Mundarija kirish Bob. Lizing mohiyati va lizing operatsiyalari turlari

1-Bob. Lizing mohiyati va lizing operatsiyalari turlari
Lizing mohiyatini quyidagi ibora orqali ifoda etsak boladi: “Boylik, mol mulkka egalik qillishdan emas, balki undan foydalanishdan iborat boladi”. Mazkur jumla lizingning asosiy g’oyasini to’liq nomoyon etadi. korhona yoki tabirkorga ishlash va daromad toplash uchun mol-mulkka egalik qilish shart emas, balki muayyan muddat davomida undan foydalanish ozi kifoyadir. Bu ayniqsa asbob-uskunalar mulk qilib sotib olish moliyaviy imkoniyatlar cheklangan korxonalar uchun muhim. Lizing mexanizimi bunday korhonalarga asbob uskunalardan muayyan muddat davomida maqbul maqbul miqdordagi lizing to’lovlari evaziga foydalanish huquqini qolga kiritish imkonini beradi. Shuningdek ushbu asbob uskunadan foydalanish muddati tugagandan so’ng uni korxonaning mulkiga ozlashtirish imkoni ham mavjud.
Lizing atamasi ingilizcha so’zdan olingan bo’lib, lese “ijara” degan ma’noni anglatadi, ingiliz tilida operativ va moliyaviy lizing tushunchalari mavjud. Bizning qonunchilikka ko’ra operativ lizing “ijara” degan ma’noni anglatadi, moliyaviy lizing esa moliyaviy ijara yoki lizing ma’nosini anglatadi. Shuning uchun “lizing” atamasi bizning bizning sharoitda moliyaviy lizingni anglatadi.
Ba’zi mualliflar lizing tadbirkorlik faoliyatini kreditlashning alohida va o’ziga xos usuli deb hisoblaydilar, ikkinchilari uni uzoq muddatli ijara yoki uning bir shkli deb biladilalar, uchinchilari lizingni ishlab chiqarish vositalarini yoki o’zgalar mol mulkidan foydalanish huquqini sotib olish va sotishning pardali usuli deb hisoblaydilar, ikkinchilari uni uzoq muddatli ijara yoki uning bir shakli deb biladilar, uchinchilari lizingni ishlab chiqarish vositalarini yoki o’zgalar mol mulkidan foydalanish huquqidan sotib olish va sotishning pardali usuli deb biladilar, tortinchilari esa lizingni o’zgalar hisobidan faoliyat yuritish deb hisoblaydilar, ya’ni ishongan kishining topshirig’iga binoan o’zgalar mulkidan foydalanish va uni boshqarish deb talqin qiladilar. Ayrim mutaxasislarning takidlashicha lizing muayyan tovarga bo’lgan mulkchulik huquqini uchinchi shaxs uchun sotib olib, uni qisqa, o’rta yoki uzoq muddatli davrga ijaraga beradigan ixtisoslashgan lizing kompaniyasi vositachiligida asosiy fondlarga kopital qoyishini moliyalashtirishning o’ziga xos shaklidir. Lizing bu tarifida, birinchidan lizing moliyalashtirishning o’ziga xos shakli deb xisoblanadi.
Ikkinchidan, vositachi uchinchi shaxs uchun mulkchilik huquqini qolga kiritadi deb va uchinchidan ijara munosabatlari mavjud deb davo qiladi. Bu ta’rifda lizing qatnashchilarining funksialarini ko’rsatishga harakat qilingan ya’ni mulkni qo’lga kiritishni moliyalashtirish, mulkchilik huquqiga ega bo’lish, ijaraga topshirishga urinish kabilar ko’riladi. Huquqiy nuqtai, nazardan olinganda, bu ta’rif birmuncha darajada mantiqiy bo’lsa ham, ammo uchinchi shaxs uchun ijaraga topshirish bilan birga mulkchilik huquqi hamisha ham qo’lga kiritilavermaydi. Ijara munosabatlari vujudga kelishi va ijaraning mulkchilik huquqini qo’lga kiritish vaqti har doyim ham mos kelavermaydi, faqat ijara munosabatlari, egalik qilish munosabatlari va lizing mol-mulkidan foydalanish munosabatlarigina vaqt jihatdan bir biriga to’g’ri kelishi mumkun. Mohiyati jihatdan qarz olish (kredit) munosabatlari ijara munosabatlaridan oldin sodir bo’ladi.