular xar birining doirasidagi mamlaktlarning rivojlanish darajalari urtasidagi boglikda xam uzgarishlar yuzaga keldi.

Bu jarayonlarning natijasida tabakalashuv ikkita asosiy kutbdan tashkil topdi. Kutbning ozodlikka erishgan mmalakatlarning kuprok rivojlanganlari joylashgan bulib, ularning asosiylari fors kurfasida joylashgan bir kator mamlaktlar – Katar, Kuvayt, OАE, Bagama, Bermuda shuningdek Janubiy-Sharkiy Osiyo va Lotin Аmerikasidagi yangi industrial mamlakatlari bulib xisoblanadi. Kutbning ikkinchi tomonidan esa mutlako turgunlik xolatidagi kambagal mamlakatlar joylashgandir. Bu kategoriyaga 48 ta mamlakat taʼlluklidir. Ular orasida bir kator Аfrika mamlakatlari, shu jumladan Mozambik (YaIM yiliga kishi boshiga 80 dollar), Efiopiya (100 dollar), Sьera Leone (140 dollar), Berundi (180 dollar), Uganda (190 dollar), Chad va Ruandi (200 dollar) kabi malakatlar mavjud. Bu guruxga taʼllukli mamlakatlardan tashkari, gurux ruyxatining kuyi kismida bir kancha Osiyo mamlaktlari kayd etiladi. Bular: Nepal (160 dollar), Butan va Vьetnam (170 dollar), Mayanma va boshkalardir.

Ushbu kutblar orasida rivojlanayotgan dunyoning kolgan kismlari joylashadi. Bu xam uz navbatida, bir xil tipda bulmagan guruxdir. Uning tarkibiga kiruvchi mamlakatlar kuplab ijtimoiy iktisoiy parametrlar buyicha farklanadi. Rossiya omillarining guvoxlik berishicha, eng sunggi kutblar orasida xam, uz navbatida tabakalashuv tendentsiyalari namoyon etuvchi rivojlanayotgan malakatlarning konglomerati joylashadi. Rivojlanayotgan

mamlakatlar tabakalashuvining bunday guruxlari baʼzi bir mamlakatlar, baʼzi birlarining iktisodiy usish denamikalarini aniklab bersa, boshka birlarining esa zamonaviy xalkaro iktisodiy doirasida axamiyatsiz ekanligini kursatadi.

Iktisodiy usish jixatidan ancha muvaffakiyatiga erishgan rivojlanayotgan mamlakatlar orasida oldinrok ozod bulishga ulgurgan mamlaktlar tanlab olgan yunalish kuzga yakkol tashlanadi. Usishning yangi kutblari paydo buladi «Yangi industrial» shakllanadi.

Rivojlanayotgan mamlakatlarga xos bulgan barcha turli tumanliklarda xarakterli tomonlar va uziga xos xususiyatlarida, ularning umumiylik sifatida karashga imkon beruvchi bir kator umummiyliklar va xarakteristikalarni aloxida ajratib kursatish mumkin.

Bular katoriga kuyidagilarni kiritish mumkin:

Rivojlanayotgan mamlakatlar iktsodiyotning kup ukladlilik xarakterini kasb etish; Ishlab chikari kuchlari rivojlanishi past darajada ekanligi, sanoat, kishlok xujaligi va ijtimoiy infrostrukturaning kolok ekanligi (birinchi gurux «yukori kutb» mamlaktlarini xisobga olmaganda).

Ular iktisodiyoti jaxon xujaligi sistemasiga boglik ekanligi, kapitaizmni pereferik xarakter kasb etishi.

Bu xildagi jixatlarni atroflicha karab chikamiz.

Rivojlanayotgan mamlakatlar iktisodiyoti kup ukladli ijtimoiy iktsodiy tarkibga asoslanadi. Bir kator mamlakatlarda kapitalistik uklad bilan bir katorda xamon urug-aymogchilik va patrealxal munosabatlar xam mavjuddir. Rivojlanayotgan mamlakatlar iktsodiyotida davlat va davlat ukladi muxim rol uynaydi davlat sektorini rivojlantirish boskichi, kapitalistik ishbilarmolnlikni kengaytirsh siyosati bilan olib boriladi. Buning natijasida esa davlat kapitalizmi paydo buladi va rivojlanadi.

Rivojlanayotgan mamlakatlarning kup ukladligi xakida gaprilganda shuni aloxida taʼkidlab utishi lozimki ular asosan kishlok xujaligi ishlab chikarishining mavkeyi yukori bulgan kishlok xujaligi mamlaktlari xisoblanadi.

Kichik tovar xujaligi bevosita patriarxal va natural munosabatlarning keng tarkalganligi bois, kishlok xujaligida yukori axamiyatga egadir.

Ozodlikka erishgan mamlakatlarda amal kiluvchi xususiy kapitalistik uklad uz ichiga kapitalistik mulkchilikning turli formalarini kamrab oladi.

Rivojlanayotgan mamlakatlar bir-biridan xususiy kapitalistik munosabatlarning rivojlanish darajasi buyicha fark kiladi. Iktisodiy jixatdan ancha ilgarilab ketgan rivojlanayotgan mamlakatlarning kapitalistik bozor munosabatlari sistemali tuzilish alomatlarini kasb etadi. Shuningdek bir kator mamlakatlarda davlat – monopolistk kapitalizmi alomatlarining shakllanishi ruy beradi. Nisbatan past darajada rivojlanayotgan mamlaktlar guruxlarida milliy-xususiy kapitalistik uklad endigina shakllanish pallasida turibdi.

Milliy xusuiy kapitalistik uklad alomatlarining rivojlanish va shakllanishi, jamgarish muammolari (yaʼni pul resurslariningetishmovchiligi bilan) va jamgarilgan mablaglar, asosan savdoga, (ichki va tashki), kuchmas mulklarni sotib olishga, mashinalarni taʼmirlashga straxovaniyaga, benzin kuyish va boshkalar, shuningdek sarmoyalarni katta kismi aylanadigan joylarga yunaltiriladi. Ishlab chikarish soxasida kapital fakatgina kulay shart-sharoitlarni yaratish maksadida sarf kilinadi. Аmmo aksariyat xollarda ozodlikka erishgan mamlakatlar iktisodiyotida xorijiy sarmoyalar asosiy mavkeini egallagan bulib, ular odatda maxalliy tadbirkorlarga nisbatan yen berishni istamaydilar.

Ozodlikka erishgan mamlakatlarning kupchiligida paydo buladigan va rivojlanib boradigan kapitalizm periferik xarakter kasb etadi. Bu shuni anglatadiki, u sanoati rivojlangan mamlakatlar kapitalizmidan nafakat rivojlanish darajasi buyicha, balki eng muximi, ishlab chikarish usullarning modeli va moddiy neʼmatlar taksioti buyicha xam tubdan fark kiladi. Kapitalizm markazlari, jamgarishning organik va uzaro alokador doimiy usish jarayonida, milliy zaminda paydo buladi va rivojlanadi. Bu yerda jadal elementlari rivojlanishidagi bogliklik mavjud emasdur. Moslashuvchanlik (imitatsiya) axolining boy, katlamlari uzlari uchun zaruriy bulgan barcha narsalarni kulga kirita oladigan maxsus bozorlarning tashkil topishidan boshlandi. Bunday vaziyat. Аxolining asosiy kismini kambagallikka maxkum etib, ularni bozorlarda erkin muomalada bulish imkoniyatidan maxrum etadi.

Transmilliy korporatsiyalar tomonidan joriy kilingan yangi texnikalar odatda kechangi kun mos keladi, ammo ularning bozor narxlari juda yukoridir.

Periforik kapitalizmining rivojlanishi asinxronik, noteng xolatda amalga oshadi. Iktisodiy usish va siyosiy demokratiya paralel ravishda rivojlanmay, balki kupincha teskarixolatda bulib, bir-biridan sezilarli kadaruzolashib boradi. Baʼzi bor rivojlanayotgan mamlakatlar priferik kapitalizm modelini joriykilar ekan, uni chetlab utish maksadida kupchilik xollarda uziga xosliklarni xisobga olib, ichki kuchlar va mablaglarni topish orkali tarakkiyotning yukori chukkilari tomon, xarakat kilmokdalar.

5. Korporativ munosabatlaridagi tashkilotlar.

Bozor munosabatlarida iste’mol qilishning yuqori darajada konsentratsiyalanuvida barcha sotuvga doir faoliyatni birlashtirish katta ahamiyatga ega bo‘ladi (masaian, aerokosmik sanoati). Ishlab chiqarishda diversifikatsiyaning kengayishi, ichki va tashqi aloqalarning murakkablashib borishi, texnik yangiliklami tatbiq etish dinamizmi, mahsulotlami bozorda sotish raqobati kuchaygani jiddiy qiyinchiliklami keltirib chiqaradi va bu o‘z navbatida boshqaruvning sof funksional shakllaridan foydalanishni yo‘qqa chiqaradi. Korporatsiya tarkiblarining ko'payishi, ishlab chiqariladigan mahsulotlar turlarining va ulami bozorda sotish munosabatlarining ko'payishi natijasida boshqaruvning funksional tuzilmalari alohida funksional bo‘yicha mas’uliyat va huquqlaming xilma-xilligidan kelib chiqib atrofdagi o‘zgarishlarga yetarli darajada munosabat bildira olmay qoladilar. Buning natijasi o‘laroq boshqaruvda mavqe ustunligi bo‘yicha janjallar kelib chiqadi, zarur qarorlar qabul qilish uzoqqa cho‘ziladi, komunikatsiya chiziqlari uzayadi, nazorat qilish fnuksiyalarini amalga oshirish murakkablashadi. Korporatsiya boshqaruvida unga doir o‘mati!gan qat’iy funksional chizmalaridan voz kechib, boshqaruvni tuzilma bo'linmalari bo‘yicha amalga oshirish ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash darajasini o‘stirishda yana ham yaqinroq namoyon bo’ladi.

Turli ko‘rinishdagi mahsulotlar ishlab chiqarilishiga o'tilishi munosabati bilan funksional tuzilmalar ishlab chiqariladigan mahsulotlar turiga qarab avtonom disentralizatsiyalashgan bo’limlari bo'yicha boshqaruvni tashkillashtirish tomon yuz tutishi ko'rinadi. Boshlang‘ich ishlab chiqarish xo‘jalik bo‘linmalarini mustah-kamlash, korporatsiyalarda disentralizatsiyalash chegaralarini belgilash, ishlab chiqarishga doir kamchiliklar va sarflash xarajatlarini kamaytirish bilan baholanadi. Yuqori rahbarlik bo’linmalarining ta’sirini kuchaytirish, qattiq moliyaviy nazorat o‘matish va umum ishlab chiqarish xo'jalik faoliyati jarayonini rejalashtirish ishlari bilan bog’liqdir.

Korporatsiyalami boshqarishni yuqori darajada uyushtirish alohida diqqat-e’tibomi jalb etadi. Vazifalami, javobgarlik mas’uliyatini va vakolatlilik chegaralarini taqsimlash shakllarini ishlab chiqish jarayoni ketmoqda. Korporatsiyaning oliy boshqaruv mansablari quyidagicha differensiyalanadi: prezident yoki boshqaruv raisi, vitse-prezident, guruh vitse-prezident, ijrochi vitse-prezident, ijroiya qo‘mitasi raisi va b. Korporatsiyalar boshqaruvi tizimiga prezident maslahatchisi yoki bosh boshqaruvchi, korporatsiya faoliyatiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatuvchi tavsiyalar va halol baho bcradigan hamda teng strategik tarzda kompaniya ishini ko‘rib chiqadigan mustaqil ekspert lavozimi kiritilishi keyingi paytlarda ko‘plab kuzatilmoqda.

Mustaqil ekspertiza o‘tkazish uchun direktorlar kengashi tarkibiga iqtisod, bozor munosabatlari, moliya, kapital qo‘yilishi, boshqaruv masalalari bo‘yicha ixtisoslashgan olimlar kiritilmoqda. Ma’lum bir ishlar uchun javob bermaydigan va qandaydir alohida funksiya bilan aloqador boMmagan bunday mutaxassis kompaniyaning direktorlaridan bin hisoblanadi va qabul qilinayotgan chora-tadbirlar, oliy rahbarlik qarori xarakteriga ma’lum darajada ta’sir kolrsatadi.

Texnik taraqqiyotning istiqbolidagi yo‘nalishi bilan aloqador bo'lgan bir qator yirik sanoat kompaniyalarida keyingi yillarda yangi texnika g‘oyalarini tatbiq etadigan va uning tezkorlik bilan hayotga joriy etilishiga bevosita yordam beradigan oliy rahbarlik qoshida maxsus guruhlar tashkil qilish amaliyoti qoMlanilmoqda. Korporatsiya boshqaruvi tizimida funksional shtablar xizmatlari faoliyatini yo‘naltirish va tashkillashtirishdagi sezilarli o‘zgarishlar ham shunday o‘zgarish1aming natijasidir. Mazkur o‘zgarishlar oliy rahbarlik ehtiyojlarini yaxshilash, korporatsiyalar turli tarmoqlariga xizmat ko‘rsatishning funksional xizmatlarini ixtisoslash, rejalashtirish va nazorat ishlarining samaradorligini oshirishga qaratilgan. Kompaniya boshqaruvi tizimida atrof-muhit muammolari, iste’molchilar bilan boMgan munosabatlami o‘rganish va boshqa masalalar bilan shug‘ul-lanuvchi organlar ham tuzilishi mumkin. Ishlar hajmining o‘sishi, ishlab chiqarishning deversifikatsiyalanishi, bozor munosabatlarining murakkablashuvi, korporatsiya doirasida kompaniyalaming katta hududi tarqoqligi korporatsiya bare ha asosiy xizmatlarining qayta markazlashtirilishiga olib keladi. Korporatsiya darajasida funksional tarmoqlar soni kamayadi, shu bilan birga bo‘Iimlarda ishlab chiqarish, sotish, tadqiqot va loyiha-kostruktorlik ishJari, moddiy texnika ta’minoti, transport xomashyosi, materiallar, yarim fabrikatlar va tayyor mahsulotlar bilan bog‘liq ishlarga rahbarlik qiladigan shtab organlar tuziiadi.

Korporatsiyaning tashkiliy taraqqiyoti bo'yicha funktsiyalar va tarmoqlaming paydo boMishi ahamiyatli tendensiyalardan sanaladi. Boshqaruv tashkiliy tizimini istiqbolli rejalashtirish, markazlashgan va markazlashmagan munosabatlaming o‘zgarishini loyihalash yuqoridagi organlaming mazmunidir. Korporatsiyani boshqarish amaliyotida yana bir jarayon - super bo'limlar tuzilishi ro‘y berishi zarur bo‘lgan ijobiy jarayondir. Bu jarayon ikki xil yo'nalishda davom etadi: birinchi holda ikki yoki bir necha bo‘limIar birlashadi va ular orasida korporatsiyaning mustaqil ravishdagi yirik mustaqil tarmoqlari paydo bo‘ladi, boshqa holatda bevosita bir qator bo’linmalaming ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyatini boshqaradigan guruhli apparat oliy bo‘linmasida organ bo'lib qoladi.

Yirik ishlab chiqarish-xo‘jalik guruhlaming tashkil topishi (super bo‘limlar) mahsulotlaming yangi turlarini tadqiq etish va o‘zlashtirish bilan bog’liq bo‘lim, ma’lum mahsulotlami iste’mol qiluvchilarga xizmat ko‘rsatish bir necha bo‘limlaming texnik, ishlab chiqarish va boshqarish potensiallaridan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Shunday guruhning asosiy faoliyati moliyaviy nazorat qilish, ishlab chiqarish va mahsulot sotishning uzoq muddatli rejalashtirishni ta’minlash, texnik tadqiqotlar va ilmiy izlanishlami tashkillashtirishdan iboratdir. Barcha yangi shakJlami tashkillashtirishning eng muhim dementi EHM asosida ishlaydigan boshqaruvning axborot tizimini yaratishdan iborat Har bir taraqqiy etgan mamlakatning iqtisodi kuchli korporatsiyalar faoliyatiga tayanadi, dunyo bozori esa transmilliy korporatsiyasi faoliyatiga tayanadi. Bizning sanoatimizning tashkiliy tizimi korporativ ti2dmga yaqin turadi. Ko‘plab bir-biriga yaqin turadigan korxonalar ratsional tashkil etilgan xo‘jalik aloqalari va aniq texnologik zanjirli tarkiblarda faoliyat ko'rsatgan va tashkil topgan. Shunga qaramasdan ilgari boshqaruvning tarmoqli tizimi korporatsiya tipidagi tarmoqlaming integratsiyalashuvi va ko‘p tarmoqli birlashmalaming tashkil boMishiga to‘sqinlik qilgan. Bugungi kimda idoraviy to'siqlar yo‘q. Shuning uchun ishlab chiqarishning tarmoqlararo shaldlanishiga keng yo‘l ochib berilishi lozim.

X U L O S A

Xulosa qilib aytganda jahon siyosatida birinchilardan bo‘lib, dunyoning “ikkiga bo‘linishi”ga oid fikr­larni bayon etdi: zamonaviylik, bir tomondan, davlatlararo o‘zaro munosabatlar maydonlari mavjudligi bilan xarakterlanadi, by erda klassik diplomatiya va strategiya “qonunlari” amalda bajariladi; boshqa tomon­dan, “suverinitetdan tashqari” aktorlar, ya’ni nodavlat ishtirokchilari to‘qnashadigan maydon mavjud. Bundan Jahon siyosatining ikki qatlamligi kelib chiqadi: davlatlararo munosabatlar va nodavlat aktorlarning o‘zaro aloqalari bir-biri bilan alohida nisbatan mustaqil va bir-biriga parallel ikki “post- xalqoro” siyosatni tashkil etad

Transmilliy korporatsiyalar u yoki bu davlatning xalkaro iktisodiy alokalar tizimidagi takdirini aniklovchi omilga aylanishmokda. TMKning faol ishlab chikarish, investitsion, savdo faoliyati tufayli ular ishlab chikarish va maxsulotlarni taksimlashning xalkaro tartibga soluvchisiga aylanishmokda va xatto BMT ekspertlarining fikricha jaxonda iktisodiy integratsiyasiga sharoit yaratishmokda.

Transmilliy korporatsiyalarning jaxon xujaligi va xalkaro iktisodiy munosabatlar tizimidagi faoliyatining yaxshi tomonlarini aytganda, ularning faoliyat kursatayotgan davlatlar iktisodiyotiga negativ taʼsirini xam aytib utish lozim. Mutaxassislar kuyidagilarni aloxida kursatadilar:

-TMK faoliyat kursatadigan davlatlarning iktisodiy siyosatini amalga oshirishga xalakit berish;

-davlat konunlarini buzish;

-monopol narxlar urnatish, rivojlanayotgan davlatlarning xukukini cheklovchi shartlarga majburlash.

Umuman, transmilliy korporatsiyalar- xujaliklararo alokalarning doimiy eʼtibor, urganish va xalkaro nazorat talab kiluvchi yetarli darajada murakkab va doimiy ravishda rivojlanib borayotgan fenomenidir.

Xalqaro sanoat yarmarkasi va Kooperatsiya birjasida biz rossiyalik sanoatchilar bilan kelishuvga erishdik. Hozirgi kunda korxonada 80 nafarga yaqin ishchi- xodim buyurtmalarni o‘z vaqtida bajarish maqsadida astoyidil mehnat qilmoqda.

Fodalanilgan adabiyotlar

1. Богатуров А. Современный международный порядок // Современный международный порядок. – Т.3, № 2(8). Май-август 2005.

2. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent. “O‘zbekiston ” 2013- yil1.O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksiga sharx 1-jild. Toshkent “VEKTOR - PEESS” 2010 yil.

3. Fuqarolik huquqi. Ikkinchi qism. Toshkent. “Ilm-ziyo” 2008 yil.

4. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksiga sharx. Toshkent “Iqtisodiyot va huquq dunyosi” nashriyot uyi.1998 yil. 2-qism.

5. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksi. Toshkent. “Adolat” 2007 yil. Yuridik ensiklopediya. Toshkent “SHarq” 2010 yil.

6. SHartnoma huquqi. Moskva Statut 2002 yil.

7. Vedomosti S’ezda narodnыx deputatov SSSR i Verxovnogo Soveta SSSR. 1991. №26.

8. Kashanina T. Korporativnoe pravo. M:, Norma 1999.

9. SHodmonov F.YU. Bozor iisodiyoti sharoitida shartnoma majburiyatlarini buzganlik uchun fukarolik-xuk. .

10.Korovoyko A.V. Reorganizatsiya xozyaystvennыx obщestv. M:, 2001. –

11. Богатуров А. Понятие мировой политики в теоретическом дискурсе//Международные процессы – Т.3, № 2(8). Май-август 2005.

Internet saytlari

www.lectures.ndpi.uz

www.news.uzreport.uz

http://www.folklore.ru

www.folksentr.ru

http://www/intertrends.ru/four/002/htm

http://www/marshallcenter.org/

http://www/jahon.mfa.uz