Navoiy va G`arb uyg’onish adabiyoti qiyosiy tadqiqi

Navoiy va G`arb uyg’onish adabiyoti qiyosiy tadqiqi
Rustamov Qalandar
Toshken davlat pedagogika unversiteti
Tillar fakulteti O’zbek tili va adabiyoti yônalishi 2- kurs talabasi


Annotatsiya
Mazkur maqola Navoiy va G`arb uyg`onish adabiyoti qiyosiy tadqiqi haqida va A.Navoiyning asarlarini g`arb mamlakatlarining turli yozuvchilari ijodini o`rganishi haqidadir.
Kalit so`zlar: Navoiy, lirika, navo, kitob, asar she`r, bahr, G`arb, Yevropa, tahlil.
Аннотация
Данная статья посвящена сравнительному изучению литературы Навои и западного Возрождения, а также изучению творчества А. Навои различными писателями западных стран.
Ключевые слова: Навои, лирика, наво, книга, поэтическое произведение, море, Запад, Европа, анализ.
Alisher Navoiy o’zbek madaniyati, adabiyoti tarixidagi ulug’ siymolardan biridir. U o’zining hayoti, talanti, ijodini Haqqa va xalqqa bag’ishlagan insondir. U lirik shoir, epik shoir, adabiyotshunos olim, tarjimon sifatida madaniyatimiz tarixida alohida o’rin tutadi. Shuningdek, Navoiy soz chalishni bilgan, kuylar bastalagan. Hozirgacha yashayotgan "Oori navo" kuyi Navoiy tomonidan yaratilgan. Navoiy rasm ham chizgan. Bizgacha yetib kelgan zanjirband she’r rasmi Navoiy tomonidan chizilgan. Navoiy 1441-yil 9-fevralda Hirotning Bog’i Davlatxona degan joyida tug’ildi. Otasi G’iyosiddin Muhammad (kitoblarda uni G’iyosiddin kichkina, G’iyosiddin baxshi deb ham yozadilar) Abulqosim Bobur podshohligi davrida Sabzavor shahrining hokimi bo’lgan. Onasi Hirot amirlaridan Abu Said Changning qizi bo’lib, podsho saroyida enagalik qilgan. Shuning uchun Navoiy Husayn Boyqaro bilan ko’kaldosh hisoblanadi. Navoiyning to’liq ismi Mir Nizomiddin Alisher Navoiy deb yuritiladi. "Mir" so’zi amir so’zining qisqargan shakli bo’lib, shoh saroyidagi amal nomidir. "Nizom" so’zi yo’1-yo’riq, qoida demakdir. Navoiy o’z zamonining yirik din vakili edi, G’iyosiddin Muhammad o’g’liga Alisher deb nom qo’yar ekan, uni payg’ambarimiz sahobalaridan biri - Aliga o’xshashini orzu qildi. "Sher" so’zi ham Aliga nisbatan olingan. Payg’ambarimiz Alining dushmanlar bilan bo’lgan jangdagi jonbozligini ko’rib: "Ali - Ollohning sheri", - der edi. Navoiy shoiriming taxallusi bo’lib, "navo" so’zidan olingan. Bu so’z zamirida "kuy", "baxt", "bahra", "sayrash" ma’nolari bor. Shoir o’z taxallusiga "bahra" so’zini asos qilib olgan. Shoirning ikkinchi taxallusi “Foniy” bo’lib, “o’tkinchi” ma’nosini beradi. Navoiy ko’prog turkiy tildagi asarlariga Navoiy, fors-tojik tilidagi asarlariga Foniy taxallusini qo’llagan bo’lsa-da, turkiy tildagi asarlariga Foniy, fors-tojik tillidagi asarlariga Navoiy taxallusini qo’llagan o’rinlar ham bor. Alisher 3 — 4 yoshidan she’r yodlay boshlagan. She’rga mehr Alisherni ijodga undadi. U 7-8 yoshida she’r yozgani ma’lum. Bu she’rlar shoirning aytishicha, “turk alfozi bila”, ya’ni turkcha (o’zbekcha) bitilgan.
G’arbiy Yevropa va O’rta Osiyo o’rtasidagi madaniy aloqalarning rivojlanishida Mir Alisher Navoiyning chinakam muhim roli bo’lib, uning asarlari uzoq vaqtdan beri Yevropa mamlakatlarida nashr etilgan va tarjima qilingan, yuzga yaqin o’nlab qo’lyozma nusxalari mavjud. G’arbiy Evropa kutubxonalarida to’plangan asarlar Germaniya, Frantsiya, Angliya, Italiya, Avstriya va boshqalarda madaniy hayotning turli sohalarida gumanitar yo`nalishlarga yordam beradi. Binobarin, qariyb to’rt yarim asr davomida mazkur mamlakatlarning ko’plab tadqiqotchi va adiblari ilhomini o’ziga tortgan bu buyuk mumtoz ijodiy merosini o’rganish dunyoning ushbu qit’asida o’ziga xos yo’l-yo’riq shakllanishiga yordam berdi.
Navoiyning G’arbiy Yevropada saqlanayotgan qo’lyozma asarlarining mutlaq ko’pchiligi aynan o’sha davrda G’arbiy Yevropava G’arbiy Yevropa mamlakatlariga Germaniya, Avstriya, Fransiya va Angliyaga yetkazilganligini aniqladik!
Muallif mazkur qomusiy nashrda Navoiy haqidagi ma’lumotlarning tarixiy ahamiyati shundaki, G’arbiy Yevropada undan oldin xalq ommasini tanishtiruvchi bironta ham yozma manba bo’lmaganligini muallif aniq misollar asosida isbotlaydi. G’arbiy yevropaliklarni Navoiyni turkiy va fors tillarida yozuvchi shoir sifatida birinchi bo’lib D’Herbelot tanishtirdi. U birinchi bo’lib G’arbga hisobot ma`lumot berdi.
Yevropa, uning davlat ishlaridagi tutgan mavqei, shoir sifatidagi yuksak kasbiy saviyasi, olim sifatidagi bilimlari kengligi, umri yilnomalari haqida ma’lumotlar, asarlarining sarlavhalari sanab o’tilgan, taxallusi bilan atalgan, Xusesh BafiKapo va Xondamir bilan aloqalari, mashhurligi haqida so’zlab bergan.
D’Gerbelotning Navoiyga oid asarida ikkita maqola bor. Birinchi maqola “Ali-Shir” deb nomlangan bo’lib, unda shoirning tarjimai holiga oid ma’lumotlar, “Navoiy” deb nomlangan ikkinchi maqolada shoirning ijod yo’li haqida ma’lumotlar berilgan. Asarda d’Gerbelot Navoiy haqidagi materiallarni umumlashtirganda bevosita shoirning “Farhod va Shirin”, “Leyli va Mejnun”, “Saba`I Sayyod”, “Saddi Iskandariy” asarlari qo’lyozmalariga tayanganligi alohida ta’kidlangan.
Maqola muallifi batafsil tahlillar asosida d’Gerbelotning Navoiy haqidagi maqolalari bilan G’arbiy Yevropada navigatsiya fanining paydo bo’lishi uchun tegishli zamin tayyorlaganligini aniqladi. Xususan, M. Nikitskiyning fikricha, eng to’liq misol buni tasdiqlovchi misol bo’la oladi. “Shoirning yaxshi tuzilgan tarjimai holi”ni boshqa bir fransuz sharq vedasi baron Silvestr de Sasi yozgan. U "shoir hayoti va ijodini batafsil tasvirlab bergan".
Maqola yozuvchi keyingi mulohazalari Navoiyning G’arbiy Yevropadagi asl nashrlarini aniqlash bilan bog’liq. Bu borada fan Navoiy asarlarining Gʻarbiy Yevropada nashr etilishining boshlanishi 19-asrga Berezin bilan toʻgʻri kelishini taʼkidlaydi.
Biroq muallifning puxta izlanishlari shuni ko’rsatdiki, shoir asarlarining bu qit’ada asl nashri XVIII asrdayoq amalga oshirilgan. Navoiyning turkiy tarjimasi (Venada saqlanayotgan) nusxasi (Vena, 1782) asosida 1782 yilda Avstriyada nashr etilgan “Tarixi muluki” asari bu fikrning isboti bo’la oladi.
Bundan tashqari, maqola yozuvchi Navoiy shon-shuhratining 18-asr G’arbiy Yevropadagi kelib chiqishini o’rganar ekan, ko’p hollarda 13 yil davomida nemis tilida “Kligu d” asarini nashr etgan sharqshunos olim A.Maastrixt nomi bilan bog’liq degan xulosaga keladi. "Herbelot to’rt marta (1776; 1777-1779; 1781-1783; 1785-1789) "Sharq CiOliotheca yoki Universal Book d’ZrVelo" nomi ostida.Maqola yozuvchi keyingi mulohazalari Navoiyning G’arbiy Yevropadagi asl nashrlarini aniqlash bilan bog’liq. Bu borada fan Navoiy asarlarining Gʻarbiy Yevropada nashr etilishining boshlanishi 19-asrga Berezin bilan toʻgʻri kelishini taʼkidlaydi.“Turk-tatar qoʻlyozmalarining tavsifi”, 1847.4. IV, bob. 111);Nni1Tskiy, 1856, 2-bet; Bertels, 1948.0781; Sharefiddinov, 1976 yil, 51-bet; Xolbekoz, 1991, 13-bet).
Hammerning "Eron tasviriy nutq san’ati tarixi" (1818) kitobida joylashtirilgan maqolasi, albatta, original asar emas.
Kuzatishlar shuni ko’rsatdiki, Xzlier Yevropada birinchi bo’lib Navoiyni taqlidchi shoir deb atagan. Navoiyning fors shoiri Araxiyga passiv taqlidchilar qatoriga qoʻyilishi kelajakda Gʻarbiy Yevropada uning oʻrganish va ommalashtirish jarayoniga salbiy taʼsir koʻrsatdi.
• G’arbiy Yevropa turkologiyasining shakllanishi G’arbiy Yevropa navigatsiyasining rivojlanishi uchun fundamental ahamiyatga ega edi. 19-asrning birinchi yarmi olimlari A.Reyuzza (“Tatar tilining adabiyoti va grammatikasi va mongol-manjur adabiyoti va grammatikasi boʻyicha turli qarashlarni oʻrganish”, 1820), A.L. Davide (“Birinchi grammaning rivojlanish bosqichlari), ati!-a1 turkiy tillari va sharq xalqlari adabiyoti», 1832), S. Davvdo («Turksa; - d gra) llatika, 1936») o’z asarlarida ilmiy jihatdan ishonchli isbotlangan. Navoiy ijodida eski vebek tilining amaliy ahamiyatidir.
Nemis sharqshunosi A.Kraftning “Venadagi Kayzer-qirollik akademiyasida saqlanayotgan arab, fors va turkiy qo’lyozmalar” (1842) kitobidan bergan baholarini batafsil tahlil qilib, maqola muallifi shuni aniqlaydiki, bu masalaga jiddiy e’tibor qaratgan. Navoiyning fors va turk adabiyoti bilan aloqalarini o’rganish, turkiy adabiyotlar nasl-nasabini tartib bilan o’rganish masalasini kun tartibiga qo’ydi.
Biroq u Navoiy shaxsini olim va davlat arbobi sifatida yuksak darajada ulug’lagan bo’lsa-da, uning ayrim faktlari haqiqatga to’g’ri kelmasligi ma’lum bo’ldi.
Bizning kuzatishlarimiz shuni ko’rsatadiki, XIX asr Yevropada Navoiyga qiziqish kuchayishi jarayonida 1826-yilda Leydenoy-Erskin, 1828-yilda A.Kreyzer nemis tiliga, 1844-yilda R.Kzl1, ingliz tiliga tarjima qilganlar alohida o’rin tutadi. Decot tomonidan va 1871 yilda P.Kurtailom Zahiriddin Muhammad Boburning frantsuzcha "Xotiralar"iga. “Vzbu^pzae”da keltirilgan tarixiy ma’lumotlar Navoiyning G’arbiy Yevropada ommaviy targ’ibotiga ulkan hissa qo’shdi. Shu tufayli Gʻarbiy Yevropa xalqlari shoir haqida, uning tarixiy qiyofasi haqida har tomonlama maʼlumotlarga ega boʻldi. Masalan, birinchidan, Navoiy o’zbek tilida eng katta va insonparvarlik g’oyalari bilan to’yingan katta meros qoldirganligi haqida. Ikkinchidan, o’sha Navoiy ilm-fan, san’at, adabiyot ahliga homiylik qilgan. Uchinchidan, mamlakat obodligi haqida qayg’urgani haqida. Toʻrtinchidan, Navoiy asarlari tili oʻsha paytda oʻzbek tilining asosiy tarmogʻi hisoblangan andtkan shevasiga mos keladi. Beshinchidan, Navoiyning yozish uslubi, asarlarining janrlari, soni va unvonlari, versiyalanish tartibi, she’riyatdagi ikki tillilik haqida. Oltinchidan, Navoiyning musiqaga munosabati haqida. atoqli ijodkorlar pedagog sifatida Navoiy ta’sirida bo’lgan. Sakkizinchi, Navoiyning oilaviy ahvoli haqida. To’qqizinchidan, uning davlat ishlaridagi roli haqida. O’ninchidan, o’sha Navoiy boy kishi edi. O’n birinchidan, Navoiy va Husayn Bayqaro o’rtasidagi yaqin munosabatlar haqida. O’n ikkinchidan, Navoiy asarlarining xattotligi haqidadir.
Shubhasiz, Navoiy va boshqa mualliflar asarlari qo’lyozmalarining to’plangan boyligi, G’arbiy Yevropadagi tadqiqotchilarning bularga murojaat qilishga bo’lgan ehtiyojning tobora ortib borishi, shubhasiz, Navoiy asarlarini tushunishni osonlashtiradigan tegishli lug’atlar yaratishni taqozo etdi. Turkiy tillarni yaxshi biladigan fransuz sharqshunosi Pave de Kurteyl bu ehtiyojni biladi; «Xamse» Navoiy, «Boburnoma» Boburz, «Shazharai tarokime» Abdulg’ozi Ba> materiallari asosida odirxona «Sharqiy turkiy lug’at»ni yaratdi (1870).
Foydalanilgan adabiytlar ro`yxati
1.Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasi. Правдая востока газетаси. M.Tojimatova. 01.08.2021.
2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi. T.: ―O’zbekistonNMIU, 2016. 56 b
3.Минта15аларошадоврур таратиб(Известенпозападшддконтинентам)В аурн,:Фанватуриуш,1985,И2,0,3п.л.»
4,Ыеросишзшшгнецисчатаркишои(Неиецкийпереводнашегопасле-дня),Вгурн,:Адабийиероо,1986,1(35),Iп.л..
5, Исторические корни фальсификации торкоязычных литератур СреднейАзии на Западе, В сб.: Взаимовлияние и првемствоныооть литера -тур,Иэд-во:ТашсентскиЁ ОрденаДружбынародовХЕИ,Таш:9ыт,19880,5п.л...
6. B.Jalilov va boshq. O’zbek adabiyoti. T. A.Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2006
7. B. Qosimov va boshq. O’zbek adabiyoti.T.- 2004
8. N.M. Mallayev. O’zbek adabiyoti tarixi. T. “O’qituvchi” 1965.
9. P. Qodirov. “Yulduzli tunlar ” T. “Sharq” 2006
.