Mundarija kirish bob I nemis va o’zbek tillarida leksik tipologiyasi

BOB II NEMIS VA O’ZBEK TILLARIDA SO’Z YASALISHINING QIYOSIY TADQIQI
2.1 Nemis va o’zbek tillarida so’z yasalishi.
Nemis tilida so‘z yasalishning boshqa turlari bilan solishtirganda Komposition(Zusammensetzung) yasalish usuli keng tarqalgan.So‘z yasalishning bu turining nomi ko‘rinib turganidek, kompozitsiya birlashma usuli hisoblanadi.Uning hosilalari, kompozitsiyalari shunga mos ravishda qo‘shma so‘zlar (birlik birikmalar) deb ham ataladi. ) tayinlangan. Nemis tilida bular odatda so‘z va konfikslardan (bog‘langan leksik morfemalar) hosil bo‘ladi – lekin erkin morfemalar yoki morfema tuzilmalari ham mumkin. Bu yerda kamida ikkita asosiy morfema qo‘llaniladi, ular kompozitsion elementlar yoki asosiy morfemalar deb ham ataladi. Kompozitsiya sifatida. so‘z yasalishining bir turi ikkilik tuzilishga ega bo‘lib, bu so‘z yasalish usulining hosilalari (leksemalari) irodaning bevosita tarkibiy qismlariga bo‘linishi mumkinligini bildiradi. Masalan:Regen-mantel.
Abletung-so'z yasovchi vositalar yordamida mavjud so'zlardan yangi so'zlarni yasash jarayoni
Sòz yasovchi morfema; so'zdagi o'rniga ko'ra Präfix va Suffix farqlanadi, shuningdek: Ableitungssuffix va Abletungspräfix.
Abletung-so'z yasovchi vositalar yordamida mavjud so'zlardan yangi so'zlarni yasash jarayoni
Sòz yasovchi morfema; so'zdagi o'rniga ko'ra Präfix va Suffix farqlanadi, shuningdek: Ableitungssuffix va Abletungspräfix.
Ableitungssuffix:Haus+chen= Hauschen
Ableitungsprafix: Vor+Ort=Vorort
O‘zak unlisining o‘zgarishi kuchli fe’llarning turli yakuniy shakllariga to‘g‘ri keladi, ular hozir ham zamon yasash uchun ishlatiladi bo‘lmoq (ichdi, band). Prefiksda tasniflash funktsiyasi mavjud emas. Ot, sifat, fe'l uchun qo'shimchalar esa ajrashgan, bu butun bir qator prefikslar uchun odatda, ular otlar, sifatlar va fe'llar bilan ishlatiladi foydalanish mumkin, masalan. B. Ober — odam, tiber — aqlli, tiber - talab.
Prefiks va qo'shimcha o'rtasidagi o'ziga xos farq - bu urg'u.
So'nggi bir necha o'n yilliklarda nemis tilida qo'llaniladigan qisqartmalar fondi g'ayrioddiy darajada rivojlandi.
Qisqartmalar ijtimoiy hayotning barcha sohalarida mustahkam o'rin egalladi va umumiy foydalanishda ajralmas hisoblanadi
Qisqartmalar lingvistik belgilar bo'lib, barcha belgilar kabi kelishuvga (konventsiyaga) asoslanadi.
Qisqartmalarni an'anaviy (odatiy) lingvistik belgilar to'plamiga moslashtirish oson emas va ular bilan tenglashtiriladi, lekin ular ajralib turadi ularning xususiyatlari
Qisqartma va tegishli to'liq shakl (an'anaviy lingvistik belgi) bir xil ma'noga ega, ya'ni ikki xil formatativ ob'ektiv voqelik tasviri bilan bog'langan.
Qisqartirish va to'liq shakl o'rtasidagi munosabat aniq emas.
Muayyan qisqartmalar qanchalik tez-tez paydo bo'lsa, ular to'liq shakllarning funktsiyalarini o'z zimmalariga oladilar va ular bilan teng asosda turadilar.
Qisqartmalar ijtimoiy hayotning barcha sohalarida paydo bo'lgan. Quyidagi asosiy yo'nalishlar o'rtasida farqlanadi:
1) davlatlar, partiyalar, muassasalar nomlarining qisqartmalari;
Tashkilotlar, matbuot mahsulotlari, yirik kompaniyalar;
2) Nizomlar, qonunlar uchun atamalarning qisqartmalari; qoidalar, funktsiyalar;
3) atamalarning qisqartmalari fan, texnologiya, iqtisodiyot, transport, harbiy ishlar;
4) qisqartmalar uchun belgi sifatida GDR mahsulotlari va boshqalar.
Undan tashqari grafik va fonetik qisqartmalar ham mavjud: UNO- bu fonetik qisqartma, z.B - esa grafik qisqartma deb ataladi
Konversion - So'zlarning yangi vazifa va ma'no kasb etadigan boshqa so'z turkumiga o'tishi, masalan. Masalan : recht- sifat, das Recht-ot
Leksikologiya nuqtai nazaridan konvertatsiya. Konversiyaning turlari: substantivlash, sifatlash, adverbializatsiya va boshqalar. Konversiya nemis tilining lug'atini boyitish vositasi sifatida. Ovozli taqlid so'z yasashning alohida turi sifatida boradi
Lekin boshqa turkiy tillarda bo'lgani kabi Oʻzbek tilida yangi gap boʻlagiga oʻtganda soʻzlar hech qanday morfologik oʻzgarishlarga uchramaydi, masalan. B. uy kata; uy vazifasi.
Birinchi misolda uy - ot, ikkinchisida – sifat
Òzbek tilida sòz yasalishi
Muayyan tilda mavjud boʻlgan usullar, namuna va qoliplar asosida, maʼlum vositalar yordamida yangi soʻz hosil qilish (soʻz xrsil qilinishi). Mas, affiks yordamida Soʻz yasalishi (soʻzQla > soʻzla, maza Q li >mazali), "qil" yordamchi feʼli yordamida Soʻz yasalishi (tasdiq qilmoq, rohat qilmoq). Bu yerda "yasalish" soʻzi "yasamoq" feʼlining majhul nisbat shakli hisoblanadi va jarayonni ifodalaydi; birikmaning oʻzi esa lingvistik termin emas; 2) tilshunoslikning "Fonetika", "Leksikologiya"ga oʻxshash alohida sohasini (boʻlimini) bildiradi. Mac, oʻzbek tili morfologiyasi, oʻzbek tili sintaksisi, oʻzbek tili soʻz yasalishi. Bu oʻrinda "Soʻz yasalishi" birikmasi tilshunoslikka oid termin hisoblanadi. Tilshunoslikning bu boʻlimida yangi yasama suzlarning paydo boʻlishi va buning shartsharoitlari, yasama soʻz tarkibiy kismlarining (Soʻz yasalishi asosi va soʻz yasovchining) mohiyati, shuningdek, Soʻz yasalishi bilan bogʻliq boshqa tushuncha va hodisalarning mohiyati oʻrganiladi. Mac, Soʻz yasalishi maʼnosi, Soʻz yasalishi tipi va qolipi, Soʻz yasalishi meʼyori, Soʻz yasalishi imkoniyati, Soʻz yasalishi dagi mahsullilikmahsulsizlik hodisasi, Soʻz yasalishi ning asosiy usullari, vositalari va boshqa Shu asosda tilning Soʻz yasalishi tizimi tagʻlil etiladi.
Hozirgi oʻzbek tilida yasama soʻzlar, asosan, affikslar yordamida hosil qilinadi, yaʼni morfemaning bir turi soʻz yasash uchun xizmat qiladi. Har qanday yasama soʻzning tarkibi Soʻz yasalishi asosi va soʻz yasovchidan iborat boʻladi: huquqshunos (huquq — Soʻz yasalishi asosi, shunos — soʻz yasovchi), tekislamoq (tekis — Soʻz yasalishi asosi, la— soʻz yasovchi). Soʻz yasalishi asosi yasama soʻz boʻlishi ham mumkin: bilimli (bilim — Soʻz yasalishi asosi, li — soʻz yasovchi). Oʻzbek tilida faqat mustaqil soʻzlardan, ularning ham ot, sifat, feʼl turkumiga oid soʻzlardan yangiyangi soʻzlar yasaladi. Demak, mustaqil suz turkumlaridan faqat ot, sifat va feʼl turkumlarigina Soʻz yasalishi tizimiga ega. Oʻzbek tili lugʻat (leksik) tarkibining boyishi, rivojlanishida Soʻz yasalishining muhim oʻrni bor
Tilda so'z yasash vositalari va usullari xilma-xil. O'zbek tilida so'z yasalishining asosiy ikki usuli mavjud.
1. Morfologik (affiksatsiya) usuli.
2. Sintaktik (kom-pozitsiya) usuli.
O'zak va negizga so'z yasovchi qo'shimchalar qo'shish bilan yangi so'z yasash morfologik usul bilan so'z yasash deyiladi. So'z yasalishida qo'shimchalar ishtirok etganligi uchun bu usul affiksatsiya usuli hisoblanadi.So'z yasovclii qo'shimchalar o'zak: gulli, gulla, ishla, paxtakor, shuningdek, negizga: bilimli, hosildorlik, chidarnlilik ham qo'shiladi.
So'z yasovchi qo'shimchalar asosan o'zak va negizdan keyin qo'shiladi. O'zakdan oldin qo'shiluvchi -old yasamalar o'zbek tili uchun xos emas. Biroq sifat turkumiga mansub bir qator so'zlaming yasalishida old qo'shimchalar ishtirok etadi. Masalan, badavlat, serhosil, nohaq kabi. Morfologik usulda so'z yasalishdagi muhim shartlardan biri so'z bilan yangi yasama orasida bog'liqlik bo'lishdir. Masalan, oshpaz, gulzor so'zlaridagi o'zak va yasovchi qo'shimchalar orqali hosil bo'lgan qismlar: osh-oshpaz, gul-gulzor ma'no jihatidan bir-biriga bog'liqdir.
Morfologik usul bilan so'z yasalishining shakllari ham rang-barang. Masalan, paxtakor so'zida o'zak+qo'shimcha. serdaromad so'zida qo'shimcha. +o'zak, bil-im-li so'zida o'zak+negiz+qo'-shimcha, nohaqlik so'zida qo'shim-cha+o'zak+qo'shimcha shakllari mavjud.
Morfologik usul bilan so'z yasalishi ot. sifat, fe'l va ravish turkumlari uchun xos.
Sintaktik usul bilan so'z yasashi ham unumdor usullaridan sanaladi.
Ikki yoki undan ortiq so'zlarning o'zaro qo'shilishi natijasida so'z yasalishi sintaktik usul bilan so'z yasalishi deyiladi. Sintaktik usul bilan qo'shma va juft so'zlar yasaladi. O'zbek tilida bulardan tashqari so'z yasalishining yana bir qator usullari mavjud.
Chunonchi, bir turkumdagi so'z boshqa turkumga ko'chadi va o'z ma'nosini o'zgartiradi. Masalan, barno (sifat), Barno (ot), to'xta (fe'l), To'xta (ot). Shuningdek, bir turkumdagi o'zaro so'z o'z ma'nosini o'zgartirishi, boshqa ma'no ifodalashi mumkin. Masalan, uzdi (ipni uzdi), uzdi (orani uzdi) yozdi (xat), yozdi (barg), yetdi (manzilga), yetdi (maqsadga). So'z yasalishidagi bu usul lug'aviy—semantikusul deyiladi.
O'zbek tilida so'z yasalishining yana bir usuli - abbreviatura usulidir. Bu usul bilan qisqartma so'zlar hosil bo'ladi: BMT, MDH, DAN kabi. Bu usul bilan so'z yasash faqat ot turkumi uchun xosdir. So'z yasash usullaridan yana biri - konversiya usulidir. Bu usulga ko'ra bir kategoriyaga mansub so'z boshqa kategoriyadagi so'z o'rniga qo'llaniladi. Masalan, mard maydonda bilinar, gapidagi mard so'zi aslida sifat turkumiga xos bo'lib, otga ko'chgan, "odam" ma'nosida qo'llangan. Bu holat sifatdoshlarda ham mavjud: o'qigan—o'zar kabi.