Mundarija: kirish bob sharq adabiyotida lirik janrlarning paydo bo‘lishi va taraqqiyoti

BOB SHARQ SHE’RIYATINING POETIK SHAKLLARI.

2.1. Sharq adabiyoti poetikasining asosiy janr shakllari va me’yorlari
Janrlarning oʻziga xosligi shakllanishining kelib chiqishi va tarixiy xususiyatlari: ruboiy (robagi), g‘azal (gezel), kasyda, masnaviy (mesnevi), kit “a (kitga) va boshqalar.
Bate misra birligi sifatida she’riy bayt turlaridan biri. Har qanday she'riy asarning juftligi. Arab, fors va turkiy yozma she’rlarda bayt.
ruboiy(robagi) Oʻrta Sharq sheʼriyatida lirik shakl sifatida. Ruboiylarning qofiya sxemasi, falsafiy yoki ishqiy mazmuni. Fors, arab, turkiy (jumladan, boshqird) she’riyatida ruboiylarning qo‘llanilishi.
Gazel(arab) Yaqin va Oʻrta Sharq xalqlari, shuningdek, Hindiston va Pokistonning ayrim adabiyotlarida lirik sheʼrning nazm shakli sifatida. G‘azal janr shaklining kelib chiqishi (VII asr). G‘azalning manzara va muhabbat xarakteri. Torli cholg‘u jo‘rligida g‘azal ijrosi. G‘azaldagi baytlar soni (11-asrdan). G‘azal shaklining Yevropa, xususan, nemis she’riyatiga kirib borishi (J. Gyote, F. Bodenshted, A. Platen va boshqalar). Rus she'riyatida g‘azal tajribalari (A. Fet, V. Bryusov, V. Ivanov, M. Kuzmin, A. Pushkin va boshqalar). G‘azal Oʻrta Osiyo xalqlari turkiy tilli sheʼriyatida, shuningdek, boshqird shoirlari (M.G‘afuriy, S.Kudash va boshqalar) ijodida.
Qasida(arabcha) odik, panegirik sheʼrning janr shakli sifatida. G‘azal va qasidadagi qofiya tizimining o‘xshashligi. Qasidadagi baytlar soni. Qasidaning tarkibiy qismlari matla (bosh bayt), nasib (bag‘ish, muqaddima), g‘urazgoh (o‘tish baytlari), qasd (qasida maqsadi), makta (xulosa). Boshqird sheʼriyati klassiklari ijodida qasidaning qoʻllanilishi. Qasidalarning turlari: marsiya (motam), hajviya (satirik), madhiya (maqtovli).
Masnaviy arab-fors-turkiy adabiyotida epik she’riyatning janr shakli sifatida. Masnaviyning dual ma’nosi yirik epik shakl (“Shoh-noma”, hamsa-besh va boshqalar) va “qo‘sh” ichki qofiyali she’riy shakldir. Qofiyalash sxemalari: aa bb cc... Boshqird epik adabiyotida masnaviy an’analari.
Kit "a(kitga) miniatyura she'riy shakl sifatida, falsafiy yoki didaktik xususiyatga ega she'riy parcha ("kitga" - tom ma'noda "materik"). Kitga monorim (g‘azal va qasida sifatida), poetik improvizatsiya janri, yosh va yangi shoirlarni sinovdan oʻtkazuvchi janr.
Boshqird sheʼriyatida Kitga (Sh. Babichning “Kitga”).
Divan(forscha «kitob», «toʻplam») — antik davr va ilk oʻrta asrlarda nasriy va sheʼriyat toʻplami. XI-XIII asrlarda "divan" atamasining aniqroq ko‘rinishi. Devonda janr shakllarining qatʼiy ketma-ketligi: qasida, g‘azal, kitga, roboiy va boshqalar. Boshqa xalqlar adabiyotida divan. "G‘arbiy-Sharqiy divan" I. Gyote. Divan yig‘ilish, birlashma, birlashma va hokazo maʼnosida. Oʻrta asr saroy shoirlarining devonlarga, sheʼriy maktablarga birlashishi yozuvchilar uyushmalari – devonlar natijasida⁶.
Sharq adabiyotining epik (nasriy) janr shakllari – daston, qissa, hikoyat, latifa, maqom, masal, neser, tamsil va boshqalar.
Dastan(farslar) — epik janr sifatida Yaqin va Oʻrta Sharq, Oʻrta va Janubi-Sharqiy Osiyo adabiyotlarida. Dastanning mazmuni, tuzilishi, uslubiy xususiyatlari, turli janr sintezi ( yozma adabiyot va folklor) shakllari; dastan “Ertaklar romani” (“Hotemning yetti sarguzashti”) sifatida.
Nasr va nazm dostonlari. Dastan romantik doston masnaviy she’rlari sifatida (“Xosrov va Shirin”, “Tohir va Zuhra” va boshqalar).
“Koʻroʻg‘li”, “Alpamish” kabi daston folklor sikllari va boshqalar. hikoyalar, fantaziya, sarguzashtli vaziyatlar.
bo‘sa(arab. — «holat», «fakt», «afsonaviy») — doston va hikoyat oʻrtasidagi nasrning ertak, romantik janr shakli sifatida. Sarguzashtlar va fantastik syujetli burilishlar tarmog‘ini ixtiro qilish orqali etkazilgan sevgi munosabatlari. Qissada geografik va vaqtinchalik koordinatalarning mavjudligi. O‘pish poetikasining boyligi va rang-barangligi syujet dinamikasi, kompozitsiya texnikasining o‘ziga xosligi, muallifning she’riy nutqining she’riy sifati va yorqinligi, qiziqarliligidir. Sevgi-romantik bo‘sa "Malik Nushafarin Gauhartash hikoyasi va uning aql bovar qilmaydigan sarguzashtlari".
hikoyat(hikoyat; arabcha — «rivoyat») kichik epik shakl sifatida. Hikoyat so‘zining ma'nosi. Qadimgi hind dostonlarining syujet motivlari, arab va eron rivoyat va an’analari syujetlari asosida hikoyatning vujudga kelishi. Hikoyatdagi Qur'on naqshlari (X asr). “Hikoyat” – klassik davr (XI-XVIII asrlar) adabiyotidagi anonim kitobiy nasriy asar.
“Hikoyat” arab-fors-turkiy adabiyotlarda (XIX-XX asrlar) ishqiy hikoyat sifatida.
Boshqird adabiyotida hikoyat janri.
Nesser(arabcha - "nasr", joylashtiruvchi ma'nosida, she'riy bo‘g‘indan farqli o‘laroq) lirik-patik mazmundagi kichik nasriy asar sifatida. Emosionallik va ichki ritmning she'riy nutqqa yaqinligi. 1920-yillarda boshqird adabiyotida inqilobni ulug‘lash uchun neser janrining yangilanishi. (I.Nasiriy, D.Yulti va boshqalar).
Latifa(arabcha harflar — “hazil”, “zavqatli”) — Yaqin va Oʻrta Sharq, Oʻrta Osiyo xalqlari og‘zaki va yozma adabiyotining qisqacha hikoyasi yoki latifasi. Latifa Xoja Nasretdin haqida, Kamin, Xoqoniy va hokazo. Muhammad Aufiyning "Latifalar bo‘yinbog‘i va rivoyatlar nayzalari" latif to‘plami (XIII asr), Ali Safiyning "Turli odamlar haqida qiziqarli hikoyalar" (XVI asr) va boshqalar.
Masal(mesel; "fable") - didaktik adabiyotning allegorik xarakterdagi dramatik kompozitsiyali janri. Masalaning asosiy qahramonlari sifatida hayvonlar dunyosi va narsalarning tasvirlari. V.G. tomonidan ertak (masal) ta'rifining ma'nosi. Belinskiy "kichik komediyalar" sifatida. Komiks, masaladagi ijtimoiy tanqid motivlari. Masalalarning kelib chiqishi qadimgi hind "Panchatantra", keyinroq - arabcha "Kalila va Dimna" (VIII asr) va boshqalar. Masal boshqird adabiyoti tarixida.
Tamsil(temsil; arabcha — «oʻxshashlik») miniatyura allegorik janr sifatida; masala turi. Rasm hayotiy vaziyatlar, ijtimoiy-ijtimoiy hodisalarni shartli, allegorik obrazlar (hayvonot dunyosi, narsalar va boshqalar) orqali boshqird adabiyotida tamsil (M.G‘afuriy, Sh.Babich, S.Ismagilov va boshqalar).
Nazira(arabcha - "javob"). O‘ziga xos janr shakli - Sharq adabiyotidagi bahs-munozara. She'riy, adabiy raqobat, javob taqlid bilan tortishuvdir " obrazli tizim, avvalgi, odatda klassik shoirlarning asarlariga poetik tuzilish. Baʼzan Nazir shakli adabiy kurash, raqobat vositasi (XI asrdan boshlab.). Nizomiy Ganjaviyning hamsa (besh) ga nisbatan Nazir shakli (XII asr). Amir Xosrov Dihlaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Muhammad Fizuliy va boshqalar ijodida Nazir janr shaklining shakllanishi, Nizomiy Ganjaviyning hamsaga Nazir yozishi.
Boshqird adabiyotida Nazirning janr shakli. N.A.Nekrasovning “Temir yo‘l”ida Nazir rolida R. Nig‘matining “Temir yo‘l”.
Somoniylar davlatining iqtisodiy, siyosiy yuksalishi, milliy o‘zlikni anglashning o‘sishi va o‘tmishga qiziqishning kuchayishi. Arab bo‘yinturug‘idan ozod qilingan xalqlarni birlashtirish g‘oyasi. Xalq tarixini yozma umumlashtirishga urinishlar, yilnomalarning janr shakllari - yilnomalar va "Xudolar kitobi" ning sintezi, miflar, ertaklar, afsonalar va urf-odatlarni siklizatsiya qilish. Dakikiyning “Shohlar kitobi” Ma’sg‘udiydan keyingi ilk she’riy Eron to‘plami bo‘lib, tarixni zardushtiylik paydo bo‘lishi bilan boshlagan, jumladan, Isfandiyor (ming baytga yaqin) haqida bir qancha rivoyatlar va hikoyat mavjud. X asr muallifning Eron shohlari tarixi haqidagi afsonaviy davrlardan to eramizning VII asridagi real voqealarigacha bo‘lgan dostoni – Firdavsiyning “Shoh-noma”si paydo bo‘lgan davrdir⁷.