Mundarija kirish betlar i-bob. Hfx fanining rivojlanish bosqichlari betlar ii-bob. Xavfsizlik madaniyati betlar iii-bob. Tizim xavfsizligi betlar xulosa bet. Kirish

3.Tizim xavfsizligi

Har bir sohada bo’hgani kabi HFX sohasida ham bir mukammalikka intilingan tizim bo’lishi kerak edi va bu tizim tashkil topib rivojlanishda davom etmoqda yillar o’tkani sayin insonlar aqli takomillasha tajribasi esa orta boshladi buning natijasida xavfsizlik tizimi mukammalashib bormoqda. Xavfsizlik texnikasi bu xavsizlik tizimining asosi hisoblanib turli tuman xavflarni bartaraf qilish yoki oldini olishga qaratilgan chora tadbirlar majmuyini tartiblangan ko’rinishi sifatida qabul qiliniladi. Xavfsizlik texnikasi orqali biz insonlar ko’plab duch kelinadigan muammo va kamchiliklarni hamda inson faoliyatiga zararli ta’sir ko’rsatadigan omillarni bartaraf qila olamiz demak biz bu texnika rivoji uchun o’z hissamizni qo’shgan holda har birimiz xavfsizlik ma’daniyati, HFX bosqichlari hamda xavfsizlik texnikasini muntazam o’rganib, bilim va tajribalarimizni oshirib bormoqligimiz kerak shundagina inson faoliyati unumdorligi yanada oshib xavfsizlik tarajasi yuqori ko’rsatgichda bo’ladi.

Xavfsizlik texnikasi - mehnat muhofazasi boʻlimlaridan biri; i.ch.dagi jarayonlarda vujudga keladigan xavfli omillarning ishlovchilarga zararli taʼsiri oldini olishga doyr tashkiliy va texnik tadbirlar qamda vositalar majmui. Ularni yaratish va i.ch.da qoʻllash ishlari belgilangan tartibda tasdiqlangan meʼyoriytexnik hujjatlar (standartlar, qoidalar, meʼyorlar, instruksiyalar) asosida amalga oshiriladi. Tashkiliy tadbirlar: ishchilarga xavfsiz va zararsiz ish usullari toʻgʻrisida yoʻlyoʻriqlar berish, i. ch. sanitariyasi va mehnat gigiyenasi asoslarini oʻrgatish; mehnat qilish va dam olish qonunqoidalarini ishlab chiqish va i.ch.ga tatbiq qilish.

Texnik tadbirlar maʼlum meʼyorlar va qoidalarga asoslanadi. Bunda insonning ruhiy, anatomik, fiziologik xususiyatlari hisobga olinadi. Mas, mashinaning boshqarish organlarini inson uchun qulay yerga joylashtirish, ish vaqtida zararli chang , gaz chiqmasligini taʼminlash zarur, xavfli taʼsirlardan himoya qilish uchun toʻsiqlar qilinadi, ogohlantiruvchi belgilar va plakatlar osib qoʻyiladi. Koʻpincha ishlayotgan mashinalarning uzellari bilan bogʻliq qurilmalar (elektron qurilmalar, fotoelement, avtomatik saqlagich) dan foydalaniladi. Bularga saqlagich klapanlari, vklyuchatellar, eruvchan saqdagichlar, shtiftlar va boshqa kiradi. Xavfli, zararli ishlarni bajarishda jarayonlarni uzokdan turib boshqarish usuli yaxshi samara beradi. Himoya qilishda signalizatsshdan foydalaniladi. Jihozlarni yurgizib yuborishdan oldin ularning ishi tekshiriladi hamda sinaladi. Juda xavfli jihozlar (bosim ostida ishlaydigan idishlar, yuk koʻtarish mashinalari) davlat inspeksiyasi nazorati ostida boʻladi, namlik, tra, havoning tozaligi, shovqinlar, nurlanish taʼsiri va boshqa doimo nazorat qilinadi. Xavfsizlik texnikasi ning muayyan sohalarida ishlaydigan kishilar qoidalarga muvofiq shaxsiy himoya vositalari (kiyimbosh, poyabzal, ehtiyot belbogʻi, koʻzoynak va boshqalar)dan foydalanadi. Xar bir korxonada Xavfsizlik texnikasi uchun maʼmuriyat javobgar hisoblanadi.

Oʻzbekistonda Xavfsizlik texnikasi nuqtai nazaridan eng xavfli va maʼsuliyatli korxonalar — paxtani dastlabki ishlash zavodlari, toʻqimachilik korxonalari, teri oshlash korxonalari va boshqahisoblanadi, chunki bu korxonalarda presslar ishlatiladi, zararli chang va gazlar ajraladi va boshqa Shu tufayli mehnat xavfsizligi standartlariga qatʼiy amal qilish talab qilinadi. Xavfsizlik texnikasi texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va kompleks mexanizatsiyalash bilan uzviy bogʻliq boʻladi. XAGGINS (Huggins) Charlz Breton (1901.22.9, Galifaks, Kanada) — amerikalik xirurg va onkolog; AQSH milliy FA aʼzosi (1949 yildan). 1927 yildan Chikago universitetida ishlagan (1936 yildan xirurgiya prof.i). 1951—69 yillarda BenMey klinikasida rakni tadqiqot qilish lab. direktori. X. prostata bezi rakini davolashda ilk bor gormonlarni qoʻllab, gormonoterapiyaga asos soldi, bu rak kimyoterapiyasi rivojiga olib keldi. Nobel mukofoti laureati (1966, Rous F.P. bilan hamkorlikda). Xavfsizlik tizimi, bu — xavfsizlikning murakkab masalalarini hal qilish yo‘llarini tayyorlash va asoslashda foydalaniladigan metodologik choralar yig‘indisidir. 0 ‘zaro ta’siri bilan aniq bir maqsadga erishtiradigan aloqador qismlar yig‘indisi tizim deb ataladi. «Xavflar daraxti»ning sxemasi. Tizim deganda birgina moddiy obyektdan tashqari aloqalar va bog‘- lanishlar ham tushuniladi. Har qanday sozlangan mashina texnik tizimga misol bo‘lishi mumkin. Tarkibiga odam ham kiradigan element tizimi — ergatik tizim deb ataladi. Masalan, «odam—mashina», «odam—mashina — atrof-muhit». Tizimlash tamoyili hodisalarni o ‘zaro bog‘liq ravishda bir to‘plam tariqasida o‘rganadi. Tizim beradigan maqsad yoki natija tizim yaratuvchi element deb aytiladi. Masalan, yong‘in—yonuvchi modda, oksidlovchi kislorod, yondiruvchi. Bu yerda yong‘in — tizim, yonuvchi modda — oksidlovchi, yondiruvchi — uning elementlari. Agar birorta elementni shulardan chiqarib tashlasak, tizim buziladi. Tizimda bor sifat uning elementlarida bo‘lmaydi. Bu tizimning muhim xususiyati bo‘lib, xavfsizlik masalalari tahlili asosida joylashgan. Ko‘ngilsiz voqealaming paydo boiish sabablarini aniqlash, ularni kamaytirishga qaratilgan tadbirlar xavfsizlik tizimi tahlilining asosiy maqsadidir. 10 Har qanday sabab(lar) natijasida vujudga kelgan xavflar zarar keltiradi. Sababsiz haqiqiy xavf ham, zarar ham yo‘q. Demak, xavfdan saqlanish uning kelib chiqish sabablarini bilishga asoslangan. Sodir bo'lgan xavflar bilan sabablar o'rtasida sabab-oqibat aloqasi bor. 0 ‘z navbatida bir sabab ikkinchi sababiy oqibatni keltirib chiqaradi va h.k. Shunday qilib, sabablar va xavflar zanjirsimon tizimni yaratadi. Bunday grafikning tasviri shoxli daraxtga o ‘xshaydi. Xorijda «Sabablar daraxti», «Inkorlar daraxti», «Xavflar daraxti» va bo'lak har xil «daraxtlar» degan tushuncha va «daraxtlar»ni tuzish uchun kerakli raqamlar mavjud. Quriladigan «daraxtlar»da sabab va xavf «shoxlar»i bor. Ulami o ‘zaro ajratib tashlash mumkin emas. Shuning uchun xavfsizlikni tahlil etishda tuzilgan tasvimi «sabablar va xavflar daraxti» deb atash lozim. Tahlil usuli. Xavfsizlikni ko'ngilsiz voqea ro‘y berishidan oldin (aprior) yoki keyin (aposterior) tahlil etish mumkin. Har ikki holda qo‘llaniladigan usul bevosita yoki aksincha bo‘ladi. Aprior tahlilda shu tizimga xos bo‘lishi mumkin bo‘lgan (yashirin) ko‘ngilsiz voqealar tanlab olinadi va ularni yaratuvchi bir qancha holatlar to‘plami tuziladi. Aposterior tahlil esa ko'ngilsiz voqea yuz bergandan so‘ng kelajakda tadbirlar ishlab chiqishdir. Bu ikki usul bir-birini to'ldiradi. To‘g‘ri usulda tahlil qilishda oqibatni oldindan ko'rish uchun sabablar o'rganiladi. Teskari usulda esa oqibat tahlil qilinib, sabablari aniqlanadi. Bu usullaming asosiy maqsadi ko'ngilsiz voqealaming oldini olishdir. Voqeaning kelib chiqish ehtimoli va tezligi ma’lum bo'lsa, voqeaning taxminan qanday natija bilan tamom bo'lishini aniqlash mumkin. Xavfsizlikning tahlilida tizimning parametrlarini yoki chegarasini aniqlash asosiy masala hisoblanadi. Agar tizim juda ham chegaralangan bo'lsa, biror xavfli hollar yoki omillar e’tibordan tashqarida qolishi, agar tizimga o'ta keng qaralsa, tahlil natijalari noaniq bo'lishi mumkin. Tahlil o'tkazish darajasi aniq maqsadlarga bog'liq. Aniq bir holatda ogohlantirish yo'li bilan ta’sir qilish mumkin bo'lgan hodisalarni aniqlash umumiy ish uslubi hisoblanadi.

1-rasm. Xavflar daraxtining sxemasi

Hayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlash asoslari. Xavfsizlik umumiy nazariyasining tuzilishida asoslar va usullar ko'rilayotgan sohadagi aloqalar to'g'risida to'liq tasawur qihshda metodologik ahamiyatga ega. Asos, bu — fikr, g‘oya, maqsad (asosiy holat)dir. Usul, bu — eng umumiy qonuniyatlarni bilish orqali maqsadga erishish yoMi. Xavfsizlikni ta’minlash asoslari, usullari mantiq hamda dialektikaga xos umumiy usuilarga tegishli boim ay, maxsus va ayrim usuliardan hisoblanadi. Usullar va asoslar o‘zaro bogMiqdir. Xavfsizlikni ta’minlash choralari, bu — usullami va asoslami amaliy, tashkiliy, moddiy gavdalantirib amalga oshirishdir. Asoslar, usullar, choralar xavfsizlikni ta’min etishdagi mantiqiy pog‘onalardir. Ulami tanlab olish faoliyatning aniq sharoitlariga, xavfning darajasiga va boshqa mezonlarga bog'liq. Xavfsizlikni ta’minlash yoMlari ko‘p. Ularni belgilariga qarab bir necha sinflarga ajratish mumkin. Masalan, yo'naltiruvchi, texnik, tashkiliy, boshqaruv. 1. Yo'naltiruvchi belgilari: operatoming faolligi; iqtidori; tuzilishning tartibsizlanishi (destruksiya); operatomi almashtirish; tasniflash; xavflarni yo‘qotish; tartiblash; xavfni kamaytirish. 2. Texnik belgilari: blokirovkalash; vakuumlash; germetiklash; masofa bilan himoyalash; rnahkamlash; to‘siqlar orqali himoyalash; ojiz zveno qo‘llash; siqilgan havo qo’llash; harakatlarni sekinlashtirish. 3. Tashkiliy belgilari: vaqt bilan himoyalash; axborot (ma’lumotlar); zaxiralash; mos kelmaslik; me’yorlash; xodimlar tanlash; ergonomiklik. 4. Boshqaruv: moslik; nazorat; qarshi aloqa; javobgarlik; rejalilik; rag‘batlantirishlar; samaradorlik; boshqarish. Xavfsizlikni ta’minlash usullari, ta’riflari. Inson mehnat faoliyati jarayonida boMadigan fazo — ish joyi (gomosfera), doim mavjud yoki vaqtivaqti bilan xavf paydo boMadigan fazoni noksosfera deyiladi. Xavfsizlikni ta’minlashga quyidagi usullar orqali erishiladi: a) gomosfera va noksosferani fazoviy va vaqt bo‘yicha ajratib qo‘yish, buni hal qilish uchun masofadan boshqarish, avtomatlashtirish, robotlashtirish vositalari yordamidan foydalaniladi; b) xavflarni yo’qotish yoMi bilan noksosferani me’yorlashtirish. Bu usulga ishchilaming shovqin, gaz, changdan jarohatlanishidan saqlovchi shaxsiy va birgalikdagi himoya vositalarini qoMlashi kiradi; d) bu usul ishchilarni tegishli muhitga moslashishga, ularni himoyalash darajasini ko‘tarishga yo‘naltirilgan har xil vositalar va usullar: kasbiga qarab tanlash, ruhiy ta’sir va (shaxsiy) himoya vositalari qo‘llashni o ‘z ichiga oladi. Amalda esa yuqorida aytilgan usullar birgalikda qollaniladi. Xavfsizlikni ta’minlovchi vositalarga, jamoa va shaxsiy himoya vositalari kiradi (JHV va SHHV). Ular o‘z navbatida xavflaming turi, tuzilishi, ishlatish sohasiga ko‘ra guruhlarga bo‘linadi. Hayotiy faoliyat xavfsizligini boshqarishning uslubiy asoslari. HFX to'g'risida tushuncha. HFX uslubiy va boshqaruv masalalarining xavfsizlik darajasi va «T» ga obyektiv ta’siri katta. HFX boshqarilishida inson—muhit tizimi tushuniladi. HFXni boshqarish obyektni xavfli holatdan kam xavfli holatga o‘tkazishdir. Bunda iqtisodiy va texnik maqsadga muvofiqlik shartlariga amal qilinadi. HFXni boshqarish sxemasi rasmda keltirilgan.

№	Loyihalash ishlarining ketma-ketligi	Ishlarning natijalari
1	Loyihalanayotgan yoki mavjud obycktni.qism larga ajratish	Aniqlanadi: 1. Ish buyurrdari 2. Ish vositalari: uskuna, imorat, inshootlar 3. Quvvat 4. Ish m ahsulotlari 5. Texnologik jarayonlar 6. Tabiiy iqlim om illari 7. Flora-fauna 8. Ishchilar 9. Ish joyi, sex
2	Har bir elementning vujudga keltirishi mumkin bo‘lgan xavflami identifikatsiyalash	Xavflar ro'yxati
3	Sabablar va xavflar «shajarasi»ni tuzish	Xavflar sabablari
4	Xavflarning m iqdoriy va sifatiy bahosi, YQBva «T» darajasi bilan solishtirish	Himoya qilinishi kerakbo'lgan xavflar va sabablar ro'yxati
5	M aqsadni aniqlash	Erishish kerak bo'lgan ish sharoitining param etrlarini aniqlash
6	Xavfsizlik ko‘rsatkichlari bo'yicha obyektlarni urnumiy baholash	Qabul qilingan integral yoki ball ko'rsatkichlari
7	Bolishi m um kin bo'lgan asoslar, usullar va xavfsizlikni ta’min etadigan vositalar	Asoslar, usullar va alternativlam i to'plash
8	H ar bir alternativning afzalligi va kam chiligini, zarar va foydasini tahlil etish	To'g'ri keladigan xilini tanlab olish
9	Qabul qilinishi m um kin b o ‘lgan asoslarni, usullarni va vositalarni tahlil etish	To'g'ri keladigan xilini tanlab olish
10	H isob-kitob	Masalani aniq yechish
11	Foydasini baholash	Texnik, ijtimoiy, iqtisodiy foydasining ko'rsatkichlari

XULOSA

Mana biz yuqorida HFX fanining istoqbol yo’lini, HFX fanining rivojlanish bosqichlari, Xavfsizlik ma’daniyati hamda texnikasi haqida o’z bilimlarimizni anchagina oshirib oldik. Hayotiy faoliyat xavfsizligi fanining maqsadi — mehnat xavfsizligini chuqur o‘rganish, bilish, tashviqot qilish va odamlami xavf-xatardan himoya qilish masalalari asosida tarbiyalashdir. Buning ilmiy zamini esa ishlab chiqarishda shikastlanish, kasbiy kasalliklar, yong'in va halokatlar sabablarini har tomonlama tahlil qilish, mehnat jarayonida qo‘llaniladigan asbobanjomlarning xavfsizlik vazararlilik darajasini o‘rganish, paxta, ipakva yengil sanoatda qabul qilingan yoki joriy etishga tavsiya etiladigan, og‘ir hamda sermehnat ishlami mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishni ko‘zda tutuvchi texnologik jarayonlarni baholashdir. Mazkur fan «Ergonomika», «Muhandislik psixologiyasi», «Mehnatni ilmiy tashkil qilish», «Texnik estetika», «Mehnat fiziologiyasi va gigiyenasi», «Huquqshunoslik», «Iqtisodiyot», «Sanoat ekologiyasi» fanlari bilan uzviy 3 bog‘langandir. Hayotiy faoliyat xavfsizligi fani oldida turgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish uchun texnika, iqtisodiyot, mehnat gigiyenasi, fiziologiyasi va psixologiyasi, mehnatni ilmiy tashkil qilish, sanoat estetikasi va boshqa sohalardagi mutaxassislaming birgalikda ishlashlari talab etiladi. Mehnatni ilmiy tashkil etish ishlab chiqarishga muntazam ravishda joriy etiladigan fan yutuqlariga hamda ilg‘or tajribaga asoslanadi, mehnat va moddiy boyliklardan keng va samarali tarzda foydalanishni ta’minlaydi, inson sog‘ligini saqlashga yordam beradi hamda mehnatni hayotiy ehtiyojga aylantiradi. Demak xulosamiz shuki har bir inson o’zining va yon atrofidagi insonlarning faoliyati xavfsizligi uchun HFX fanidan o’z bilimlarini hamisha takomillashtirib borishi kerak ekan yuqorida takidlanganidek har bir faoliyat yo’lining foydali va zararli tomonlari mavjud. Biz shu foydali jihatlarni oshirib zararli tomonlarini kamaytirishimiz uchun barchamiz hamjihat bo’lishimiz kerak va boshqa insonlar hayoti uchun kurashayotgan jonkuyar insonlar,kadrlarga o’z minnatdorchiligimizni bildirishimiz kerak!!!

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. O. QÜDRATOV, T. G‘ANIYEV HAYOTIY FAOLIYAT XAVFSIZLIGI 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta ’lim vazirligi tomonidan oliy о ‘quv yurtlari talabalari uchun о ‘quv qo ‘llanma sifatida tavsiya etilgan TOSHKENT - «MEHNAT» - 2004;

2. A.N. ARIPOV, G’.R. ABDULLAYEV, O.N. IMOMOV HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI (uslubiy qo’llanma) Namangan – 2016

3. M.X. TOJIYEV, I. NIGMATOV HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI Ouzbékistan Respublika Oliy va o ‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan oliy talim muassasalari talabalari uchun o‘quv qoHlanma sifatila nashrga tavsiya etilgan TOSHKENT - 2012