Mundarija kirish betlar i-bob. Hfx fanining rivojlanish bosqichlari betlar ii-bob. Xavfsizlik madaniyati betlar iii-bob. Tizim xavfsizligi betlar xulosa bet. Kirish

Bizning eramizdan oldin yashagan Pratagor “Inson hamma narsalarning mezonidir” degan shiorni oldinga tashlagan edi. Bu degani, inson nafaqat ishchi kuchi sifatida, balki mehnat faoliyati jarayonida muxofaza qilishi zarur bo’lgan qiymatga egadir. Insoniy aktivlik turlarining hamma majmuasi faoliyat tushunchasini hosil qiladi. Aynan faoliyat insonlarni boshqa tirik mavjudotlardan ajratadi, ya’ni faoliyat spesifik bo’lgan aktivlikning insoniy shaklidir.

Faoliyat - kishilik jamiyatining bor bo’lib turishi uchun zarur bo’lgan sharoitdir. Mehnat - faoliyatning oliy shaklidir. Faylasuflarning fikricha, insonga berilgan eng ma’qul bo’lgan ta’rif bu «Nomo adens» ya’ni harakatlanuvchi inson.

Faoliyat va mehnatning shakllari xilma xildir. Ular turmushda, jamiyatda, madaniyatda, ishlab chiqarishda, ilmda va boshqa xayot soxalarida kechadigan amaliy, aqliy va ma’naviy jarayonlarni o’z ichiga oladi. Faoliyat jarayonining modelini umumiy holda ikkita elementdan tashkil topgan deb qarash mumkin, ya’ni bir-biri bilan to’g’ri va qaytma aloqada bo’ladigan inson va muhit elementlaridir.

Qaytma aloqalar moddiy dunyo reaktivligining umumiy qonunlariga asoslangan. “Inson- muxit” sistemasi ikki maqsadlidir. Bitta maqsad ma’lum samaradorlikga erishishdan tashkil topsa, ikkinchisi - ko’ngilsiz oqibatlarni bartaraf qilishdan iboratdir. Ko’ngilsiz oqibatlarga quyidagilarni aytish mumkin: inson hayotiga va sog’ligiga zarar yetkazish, yong’inlar, buzilishlar (avariyalar), talofatlar (katastrofalar) va boshqalar. Bu ko’ngilsiz oqibatlarni keltirib chiqaruvchi hodisa, ta’sir va boshqa jarayonlar xavflar deb ataladi. Xavflar yashirin (potensial) va real turlarga ajratiladi. Xavflar uchun quyidagi belgilar xarakterlidir: xayotga taxlika, sog’likka zarar, inson a’zolari ishlashining qiyinlashishidir.

Har bir insonning va butun jamiyatning mehnat faoliyati quyidagi ikki asosiy turga bo‘linadi: jismoniy va aqliy. Har qanday faoliyat ma’lum bir ijtimoiy, ruhiy jarayonni nazarda tutadi. Hammaga ma’lumki, inson faoliyati natijasida har doim biror moddiy narsaga erishiladi. Zero moddiy narsa natijasida faoliyatning doirasi doimiy kengayib, murakkabligi ortib boradi. Insonni bir vaqtda faoliyati bilan ehtiyoji ham rivojlanib boradi.

Inson faoliyati - bu har doim hayot uni oldiga qo‘yilayotgan muammolarni hal etilishidir. U bu muammolarni aqliy va jismoniy faoliyati natijasida echadi. Umuman olganda inson faoliyatini aqliy va jismoniy faoliyatlarga bo‘lish ko‘p jihatdan shartli hisoblanadi. Aqliy faoliyat markaziy asab sistemasiga sezilarli darajada yuklanish beradi va mehnatni kuchlanganligi sifatida xarakterlanadi. Jismoniy faoliyat insonni mushaklariga, skelet mushaklariga, yurak-qon tomir sistemalariga va boshqa fiziologik sistemalariga yuklanish beradi.

Zamonaviy hayot ishlab chiqarishda jismoniy faoliyatga nisbatan aqliy faoliyat ulushini oshib borishini xarakterlaydi. Bunday holatlar aqliy mehnat bilan shug‘ullanuvchi odamlarda yog‘ bosish, qon tomir kasalliklari, umurtqa, oshqozon-ichak va boshqa kasalliklarni paydo bo‘lishiga olib keladi.

Zamonaviy ishlab chiqarishda kasblar to‘rt guruhga bo‘linadi: jismoniy, mexanizatsiyalashgan, avtomatlashgan va aqliy mehnat. O‘z navbatida oxirgi ikkitasini ulushi doimiy o‘sayotgan bo‘lsa, birinchi ikkitasiniki esa doimiy kamaymoqda. Mos ravishda ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sohasi kengaymoqda. Ammo insonni yuqori mehnat unumdorligini taminlash uchun aqliy va jismoniy faoliyatini ma’lum darajada birgalikda olib borish zarur. SHu maqsadda har xil trenajerlar, aerobika mashg‘uloti, jismoniy tarbiya, yugurish, sportcha yurishlardan foydalanish zarur.

Mehnat gigienistlari va fiziologlarining qayd qilishicha inson o‘zining har qanday faoliyatida uning organizmini bioritmi mehnat va dam olish rejimlari bilan mos kelsa u eng yuqori samaradorlikka erishishi mumkin.

Aqliy mehnat bilan shug‘ullanadigan odamlarni bioritmini tadqiqotini ko‘rsatishiga ularning mehnat samaradorligi ertalab yaxshilanib, yarim tunda o‘zining eng yuqori darajasiga etadi, so‘ngra esa asta-sekin yomonlashib boradi.

Hayot faoliyat xavfsizligi (HFX) — ishlab chiqarish va noishlabchiqarish muhitida insonni atrof muhitga ta’sirini hisobga olgan holda xavfsizlikni taminlashga yo‘naltirilgan bilimlar sistemasidir.

Hayot faoliyat xavfsizligining maqsadi ishlab chiqarishda avariyasiz holatga erishish, jarohatlanishni oldini olish, insonlar sog‘ligini saqlash, mehnat qobiliyatini oshirish, mehnat sifatini oshirish hisoblanadi.

Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi ikki masalani echish lozim bo‘ladi:

1. Ilmiy (inson-mashina sistemasini; atrof muhit-inson, xavfli (zararli) ishlab chiqarish omillari va boshqalarni matematik modellashtirish);

2. Amaliy (uskunalarga xizmat ko‘rsatishda mehnat xavfsizligini taminlash).

Vatanimiz milliy davlatchiligi va iqtisodiy mustaqilligi, qudratli intellektual salohiyatining yuksak bo’lishida siyosiy, huquqiy, ma’naviy va ma’rifiy yo’nalishlarda olib borilayotgan keng qamrovli tadbirlar majmuasida, aholi va hududlarni turli vaziyatlardan muhofaza qilish, inson xavfsizligi va salomatligini saqlash alohida o’rin tutadi, shuning uchun ham bu soha milliy davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. prezidentimiz I.A.Karimov mazkur masalaning dolzarbligiga alohida e’tibor berib, Respublikamiz mustaqilligining dastlabki yillaridanoq «Siyosatimizning asl mohiyati aholi xavfsizligini ta’minlash, ularni turli xil ofatlar va favqulodda vaziyatlardan himoya qilishdir» deb alohida ta’kidlab kelmoqdalar. Jamiyat va tabiat asosi, uni o’z faoliyati bilan rivojlantiruvchi va boshqaruvchisi inson ekanligini e’tiborga olib, uning hayot faoliyatini yaxshilash, e’zozlash – taraqqiyot yo’lidagi muhim omil bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun ham, mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan fuqarolarimizning hayot sharoitini yaxshilash, ularni turli ta’sirlardan saqlash, har qanday holatda ham ehtiyot etib, muhofaza etish asosiy ezgu maqsad qilib olingan. Hayot faoliyati xavfsizligi tushunchasi o’z ichiga insonning jamiyatda ishlab chiqarishda, yashashida, faoliyat olib borishida muhitning xavfsiz bo’lishi, tabiiy va texnogen xususiyatli vaziyatlardan saqlanishi, urush va terrorizm xurujidan himoyalanishi, tabiat va odamzot uyg’unligini saqlashi, umuman olganda, insonning shu zamindagi hayotining xavfsizligini ta’minlash tushuniladi. Ona sayoramizda ilk qadamlarni qo’ygan va tafakkur imkoniyati darajasiga ko’tarilgan uzoq ajdodlarimiz yashash joylarida o’zlariga xavf solib turgan yirtqichlardan ham xavfli ofatlar bo’lishini tezda tushinib yetishgan. Chunki, o’sha davrlarda ham zilzilalar, vulqonlar, to’fonlar, suv toshqinlari va boshqa tabiiy ofatlar insonlarning ojiz va siyrak qabilalariga sezilarli zarar yetkazib turgan. Insoniyat XXI asrga qadam qo’yar ekan, o’tgan davr mobaynidagi sovuq urushlar, tinchlik davrlarida qo’llanilgan zamonaviy qurollar, turli ko’rinishdagi falokatlar va boshqa muammolarni tahlil qiladi va yangi asr bo’sag’asida bajariladigan tadbirlarni har tomonlama asoslagan holda belgilab oladi. XX asr poyonida xafsiz hayotni ta’minlash masalalari eng dolzarb muammoga aylanib qoldi, chunki ishlab chiqarishni yuqori taraqqiy etgan texnologiyalar bilan ta’minlashi, tabiiy rivojlanishdagi ayrim noxush vaziyatlarning murakkablashuvi aholi salomatligi, atrof-muhit tozaligi va iqtisodni barqaror rivojlanishiga xavf solib turibdi. Shuning uchun eng muhim vazifalar O’zbekiston aholisi hayot faoliyatini va hududini turli xil vaziyatlardan muhofaza qilish, ekologik xavfsizlikni, ayniqsa fuqaro mehnatini muhofazasini ta’minlash hisoblanadi. Respublikamiz prezidenti I.Karimov “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asarida “Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachonlar milliy va mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy muammosiga aylanganligini ehtirof etganlar. «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» asarida prezidentimiz vatanimizning yaxlitligi, aholi xavfsizligi tahdidi to’g’risida batafsil to’xtab o’tganlar. Oldingi asrda ikki qarama-qarshi siyosiy qarashlarning bir-biriga faol qarshiligi vaqtlarida butun aholi qatlami faqat zamonaviy qirg’in qurollari va hujumkor vositalardan himoyalanish ruhida tarbiyalangan bo’lsa, hozirgi vaqtda fuqaro muhofazasi yangi ijtimoiy-iqtisodiy zaruriyat asosida shakllanmoqda, mamlakatimizni va aholini turli falokatlar va halokatlardan saqlash ularning mehnatini, yashashini muhofaza etish ruhida tarbiyalashga yo’naltirilmoqda. Shuning uchun fuqarolarni turli bo’ladigan ta’sirlardan saqlash hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan hisoblansa, xuddi shunday bizning o’lkamiz tabiiy ofatlar (yer silkinishi, yer surilishi, sel, suv toshqini va h.k.) bo’lishiga moyil o’lka bo’lganligidan hamda texnogen avariyalar va ekologik muvozanatni buzilishi natijasida uning oqibatlaridan, fuqarolar mehnat muhofazasini, xalq xo’jaligi tarmoqlarini, moddiy resurslarni, texnikalarni va tabiatni asrash, zarar ko’rgan hududlarda qutqarish – tiklash ishlarini olib borish ham juda muhim vazifalardan hisoblanadi. Yuqoridagi vazifalarni hal qilishda O’zbekiston mintaqasi uchun xos bo’lgan tabiiy ofatlarni, ishlab chiqarish avariyalarini va yuzaga keladigan ekologik vaziyatlarni fuqaro hayot faoliyatidagi mehnat xavfsizligini chuqur tahlil etish natijasidagina har qanday vaziyatlardagi moddiy, ma’naviy yo’qotishlar ko’lamini qisqartirishga erishish mumkin. Inson va tabiat jamiyat o’rtasidagi munosabatda ham, inson tabiatning qonunlari va undan kelib chiqadigan ko’pgina hodisalarning oldida jamiyatlarning o’rtasida yoki boshqa sabablardan kelib chiqadigan vaziyatlarda hozirda inson ojizlik qilishi mumkin. Tabiat hodisalaridan biri bo’lgan, so’nggi yillardagi yer yuzining global isishi bilan bog’liq bo’lgan iqlim o’zgarishi natijasida dunyoning qator mintaqalarida tabiiy ofatlarni ro’y berishda o’sish kuzatilmoqda. Masalan, Yevropadagi bulturgi yog’ingarchilik ko’p bo’lishi natijasida mintaqada joylashgan ko’pgina mamlakatlarda, Rossiyaning janubiy qismlarida, Xitoy Xalq Respublikasida kuchli suv toshqinlari bo’lib o’tdi. Bu minglab kishilarning uyjoylariga katta moddiy zarar yetkazish bilan birga, aholi hayot muvozanatining buzilishiga olib keldi. Eng ayanchlisi ofatlar oqibatida yuzlab kishilar qurbon bo’ldi. Ilk shaharlar yuzaga kelganidan so’ng seysmik faol hududlarida yashovchi aholi vaqti-vaqti bilan zilzilalardan katta talofat ko’ra boshladi. O’tmishga nazar tashlaydigan bo’lsak, eng ayanchli fojia 2001 yilning yoz oylarida yuz bergan. Yaqin Sharq va O’rta yer dengizi sharqiy hududlarida ketma-ket sodir bo’lgan zilzilalar oqibatida milliondan ortiq insonlar qurbon bo’lgan. 2011 yil 11 mart kuni Yaponiyada sodir bo’lgan zilzila natijasida Tokio, Sinday kabi yirik shaharlari va 11 mamlakatning sharqiy qirg’oqlaridagi ko’plab aholi punktlari kuchli yer silkinishi va tsunamidan katta talofat ko’rishdi. Bundan tashqari tsunami natijasida Fukusima AESida portlash yuzaga kelib, mamlakatda radiatsiya tarqalish bilan bog’liq favqulodda vaziyat yuzaga keldi. Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda mamlakatimizni hududida ham kuchli yer silkinishlari sodir bo’lgan. Jumladan: 838-839 yillarda Farg’onada, 942 yilda Buxoroda, 1208-1209 yillarda Urganchda, 1490 yilda Samarqandda, 1494 yilda Namanganda, 1620 yilda Axsikentda, 1821-1822 yillarda Buxoro va Samarqand yaqinida talofatli zilzilalar bo’lib o’tgan. Ularning ayrimlari haqida to’xtalib o’tamiz. Axsikent zilzilasi – 1620 yilda Namanganda 5-15 km janubiy-g’arbida sodir bo’lgan kuchli zilzila. U qadimiy shahar Axsikentni to’la vayronaga aylantirgan. Shahar keyin tiklanmagan. Hozirda ayrim arxeologik qoldiqlar saqlangan, xolos. Andijon zilzilasi. Andijonda 1902 yili sodir bo’lgan 9-10 ballik zilzila xalqimiz boshiga tushgan eng qora kunlar va ayanchli voqealarga sabab bo’ldi. Zilzila tufayli o’sha paytdagi shahardan nishona qolmadi. Ming-minglab odamlarning yostig’ini quritdi. Toshkent zilzilasi. Ko’pchilik yurtdoshlarimizning yodida qolgan yer qimirlashi – 1966 yilning 26 aprelida ro’y bergan Toshkent zilzilasidir. Bu zilzilahisoblanadi. Ming-minglab odamlar boshpanasiz qoldi. Favqulloda vaziyatlar hodisalaridan yana biri, bu yuqori texnologiyalar bilan jihozlangan texnik vositalarning avariya holatlariga tushishi va unda kishilarni bevaqt hayotdan ko’z yumishlari odamzodni tashvishga solmasdan qo’ymaydi. Masalan, Nigeriya, Rossiya, Eeron, Germaniya, Ukraina, Keniya va boshqa mamlakatlarda sodir bo’lgan aviahalokatlar minglab insonlar hayotiga zomin bo’ldi. Shulardan, 25 mayda Tayvan poytaxti aeroportidan Gonkonga uchgan bortida 225 kishi bo’lgan «Boing- 747» samolyotining halokatga uchrashi, yoki 27 iyul kuni Ukrainaning Lvov shahri chekkasida o’tkazilgan aviashou vaqtida «Su-27» qiruvchi harbiy samolyotning va unda 69 kishining jarohat olishi hamda 76 kishini qurbon berilishi inson qalbini larzaga solmasdan kuymaydi. Albatta, bunday misollarni dunyo bo’yicha yuzlab, minglab misollarda keltirishimiz mumkin. Ayniqsa jamiyatlar, davlatlar o’rtasidagi tasodiflarda ham, minglab kishilarning hayoti so’nib kelmoqda. Bu ikkinchi jahon urushi, Afg’oniston, Iroq, Sobiq Yugoslaviya va boshqa davlatlardagi vaziyatlar, terrorizm o’choqlari, ayniqsa Amerikadagi, Isroil va Falastin davlatlaridagi, Rossiyadagi Checheniston va Gruziyada bo’lgan hodisalar misol bo’la oladi. Jahon hamjamiyati 2005 yilning yanvar oyida Yaponiyaning Kobi shahrida bo’lib o’tgan va tabiiy ofatlar tahlikasini kamaytirishga qaratilgan anjumanda maxsus deklaratsiyani qabul qildi. Xuyugo deklaratsiyasi deb nom olgan mazkur hujjatga binoan davlatlar 2005-2015 yillar oralig’ida aholi uchun tabiiy ofatlar oqibatini kamaytirish yo’nalishida ma’lum faoliyatni amalga oshirishlari lozim. Favqulodda vaziyatlar vazirligi va xalqaro bolalar fondi YUNISEF tomonidan Yevropa Ittifoqining inson’arvarlik yordami boshqarmasi DI’EKOning moliyaviy yordamida amalga oshirilayotgan loyiha O’zbekistonning mazkur muhim xalqaro hujjatda aks to’gan fikrlarni ro’yobga chiqarish yo’lidagi sezilarli qadami bo’ldi. Dunyo vaqealariga ham-ohang O’zbekiston Respublikasida ham sodir bo’layotgan tabiat ofatlari aholi va hukumatimizning diqqat e’tiborini tortibgina qolmasdan, balki tashvishga ham solmoqda. Masalan, 2004 yilda mamlakatimizda 166 ta favqulodda vaziyat yuz bergan bo’lib, ulardan 127 tasi texnogen va 39 tasi tabiat favqulodda vaziyatlardir. Bu 2001 yilda 156 ta edi, shunga nisbatan jami 15% ga kamaygan bo’lib, shundan texnogen xususiyatlisi 19% ga kamaygan, tabiat xususiyatlisi 2001 yilgi ko’rsatkichida qolgan. Respublikamizda qayd qilingan favqulodda vaziyatlarning 149 tasi lokal (2001 yilda – 170 ta) 16 tasi mahalliy (2001 yil - 22) va 1 tasi respublika (2001 yil - 2) ko’lamida sodir bo’lgan. Respublika hududida qayd etilgan faqulodda vaziyatlarning ko’pchilik ulushi Toshkent (50 marotaba), Qashqadaryo (20) va Farg’ona (17) viloyatlariga to’g’ri keladi. Inson hayot faoliyati xavfi yuqorida keltirilganlardan tashqari, hozirgi zamon global muammolardan hisoblangan tashqi muhitni ifloslantiruvchi moddalar va uning ifloslanish darajasining oshib borishi, ishlab chiqarish muhitining ob-havo sharoiti, inson organizmining tashqi muhitga moslashib borishi, ishlab chiqarish mikroiqlimining gigienik normalarining buzilishi va boshqa turli vaziyatlar ham inson hayot faoliyati xavfsizlik darajasini oshiradi. Hozirgi vaqtda inson-tabiiy, texnik, iqtisodiy va boshqa har xil xavf-xatar dunyosida ishlaydi. SHu xavf-xatarlar natijasida juda ko’p insonlar hayotdan ko’z yumadilar (Armanistodagi zilzila, Chernobil AES halokati, Jigaristondagi yer siljishi, Admiral Naximov ‘aroxodining cho’kishi, Serdlovskiyda Chelyabinsk-Ufa temir yo’l uchastkasida portlash va h.k.). Shuning natijasida 3000 dan ortiq odam halok bo’ldi. 20000 odam nogiron bo’ldi va 200000 odam kasallandi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining 42-sessiyasida 1991 yildan boshlab tabiiy ofat va falokatlarni kamaytirish bexatarlik yillari, deb belgilangan edi. Hayotiy faoliyat xafvsizligi tushunchasida ko’p uchraydigan tahriflar bilan belgilanadi. Faoliyat-insonning jamiyatda mavjud bo’lishi uchun kerakli sharoit. Mehnatfaoliyatning yuqori shakli. Faylasuflarning fikricha, inosnning tahrifi-harakatdagi, mehnatdagi faoliyatidadir. Mehnat va faoliyat shakllari turlicha bo’lib, ular hayotda uchraydigan aqliy, ma’naviy, madaniy, ilmiy va boshqa jarayonlarni o’z ichiga oladi. HFX insonni har qanday muhitdagi faoliyatida uning xavfsizligi va sog’ligini ta’minlovchi, xavfli va zararli omillardan himoya qiluvchi amaliyot va nazariyani qamrab olgan ilmiy bilimlar majmuidir. Bu fan quyidagi asosiy masalalarni yechadi: - atrof muhitning noqulay ta’sirlarini turkumlaydi (aniqlaydi va sonli baholaydi); - insonni xavflardan himoyalaydi yoki unga noqulay omillar ta’sirini oldini oladi; - xavfli va zararli omillarni ta’siri salbiy oqibatlarini tugatish; - muhitda insonga normal, shinam sharoit yaratish. HFXning integral ko’rsatkichi hayotning davomiyligi hisoblanadi. TSivilizatsiya taraqqiyoti (ilmiy-texnikaning, iqtisodning rivojlanish, qishloq xo’jaligini industrlashtirish, har xil energiyalardan foydalanish - yadro energiyasigacha, yangi mashina va mexanizmlarni yaratilishi, zararkunandalarga qarshi har xil o’g’itlarning qo’llanilishi) inson sog’ligiga salbiy ta’sir etuvchi zararli omillar miqdorini sezilarli darajada ko’paytirmoqda. SHu sababli ushbu omillardan himoyalash inson hayot faoliyatini taminlashning muhim elementi bo’lib qolmoqda. Insoniyat paydo bo’lgandan boshlab o’zining ko’payishi davomida iqtisodiyotni rivojlantirish bilan birga xavfsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy sistemasini yaratdi. Buning oqibatida insonga zararli ta’sirlar sonini oshishiga qaramasdan insonning xavfsizligi darajasi ortdi. Hozirgi vaqtda eng rivojlangan mamlakatlarda insonlarning o’rtacha umr ko’rishi 77 yoshni tashkil qiladi. “Hayot faoliyati xavfsizligi” kursi inson organizmi va atrof muhit o’rtasidagi murakkab aloqalarni bilish jarayonini ko’zda tutadi. Insonni muhitga ta’siri fizikaviy qonunlar bo’yicha muhitning barcha tashkil etuvchilari (komponentlari)ni qarama-qarshi ta’sirini yuzaga keltiradi. Inson organizmi u yoki bu ta’sirlarni moslashish chegarasidan oshmaguncha og’riqsiz qabul qiladi. Hayot faoliyati xavfsizligi quyidagi masalalarni ko’rib chiqadi: maishiy muhitdagi xavfsizlik; ishlab chiqarish muhitidagi xavfsizlik; shahar muhitidagi hayot faoliyati xavfsizligi; atrof muhitdagi xavfsizlik; tinchlik va urush vaqtidagi favqulodda holatlar. Maishiy muhit – bu maishiy sharoitdagi insonga ta’sir qiluvchi barcha omillarning yig’indisidir. Organizmni maishiy omillarga reaktsiyasini fanning sog’lom turmush tarzi, sog’lom turmush tarzining kasallik profilaktikasi bilan aloqasi masalalariga bag’ishlangan mavzularida o’qish mumkin. Ishlab chiqarish muhiti – bu mehnat faoliyati jarayonida insonga ta’sir qiluvchi omillar yig’indisidir. Tabiiy muhitdagi xavfsizlik – bu ekologiyaning sohalaridan biridir. Ekologiya organizmni atrof muhit bilan o’zaro ta’siri qonuniyatlarini o’rganadi.

2.Xavfsizlik ma’daniyati: Xavfsizlik bu inson hayoti davomida turli tuman xavf-xatarlarga tayyor turishi oldini ola bilishi demakdir. Xavfsizlik tushunchasi HFX fanining negizi hisoblanadi yani HFX fani inson faoliyati xavfsizligi negizida qurilgan fandir. Inson faoliyati xavfsizlik darajasi qancha yuqori bolsa faoliyat unumdorligi shuncha ortadi va behavotir faoliyat yurutiladi demak biz bu yo’nalishdagi bilim va tajribalarimizni orttirib borishimiz kerak ekan. Har bir sohada bo’lgani kabi xavfsizlik sohasidaham ma’daniyat bo’lishi lozim yani inson faoliyati rivoji va unumdorligi uchun Xavfsizlik ma’daniyati lozim. Bu olamda xavf degan omilni yo’q qilib bo’lmas ekan demak biz bu omilni maksimal darajada kamaytirim ish unumdorligini oshirib va xavfsiz faoliyatni ta’minlashimiz kerak. Buning uchun albatta faqatgina HFX sohasida bilim orttirib brogan va shu sohada faoliyat korsatadigan malakali kadrlargina emas barchamiz bu malakali kadrlar ko’magi asosida va izlanishlar natijasida xavsizlik madaniyatimizni oshirib bormoqligimiz kerak. Zero har bir inson o’z xavfsizligiga avvalo o’zi javob berib keladi. Har yili Rossiya federatsiyasida 13 mln odam jarohatlanishi va zaharlanishi Rossiyalik mutaxasislar tomonidan mahlumot keltiriladi. Dunyo bo’yicha bu 70 mlnga yaqindir. Xavfsizliklarga rioya qilinmasligi natijasida nobut bo’ladigan odamlarning 30% erkaklar, 23% ayollar, 47 % voyaga yetmaganlarni tashkil etadi. Bunday holatlar O’zbekistonda ham uchraydi. Bunday holatlarni asosiy sababi nimadan iborat? Xavfsizlik qoidalari yo’qmi? Bor, ammo hamma ham unga bir xil amal qilmaydi. Xavfsizlik qoidalariga amal qilmaslik yuqoridagi statistik mahlumotlardagi sonlarning ortishiga olib keladi. Xavfsizlik qoidalari barcha sohalar va kundalik faoliyatga doir mavjud. Masalan, yo’l harakati xavfsizligi, yong’in xavfsizligi, elektr xavfsizligi, turli kasalliklardan himoyalanish xavfsizligi va profilaktikasi, mehnat xavfsizligi va hokazo. Bunday tushunchalar maktabgacha tahlim muassasalaridan boshlab oliy o’quv yurtlarigacha va turli tizimlarda o’qitiladi. Xavfsizlik qoidalarini katta yoshdagi deyarli barcha odamlar biladi ammo unga hamma bir xil amal qilmasligi bu xavfsizlik madaniyati degan tushunchani keltirib chiqaradi va xavfsizlik madaniyati hammada har xil shakllanadi. Xavfsizlik madaniyatini yoshlarda to’g’ri shakllantirish uchun uni o’quv muassasalarida o’qitishning o’zi yetarli emas. CHunki bola xavfsizlik haqida auditoriyada o’qib turib, hayotda boshqa manzarani ko’rsa unda ikkilanish paydo bo’ladi va ko’proq ko’rgan jarayoniga amal qiladi. Masalan, maktabda yo’l harakati qoidalarini o’qituvchi bolaga o’rgatsa, ammo u ko’chada uni teskari holatini ko’rsa xuddi shu holat yuzaga keladi. Nima qilish kerak? Yoshlarda xavfsizlik madaniyatini to’g’ri shakllantirish uchun ijtimoiy muhit sog’lom bo’lishi talab etiladi. Yahni atrofdagi katta yoshdagi odamlar xavfsizlik qoidalariga amal qilib, o’rnak bo’lsa keyin xavfsizlik madaniyati jamiyatda normal shakllanadi. Xavfsizlik madaniyatini to’g’ri shakllantirish oilada, o’quv muassasalarida, ko’cha va jamoat joylarida tengdaniga shakllantirilsa so’ng natija berishi mumkin. Afsuski bugungi kunda bu masalaga turli joylarda turlicha yondoshish natijasida odamlarda bu turlicha shakllanib baxtsiz hodisalar va odamlarning jabrlanishlarining kelib chiqish ehtimoli yuqori bo’lib kelmoqda. Bu bugungi hayotimizdagi eng og’riqli hal qilinishi kechiktirilib bo’lmaydigan muhim masala. Xavfsizlik madaniyati ko’rinishlari nihoyatda ko’p bo’lib, quyidagicha: Jismoniy madaniyat, ovqatlanish madaniyati, kiyinish madaniyati, gigienik madaniyat, muomila madaniyati, mehnat madaniyati, jinsiy madaniyat, yo’l harakati, yong’in, elektr va boshqa xavfsizliklarga rioya qilish madaniyati va hokazo. Ushbu madaniyatlarning hammasi insonlar xavfsizligini tahminlashda ishtrok etadi. Hayot faoliyati xavfsizligi aksiomatikasi. Hayot faoliyati xavfsizligi nazariyasining quyidagi turdagi aksiomatikalari mavjud: 1. Har qanday harakatda xavf mavjud. Bu aksiomatikani quyidagicha tushuntirish mumkin: har qanday kundalik faoliyatimizda, ishlab chiqarishda va boshqa ishlarda oddiy xavfsizlik qoidalarga amal qilinmasa odamlarni jabrlanishi ehtimoli ortib boradi. 2. Har qanday turdagi faoliyatda yaxshi sharoit maksimal effekt beradi. 3. Tabiiy jarayonlarga salbiy antropogen tahsirlar atrof – muhitning buzilishiga olib keladi. 4. Atrof – muhitning buzilishi insonga salbiy tahsir ko’rsatadi. 5. Xafvsizlikni real tashkil qilish inson va atrof muhit uchun ham katta ahamiyatga ega. Tug'ilgandan keksalikka qadar odamlar xavfsizligi uchun doimo ta'kidlangan. Shunday qilib, bizda bu borada bir necha savollar mavjud: Xavfsizlik nima? Xavfsizlikning mohiyati nima? Nega biz xavfsiz bo'lishimiz kerak? Qanday qilib biz xavfsizlikka erishishimiz mumkin? ............ Qisqacha aytganda, yuqorida keltirilgan muammolarni bitta savol sifatida ifodalash mumkin: "qanday bilim va xatti-harakatlar xavfsizligini ta'minlaymiz?" Umuman aytganda, inson fikrlash va muammoni hal qilish, shuningdek, yuzaga keladigan haqiqatni oqilona tan olishi mumkin. Faqat shu yo'l bilan biz ishonchli idrok va xulq-atvorni ongli ravishda qabul qilib, xavfli bilim va xatti-harakatlarimizni o'zgartira olamiz. Oilani yaxshi boshqarish, korxonalarni yaxshi boshqarish, jamiyatni yaxshi boshqarish ijtimoiy xavfsizlik tizimining asosi bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, ijtimoiy xavfsizlik tizimi xavfsizlik bo'yicha ko'proq madaniyatga ega, bu esa iroda asosida rivojlana olmaydi. Xavfsizlik madaniyati inson barqaror rivojlanishining asosi va abadiy kuchi hisoblanadi. Barqaror rivojlanish ham ilm-fan taraqqiyotining bir bo'lagi bo'lib, ushbu muammolarni hal qilish uchun amaliyotning poydevori va qudratini hisobga olgan holda doimiy va izchil rivojlanib boradi. Xavfsizlik madaniyatini o'rganish, xavfsizlik madaniyatini rivojlantirish va butun xalqning xavfsizligini, ongini, bilimini va malakasini oshirish orqali butun jamiyatning xavfsizligi va xabardorligini oshirishimiz kerak. Yaxshilik va xabardorlikni oshirish, oxir-oqibatda yaxshiroq xatti-harakatlarga olib keladi. Bunday xatti faqatgina emas, balki butun jamiyatning umumiy xatti-harakatidir. Xavfsizlik madaniyatini o'rganish, xavfsizlik madaniyatini rivojlantirish va har kimning xavfsizligini ta'minlash, ongni, bilim va ko'nikmalarni yaxshilash uchun shoshilinch, qiyin va uzoq vaqt talab etiladi. Faqatgina jismoniy shaxslar, oilalar va korxonalar uchun emas, balki bizning jamiyatimiz va mamlakatimiz uchun bu hozirgi vaqtda xavfsizlik madaniyatini rivojlantirish uchun juda muhimdir.

Resurslarni taqsimlash uchun global nizolar

Yoxann-Volfgang-Gyote universiteti Frankfurt o'zining ijtimoiy fanlar bo'yicha mukammallik markazi "Normativ qarorlarni shakllantirish" yaqinda Frankfurt Vestend shaharchasidagi yangi binoga (qiymati 11 million evro) ko'chib o'tganligini e'lon qiladi. Yarim qismi er (mintaqa) ftomonidan, ikkinchisi esa davlat tomonidan moliyalashtiriladigan ushbu qurilish o'zining fasadining dizayni bilan "umuman ajoyib tarzda" mos keladi, deb e'lon qildi er moliya vaziri. Gessening, Luiza Xolsherning ochilish marosimi munosabati bilan [1]. Xolscher tomonidan uyg'otilgan "butun" bir vaqtlar IG-Farben firmasi ma'muriyati joylashgan bino, fashistlar rejimi davrida birinchilardan biriga ko'tarilgan ushbu kimyo sanoat tresti tomonidan boshqariladi. dunyo joylari. Osvensimda shaxsiy kontsentratsion lagerga ega bo'lgan ushbu kompaniya Ikkinchi Jahon urushi paytida Germaniya tomonidan bosib olingan mamlakatlarning talon-taroj qilinishi uchun ham, majburiy ishchilarning charchashigacha bo'lgan katta ekspluatatsiya uchun ham javobgardir. Hozirda IG-Farben talabalar shaharchasida o'rnatilgan "Normativ buyurtmalarni shakllantirish" mukammallik markazi (o'z-o'zini targ'ib qilish bo'yicha) ishda iqlim o'zgarishini keltirib chiqaradigan "resurslarni taqsimlash bo'yicha global mojarolarni" tahlil qiladi. ehtimol ko'proq iqlim zonalari yo'nalishi bo'yicha massiv migratsiyalar sodir bo'lishi mumkin. "

Zaiflik, diktatura va urush

umumiy faylasuflar, tarixchilar, siyosiy olimlar, huquqshunoslar, antropologlar, iqtisodchilar, sotsiologlar va ilohiyotchilar yilda aniq fazilati qo'rquv markazida global siyosiy vaziyatning keskin yomonlashishi uchun ish. Trikontinental maydonda yashovchi odamlar bir necha marta "adolatsizlik, nafrat va kamsitilishga duchor bo'lganlar" kabi, ular G'arbga qarshi "normativ talablarni" majbur qilishlari kerak, agar kerak bo'lsa, u [3]. G'arb davlatlari aholisi, ko'p hollarda "falokat senaryolariga" duch kelishi mumkin, "davlatning harakat qobiliyatiga ishonchi" yo'qolib, "dardsizlik hissi" bilan to'lib toshishi mumkin. "Jamiyatning kuchsizligi diktaturaga va urushlarga olib kelishi mumkin, shaxslar ichki migratsiya yoki o'ng qanotda yoki chap tomonda ekstremizmga boshpana berishadi. "

Uyning old tomonida

ustunlik "Normativ qarorlari tayyorlash" markazi kabi, loyiha yaqindan ikkinchi, "Xavfsizlik Madaniyat qiyofasini o'zgartirish" (Sicherheitskultur im Wandel SIW) bilan bog'liq kutilmoqda evolyutsiyasi bilan kurashish uchun mo'ljallangan. SIW o'rnatish uchun ta'lim va madaniyat (Kelgusi) uchun federal vazirligi tomonidan moliyalashtiriladi bir milliondan ziyod va mukammallik uchun ham ishlaydi Frankfort siyosatshunos Kristofer Daase rahnamoligida faqat Hessian Tinchlik va mojarolarni hal qilish fondi (XFJ) uchun. BMBF ma'lumotlariga ko'ra, SiW "fuqarolik xavfsizligi tadqiqotlari" dasturining bir qismi bo'lib, "ijtimoiy o'lchov" ni o'rganadi [5]. Bu sohadagi boshqa ilmiy loyihalar, masalan, qarshilikni kuchaytirishga yoki G'arb jamiyatlarini ichki dushmanlarning tajovuziga qarshi turishga qaratilgan [6]. Shu nuqtai nazardan, shuningdek, "Germaniya Federativ Respublikasining tashqi qarama-qarshiliklari va tashqi siyosati u erda yashovchi islomchilarning radikallashuv jarayonlariga qanday ta'sir ko'rsatishi mumkinligini" hayratda qoldiradi. "

Xavfsiz boshqaruv

Shu munosabat bilan "Xavfsizlik madaniyatini o'zgartirish" loyihasi nemis aholisi tomonidan repressiv choralar qabul qilish darajasini o'rganadi. Boshlang'ich nuqta quyidagicha: "Ba'zi ijtimoiy guruhlar terrorizmni asosiy xavfsizlik muammosi deb hisoblaydilar va yangi nazorat va kuzatuv metodlarini tasdiqlashsa-da, boshqa guruhlar o'z fuqarolik huquqlari va shaxsiy erkinliklariga tahdid solmoqda. shu kabi terrorizmga qarshi kurash choralari. [8] Shu nuqtai nazardan, Frankfurt ijtimoiy sotsiologlari hukumatlarni "xavfli vaziyatni aniq baholash qobiliyatini yo'qotish" dan "mumkin bo'lgan ijtimoiy tahlillarning ko'payishi" ni oldini olish maqsadida o'z qarorlarini "davlatga qaram bo'lmagan xavfsizlik xodimlari" ga aylantirish va "birgalikda xavfsizlikni ta'minlash" uchun mas'uldir. Umumiy "xavfsizlikni boshqarish" ning bir qismi sifatida "butun jamiyatning o'zaro aloqasi va uchuvchisi" [9] rolini bajaradigan davlat kerak edi.

Gumanizm - bu urush!

Shu bilan birga, Frankfurtdagi tadqiqotchilar janubdagi harbiy aralashuvlar muvaffaqiyatining istiqbollarini oshirish strategiyasini ishlab chiqmoqdalar. Asosan, ular "hukumatlar fuqarolarning xavfsizligini ta'minlashga qodir emas" bo'lgan joyda, xalqaro huquq tomonidan e'tirof etilgan aralashuv vazifasini himoya qiladigan "militarist insonparvarlik" deb hisoblaydilar. [11] - ular bir vaqtning o'zida "ikkilam" bilan duch kelganda: "Bir tomondan biz siyosat dunyosiga boshqa inson huquqlarining buzilishiga yo'l qo'ymaslik uchun noaniq ko'rsatmalar beramiz; Boshqa tomondan, ko'plab kuzatuvchilar harbiy vositalarni juda qimmat, samarasiz yoki hatto noqonuniy deb hisoblashadi. "Xalqaro huquq va jamoatchilik fikri tomonidan talab qilinadigan tashqi aralashuv" va "samarali siyosiy iroda" o'rtasidagi "keskinlikni" bartaraf etish uchun "institutsional o'zgarishlar" qanday "mos" bo'lishi mumkin? "Mahalliy Qayta Qurish Guruhlari" doirasida idoralararo hamkorlik "[12] Tavsiyalar ayniqsa bir yilda o'tkazilgan so'rov asosida empirik olinishi lozim o'zini-o'zi vakillik bir qismi sifatida qilish" Afg'onistonda ".

Terrorizm, urush, migratsiya

"Tadqiqot" loyihasining "Xavfsizlik madaniyatini o'zgartirish" loyihasini bajarish uchun "xavfsizlik bilan aloqa" masalalari aks ettirilgan. «Xavfsizlik siyosati aktyorlari va fuqarolar o'rtasida axborot oqimi» siyosiy qarorlarning «qonuniyligi» va «samaradorligi» uchun hal qiluvchi rol o'ynaydi, chunki «xavfsizlik siyosati bo'yicha murakkab ma'lumotlarni aniq xabarlarga oddiy. Ayniqsa, "terrorizm, yuqumli kasalliklar, chet elda harbiy aralashuv yoki migratsiya", xususan, "fuqarolarning tashabbuslari va nodavlat guruhlari" sifatida, aloqa jarayonida tobora ko'proq ahamiyat kasb etadi. , "yangi texnologik axborot vositalaridan foydalanish" tufayli. »[Sic]

Tinchlanadigan maqsadlar

Ilgari, "Fuqarolik xavfsizligi tadqiqotlari" Frankfurt universitetida amaliyot o'tkazar edi. Misol uchun, 2010 XNUMX Fizika instituti aeroportlar uchun "tana skanerlarini" ishlab chiqish ustida ish olib borayotganini bilib oldi; Xuddi shunday tadqiqot guruhi allaqachon NATO uchun ushbu turdagi loyihada hamkorlik qilgandi. Shu bilan birga, Frankfurt universiteti "fuqarolik qoidasi" ni qo'shib qo'ydi, unda universitet rahbarlari faqat "tinch maqsadlarda" xizmat qilishni va'da qildilar. Shuning uchun harbiy aralashuvni optimallashtirish, isyonlarni bostirish va migrantlarni haydashga qaratilgan tadqiqotlar qat'iyan taqiqlanadi.

Xavfsizlik tushunchasi oddiy shior emas. Ushbu g'oya kompaniya va xodimlarning xavfsiz harakati uchun qo'llanma bo'lib, u amalda qo'llanilishi kerak. Ushbu g'oya g'oya, g'oya va tushuncha - bu tushuncha, tushuncha, tushuncha turidir. Odamlar kontseptsiyasi haqida tushunchaga ega bo'lganlarida, ular ushbu g'oyaga yoki g'oyalarga, ya'ni yaratilgan modelga muvofiq ishlay boshlaydilar. Fikringiz noto'g'ri tushunchasi yoki tushunchasi bo'lsa, noto'g'ri hukm va harakatlarga ergashasiz.

Xavfsizlik madaniyati elementlarini optimallashtirish va xavfsizlik madaniyati resurslarini integratsiya qilish bilan kompaniya "har bir narsadan ustun bo'lgan xodimlarning hayoti va sog'lig'iga ega" va "odamlar odatdagi ichki xavfsizligini rivojlantiradi". "Xodimlarning o'z-o'zini tartiblashi - "Barcha baxtsiz hodisalar -" barcha avariyalarning oldini olish mumkin "kabi xavfsizlikni yaxshilash bo'yicha madaniy tushunchalar bo'lib, xodimlarning xavfsizligi qiymatlarini o'zgartirishga, qoidalar to'g'risida xabardor bo'lishga va yaxshi xulq-atvorni rivojlantirishga olib keladi. Xavfsizlikni ta’minlash o’z ichiga murakkab jarayonni oladi va uni elementar tashkil etuvchilarga dastlabki xolatlar, g’oyalar, prinsiplar deb ataluvchilarga bo’lish mumkin. «Prinsip» so’zi lotincha “principim” so’zidan olingan bo’lib, boshlanish, g’oya, asos demakdir. Ishlab chiqarishning turi, texnologik jarayonlarning afzalliklari, qo’llaniladigan jixozlarning xar xilligi - bularning xammasi xavfsizlikni ta’minlash prinsiplarining ko’p xilligiga shartlashadi. Prinsiplar muxim uslubiy axamiyatga egadir. Xavfsizlikni ta’minlash bo’yicha to’lakonli profilaktik ish ilmiy-tekshirish, tajriba - konstruktorlik, loyixa ishlarida, ishlab chiqarish ob’ektlarini qayta ko’rish va foydalanish bosqichida faqat ongli ravishda xavfsizlik prinsiplarini xisobga olish bilan mumkin bo’ladi. Prinsiplarning nazariy va ilmiy axamiyati shundan iboratki, ular bizni o’rab olgan dunyodagi xavflar bo’yicha bizlarning bilim darajamizni aniqlaydi va o’z navbatida ximoya tadbirlariga va ularni xisoblash usullariga talablar belgilaydi. Prinsiplarning axamiyati amaliy jixatdan xam muximdir: ular raqobatlashayotgan variantlarni taqqoslab taxlil qilish asosida xavflardan ximoyalanishning optimal yechimlarini topishga imkon beradi. Prinsiplarning evristik qiymati shundan iboratki ular Mexnat xavfsizligini boshqarishni tashkil qilishda xal qiluvchi axamiyatga egadir. Xavfsizlikni ta’minlash prinsipini bir-birini to’ldiruvchi element sifatda o’zaro bog’lanishda qarash muximdir. Konkret sharoitlarga bog’lik xolda bir va boshqa prinsiplar xar xil amalga oshiriladi. Xavfsizliknita’minlash prinsiplari ularni amalga oshirish belgilariga qarab shartli ravishda 4 ta sinfgabo’linadi: taxminiy, texnikaviy, tashkiliy va boshqaruv prinsiplari. Taxminiy prinsiplar o’zida xavfsiz yechimlarni topuvchi yo’nalishni aniqlovchi metodologik va ma’lumot bazasi bo’lib xizmat qiluvchi asos soluvchi g’oyalarni taqdim etadi. Bunga quyidagi prinsiplar kiradi: operatorning aktivligi, faoliyatni gumanlashtirish, strukturani o’zgartirish, operatorni almashtirish, sinflashtirish, xavfni bartaraf qilish va kamaytirish, sistemalik va boshqalar. Texnikaviy prinsiplarxavfli omillarning ta’sirini bevosita oldini olishga yo’naltirilgan. Texnik prinsiplar fizik qonunlarniishlatishga asoslangan. Bunga quyidagilar kiradi: masofadan ximoyalash, ekranlashtirish, kattikligini oshirish, blokirovkalash (yakkalash), vakuumlashtirish, xavo kirmaydigan qilish, passiv zveno kiritish, zichlashtirish, flegmatizasiyalash va yeta olmaslik prinsiplari. Boshqaruv prinsiplarideb, xavfsizlikni ta’minlash jarayonining aloxida bosqich va etaplari orasida o’zaro bog’lanish va munosabatlarni aniqlovchi prinsiplarga aytiladi. Ularga rejali, nazoratli, boshqarmali, majburiyli, qayta aloqali, samarali, javobgarlik, rag’batlantirish, ierarxik, bir ma’noli, adekvatli prinsiplari kiradi. Tashkiliy prinsiplargaxavfsizlik maqsadida Mexnatni ilmiy tashkil qilish qoidalarini amalga oshiruvchi prinsiplar kiradi. Ulargavaqt bo’yicha ximoyalash, ma’lumot berish, rezervlashtirish, normallashtirish, kadrlarni tanlash, ketma-ketlik, ergonomik, Mehnatni rasional tashkil qilish va zidlik prinsiplari kiradi. Bir vaqtda ayrim prinsiplar bir nechta sinflarga kiradi. Xavfsizlikni ta’minlash prinsiplari sistemalarni xosil qiladi. Va bir vaqtning o’zida xar bir prinsip nisbatan mustakillik kashf qiladi. Ayrim prinsiplarni aloxida ko’rib chiqamiz. Xar bir ko’rib chiqayotgan prinsipga ta’rif beramiz va misollar keltiramiz. Sistemalik prinsipi - shundan iborat bo’lib xar qanday xodisa, xarakat va ob’ekt sistemalik konsepsiyasi bilan ko’riladi. «Sistema» so’zi grekcha - systema so’zidan olingan bo’lib, butun, qismlar va birikmalardan to’zilgan demakdir. Sistema deganda elementlar majmuasi tushuniladi, ular orasidagi o’zaro ta’sirlar adekvatli ravishda bir xil natijaga olib keladi. Bunday sistemani aniq sistema deb ataymiz. Agar elementlarning o’zaro ta’siri xar xil natijalarga olib kelsa, buni noaniq sistema deyiladi. Sistemaning noaniqlik darajasi qancha yuqori bo’lsa shunga ko’ra xar xil natijalar paydo bo’ladi. Sistemadagi noaniqlik uning elementlarini va ular o’rtasidagi o’zaro ta’sir xarakterini to’liq xisobga olmaslikdan tug’iladi. Sistemaning elementlariga moddiy ob’ektlar xamda ular orasidagi munosabat va aloqalar kiradi. Misol: Yong’in fizik xodisa, u quyidagi sharoitlarda paydo bo’ladi [1]: 1) yonuvchi modda; 2) havodagi kislorod miqdori kamida - 14%; 3) o’t olish manbayi ma’lum quvvatda va yuqorida uchta shartni; 4) bo’shliqqa; 5) vaqt bo’yicha olib chiqish. Mazkur 5 ta shart bitta sistemani tashkil qiladi. Bularning o’zaro birgalikdagi ta’sirida aniq bir oqibat paydo bo’ladi - bu yongindir. Yuqoridagi elementlarning loakal bittasini bartaraf qilish, yong’inning to’xtashiga olib keladi, binobarin, berilgan sistemaning buzilishiga olib keladi. Destruksiya prinsipi (u lotincha destructvus so’zidan olingan bo’lib buzuvchi degan ma’noni beradi). Uning moxiyati shundan iboratki, bunda xavfli natijaga olib keluvchi sistema undagi bitta yeki bir necha elementlarni bartaraf qilish bilan bo’ziladi. Destruksiya prinsipi tashkilan ko’rib o’tilgan sistemalik prinsipiga bog’lik va qisman universal axamiyatga egadir. Xavfsizlikni taxlil qilganda oldin sistemalik prinsipi ishlatiladi, keyin destruksiya prinsipini xisobga olib sistemaning ayrim elementlarini bartaraf qilishga yo’naltirilgan tadbirlar ishlab chiqiladi (istalgan maqsadga olib keluvchi). Xavflarni bartaraf qilish prinsipi - o’z ichiga texnologiyalarni o’zgartirish, xavfli narsani xavfsiziga almashtirish, xavfsiz jixozlarni qo’llash, Mexnatni ilmiy tashkil qilish va vositalarni takomillashtirish bilan xavfli va zararli omillar bartaraf qilinadi. Bu prinsip o’zining mazmuni bilan juda ilgor va amalga oshirish shakli bilan juda ko’pdir. Misol: Ko’pchilik texnologik jaraenlarni olib borishda ko’p portlashga xavfli va o’tkir zaxarli gazlar yo’q qilinadi. Xavfsizlikni ta’minlash uchun bu gazlarni yig’ish, ishlatish va yo’q qilishga mashxala qo’llash sistemasidan foydalaniladi. Xavflarni kamaytirish prinsipining moxiyati shunday qarorlarni qo’llashga asoslangan bo’lib xavfsizlikni oshirishga yo’naltiriladi, lekin talab qilingan darajada yeki meeridagi ishlar amalga oshirilmaydi. Bu prinsip ma’lum ma’noda kompromiss xarakterga egadir. Misol: Elektr toki urishdan ximoyalanishuchun xavfsiz kuchlanish (12,24, 36 V) qo’llaniladi. Bunday kuchlanishlarda tokdan zararlanish xavfi kamayadi. Biroq bunday kuchlanishlarni absolyut xavfsiz deb bo’lmaydi, shunday xolatlar ma’lumki insonlarni tok urishi asosan shunday kuchlanishlar ta’sirida sodir bo’ladi. Operatorni almashtirish prinsipi shundan iborat bo’lib, bunda operatorning vazifasini ishlab chiqarish robotlariga, avtomatik manipulyatorlarga topshiriladi yoki texnologik jaraenni o’zgartirish xisobiga butunlay yo’q qilinadi. Bu ishlovchilarni zararli omillar ta’siridan xolos qiladi, lekin omillarning o’zi yo’q qilinmaydi. Informasiya prinsipining (lotincha informatio - xabardor qilish, bir narsa xaqida ma’lum qilish degan ma’nolarni beradi) moxiyati bir ma’lumotni xizmatchiga yetkazish va uni egallab olish ko’zda tutilgan xavfsizlik darajasinita’minlaydi. Buni amalga oshirish usullari: o’qitish, instruktajlar o’tkazish, xavfsizlik rang va belgilarini kuyish, ogoxlantiruvchi yezuvlar va jixozlarni markirovka qilish va xokazo. Klassifikasiya prinsipi (lotincha classis - razryad, pogona, facio - bajaraman, beraman degan ma’nolarni beradi) bu xavf bilan bog’lik belgilariga qarab ob’ektlarni sinf va kategoriyalarga bo’lishdan iborat. Misol: sanitary - himoya zonalarini 5ta sinfga, yong’in-portlash xavfi bo’yicha ishlab chiqarish binolarining A, B, V, G, D kategoriyalarga bo’linishi. Kompensasiya prinsipida (lotincha compensatio - to’lash degan so’zni anglatadi) ishlovchilarga psixologik va psixofiziologik jarayonlarning bo’zilgan muvozanatini tiklash uchun beriladigan xar turdagi yengilliklar tushuniladi. So'nggi paytlarda ta'lim muassasalarining yaxlit xavfsizligini ta'minlash choralarini kuchaytirish zarurati paydo bo'ldi. Xavfsizlik masalalari har yili tobora ko'proq muhokama qilinmoqda, xavfsizlik sohasida ko'plab me'yoriy hujjatlar va turli huquqiy hujjatlar paydo bo'lmoqda, ularning xavfsizligini ta'minlash uchun turli xil ob'ektlarga talablar doimiy ravishda o'sib bormoqda. Umumiy ta'lim muassasalari va qo'shimcha va maktabgacha ta'lim muassasalari umumiy qoidadan istisno bo'lib qolishdi.

Muallifning shaxsiy tajribasidan shuni aytish mumkinki, ommaviy axborot vositalarida xavfsizlik masalalarini keng muhokama qilish va turli vazirlik va idoralarning faol tashviqot ishlari bilan bir qatorda, ko'p odamlar xavfsizlik nima degan tushuncha va eskirgan tushunchalarga ega.

Xavfsizlik atamasining bir qator turli xil ta'riflari mavjud.Bu maqolada xavfsizlik deganda shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy manfaatlarini ichki va tashqi tahdidlardan himoya qilish holati tushuniladi (ushbu maqola doirasida shaxsning manfaati UDOD o'quv jarayonidagi ishtirokchilarning manfaati tushuniladi). Xavfsizlik ob'ekti degan tushunchani ham belgilaymiz, bularga quyidagilar kiradi: shaxs - uning huquq va erkinliklari; jamiyat - uning moddiy va ma'naviy qadriyatlari; davlat - uning konstitutsiyaviy tizimi, suvereniteti va hududiy yaxlitlik.

Aslida, inson faoliyatining deyarli har qanday sohasida va oddiygina kundalik hayot biz xavfsizlik masalasiga duch kelamiz: hayot xavfsizligi, xavfsizlik transport, yong'in xavfsizligi, elektr xavfsizligi, shaxsiy ma'lumotlarning xavfsizligi, iqtisodiy xavfsizlik, mehnat xavfsizligi va boshqalar.

Shunday qilib, shuni ta'kidlash kerakki, ta'lim muassasasida xavfsizlikni ta'minlashda rahbar nafaqat muassasaning jismoniy xavfsizligi muammosini, balki xavfsizlik bilan bog'liq bo'lgan turli xil muammolarni u yoki bu tarzda hal qilishga majbur bo'ladi, chunki xavfsizlik bu holda choralar va echimlar to'plamidir. Ta'lim muassasasi, xodimlar va o'quvchilarni har xil ichki va tashqi tahdidlardan nafaqat muassasa devorlari ichida, balki undan tashqarida ham himoya qilishga qaratilgan tashkiliy, texnik, o'quv, tarbiyaviy xarakterga ega, shuningdek, xavfsizlik tahdidlarini prognoz qilish, aniqlash va baholash, kuchaytirish, xavfsizlik tahdidlarini aniqlash, oldini olish va bartaraf etish, ularning namoyon bo'lish oqibatlarini aniqlash va zararsizlantirish usullarini takomillashtirish, takomillashtirish.


Yaxshi tashkil etilgan xavfsizlik xizmatisiz o'quv muassasasining xavfsizligini ta'minlash mumkin emas, u ko'plab mutaxassislarni o'z ichiga olgan to'liq tarkibiy tuzilma bo'lishi kerak. Xavfsizlik masalasi hamma uchun muhim bo'lgan taqdirdagina ushbu yo'nalishda muvaffaqiyatga erishish mumkin va turli favqulodda vaziyatlar xavfini minimallashtirish mumkin. Bunday vazifa o'quv muassasasi rahbari uchun ustuvor vazifaga aylanishi kerak, o'quv jarayonidagi ishtirokchilar tomonidan befarqlik bo'lmasligi kerak!

Ta'lim muassasasidagi zarur me'yoriy-huquqiy bazani va ishning xususiyatlarini o'rganib chiqib, muallif 1-rasmda ko'rsatilgan xavfsizlik xizmatining tuzilishini ishlab chiqdi. Ushbu tuzilma MBOU DOD DYuTs "Youth" xavfsizlik bo'yicha direktor o'rinbosari ishining asosiy yo'nalishlariga, xususan: terrorizmga qarshi xavfsizlik, yong'in xavfsizligi, mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik choralari, fuqaro muhofazasi va favqulodda vaziyatlar, bolalar transportida shikastlanishning oldini olish, muassasaning har tomonlama xavfsizligi (ushbu ko'rsatmalar 3-bo'limda batafsilroq keltirilgan).