Mundarija kirish I bob. Burchoqdoshlar oilasiga tavsif

1.2 Burchoqdoshlar oilasiga kiruvchi o’simliklarning o’ziga xos belgilari
Oksittropis (Oxytropis), Burchoq (Vicia), Bcda (Mcdicago) kabi turlarga boy turkumlar; turlari madaniy o'simlik sifatida ko'plab No'xat (Cicer), Ycryong'oq (Arachis), Loviya (Vigna), Fasol (Phaseolus), Burchoq (Vicia) kabi turkumlarning ko'pchilik turlari; Shirinmiya (Glycyrrjiza), Oqquray (Psoralea), Qashqarbeda (Melilotus), Afsonak (Thermopsis) turkumlariga kiruvchi dorivor o'simliklar; Beda (Medicago), Yantoq (Alhagi), Sebarga (Trifolium) singari turkumlari sifatli yem-xashak bo'ladigan turlarni o'z ichiga oladi .Shuningdek, oilachaning ba'zi turlari katta-katta hududlarni egallab, o'simliklar qoplamining shakllanishida ham muhim rol o'ynaydi. Burchoqdoshlarga mansub, respublikamizda keng tarqalgan o’simliklardan biri o’tloq sebargasidir.O’tloq sebargasi bo’yi 25 – 50 sm keladigan ko’p yillik o’t. U asosan tog’etaklarida, daryolar va ariqlarning bo’ylarida, qisman begona o’t sifatida sug’oriladigan ekinlar orasida uchraydi. Barglari uzun bandli, uch yaproqchali. Gullari mayda, 2 - 3,5 sm keladigan boshcha shaklidagi to’pgulga joylashgan. Dukkagi bir urug’li, tuxumsimon, uzunligi 1,5 – 2 mm.
O’zbekistonda sebarga turkumining 7 ta turi o’sadi. Bularning hammasi yuqori sifatli oziqbop va guli asal-shiraga boy o’simliklar hisoblanadi.Ko’pchilikka tanish, burchoqdoshlarga mansub o’simliklar qatoriga yantoq ham kiradi. Yantoq asosan tog’ etaklaridagi tekisliklarda, qir va cho’llarda o’sadi, respublikamizda yantoq turkumiga oid 4 ta tur tarqalgan.
Yantoqning yoshi oshgan sari uning ildizi ham chuqurlikka va yoniga qarab uzaya boradi. Chuqurlikka qarab o’sgan ildiz ko’p vaqt o’tmay, yer osti suvlariga yetib boradi. Shuning ucliun unga «uning boshi olovda, oyog’i esa suvda» deyishadi.
Yantoq bebaho, to’yimli oziqbop o’simlik. U qorako’lchilik o’tloqlarining asosiy o’simliklaridan biri hisoblanadi.Yantoqning guli asal-shiraga boy.Yozning issiq kunlarida yantoqdan shakar ajraladi. Respublikamiz aholisi qadimdan va hatto urush yillarida ham yantoq shakaridan foydalanishgan
Tabiatda burchoqdoshlaming turli maqsadlarda ishlatiladigan isirg’ao’t, quyonsuyak, shirinmiya, oqquray, zirako’t, qashqarbeda, afsonak , astragal, boqila, burchoq, beda kabi turkumlarining turlari o’sadi. Bu oilaning madaniy o’simliklari - mosh, noxat, loviya, soya va yasmiq alohida ahamiyatga ega.
Respublikamizning sug’oriladigan yerlarida burchoqdoshlar oilasiga kiruvchi yeryong’oq va boshqalar ekiladi. Bu o’simlikning vatani Braziliya. Yeryong’oq bir yillik o’t, barglari juft patsimon murakkab. Guli to’q sariq, dukkagi cho’ziq. Gullari changlanib va urug’lanib bo’lgach gulli novdalari qayrilib tuproq ichiga kiradi va meva hosil qiladi.
Respublikamizning shahar va qishloqlaridagi istirohat bog’larida, xiyobonlarda va ko’chalarda manzarali daraxt sifatida ekiladigan o’simliklardan tuxumak (Yapon saforasi), tikan daraxt, gledichiya va oq akatsiya burchoqdoshlar oilasiga kiradi.Burchoqdoshlar oilasi O’zbekiston Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan o’simliklarga boyligi, ya’ni 60 turni o’z ichiga olishi bilan alohida o’rinda turadi. Turlar sonining ko’pligi jihatidan astragal (37 tur), oksitrops (13 tur) va tangao’t (8 tur) turkumlari ajralib turadi
Beda (Medicago) turkumi. Bu turkum 60 dan ortiq turni o'z ichiga oldi. Ular Yer yuzining deyarli barcha hududlarida tarqalgan. Turkumga bir va ko'p yillik o'tlar kiradi. Poyalari tik, ba'zan yer bag'irlab o'sadi. Barglari uch bargchali murakkab, barg bandi asosida unchalik yirik bo’lmagan yon bargchalari bor, rangi och yashildan to’q yashilgacha. Barg plastinkasi ellipssimon, nashtarsimon yoki deyarli yumaloq. To'pguli shingilsimon, 12-16tagacha guldan iborat. Gul tuzilishi oila tavsifidagiga o'xshash. Dukkagi spiralsimon buralgan yoki o'roqsimon egilgan, ko'p urug'li yoki bir urug'li yong'oqcha. Ildiz tizimi o’q ildiz, kuchli rivojlanadi, tarmoqlangan. O'rta Osiyoda bedaning 23 turi, O'zbekistonda 8 ta turi o'sadi. Bedaning barcha turlari yem-xashak, azot to'plovchi va asalshiraga boy o'simlik sifatida qadrlanadi. Shunga qaramay, ekiladigan beda (M. sativa) foydali xususiyatlari bilan alohida o'rinda turadi.
Astragal (Astragalus) turkumi. Bu oila O'zbckistonda turlari juda ko'p va keng tarqalgan turkumlardan hisoblanadi. O'rta Osiyoda uning 592 turi O'zbekistonda csa 250 dan ortiq turi o'sadi. Hayotiy shakliga ko'ra unga o't, yarimbuta va butalar kiradi. Turlari Osiyo (shu jumladan O'rta Osiyoda ) va Kavkazda keng tarqalgan. Ular turlicha tuproq sharoitida va O'zbekistonda barcha tik mintaqa (cho'l, tog', adir, yaylov)larda o'sadi. Astragallarning ko'pchilik turlaridan yem-xashak sifatida foydalaniladi.
No'xat (Cicer) turkumi. Bu turkumga bir va ko'pyillik o'tlar kiradi. Yer yuzida uning 27 turi, O'rta Osiyoda 16 va O'zbekistonda 8 ta tabiiy holda o'sadigan turlari mavjud.
Madaniy no'xat (C. arietinum) juda keng tarqalgan, bir yillik, sershox, tukli o'simlik. Barglari toq patsimon. Gullari oq, pushti rangli, bittadan uzun bandlarda o'rnashgan. Gulkosachasi qo'ng'iroqsimon, tishchali. Dukkagi qabariqli, cho'ziq-ovalsimon, tukli. Urug'i tuxumsimon. lyun-iyulda gullab, mevasi iyul-avgustda yetiladi.
Isirg’ao’t (Onobrychis) turkumi. Ko’p yillik va bir yillik o’t, qisman buta va yarimbuta shaklidagi o’simlik. Bu turkumning yеr yuzida 150, shu jumladan, Hamdo’stlik mamlakatlarida 76,O’rta Osiyoda 20 turi borligi ma'lum. O’zbеkistonda bu turkumning Xuroson es napueTH-(O.horossanica) nomi bilan yuritiladigan balandligi 70 sm ga qadar bo’lgan, qurg’oqchilikka chidamli, shag’al aralash mayin tuproqli tog’ yonbag’irlarida o’sadigan O. zeravchanca-Zarafshon espartsеti, balandligi 81 smga qadar bo’lgan, tog’ yonbag’irlarida, archazorlarda o’suvchi tikanli espartsеt -O.echidna ni, tog’ zonasining Shimoliy yonbag’irlarida kеng tarqalgan bir yillik O. micrautha, O. pulchella kabi turlarini ko’rsatish mumkin.
Loviya (Phasecolus) turkumi. Bu turkumning 200 ga yaqin turi Amеrika qit'asida tarqalgan, 20 turi yеr yuzining dеyarli hamma qit'alarida shu jumladan O’rta Osiyoda 5 turi ekiladi. Oddiy loviya (Ph. Vulgarus), ko’p gulli (Ph. multiftoruw), oysimon loviya (Ph. lunatus), ish bargli loviya (Ph. autifolus) va O’zbеkistonda sеvib istе'mol qilinadigan mosh (Ph. Aurens) shular jumlasiga kiradi.
Yantoq (Alhagi) turkumi. Mazkur turkumning arеali Saxaradan Markaziy Osiyo Himolayga qadar cho’zilgan. O’rta Osiyo va xususan O’zbekistonda yantoqni Alhagi persarun, Alhagi pseudoalhagi, Alhagi Kirgisoum, Alhagi camelorum singari turlari kеng tarqalgan. Yantoq O’rta Osiyo cho’llarida chorvachilik uchun yеm-xashak sifatida ishlatiladi.
Miya (Glucyrrhiza) turkumi. Balandligi 70-100 sm,ko’p yillik o’t. Fanda uning 18 turi ma'lum bulib, 5 turi O’rta Osiyoda kеng tarqalgan. O’zbеkistonda bu turkumning balandligi 50-80 sm bo’lgan to’qayzorlar, sug’oriladigan maydonlar, daryo irmoqlarining sohillari lalmikor yеrlarda tarqalgan qizil miya (G. glabra), tog’ va tog’oldi zonalarida yovvoyi bеgona o’t sifatida uchraydigan tikanli diya (G. arеga) dеb nomlangan turlari kеng tarqalgan.
Xalq xo’jaligida dukkaklilar nihoyatda muhim ahamiyatga ega o’simlik. Eng avval ularning barcha organlarida oqsilning ko’pligi, ildizida azotobaktеrlarning borligi atmosfеra tarkibida erkin azotni o’zlashtirishini ta'kidlashimiz zarur.
Bu turkumga mansub o’simliklar muhim oziq-ovqat va yem-xashak ekin, tuproqda azot to’planganligi tufayli muhim agrotеxnik ahamiyatga ham ega. Dukkaklilar tarkibida hayot uchun muhim aminokislotalar, karbonsuvlar, vitamin, kaliy, fosfor, magniy va ko’pgina murakkab birikmalar borligi bilan boshqa o’simliklardan farq kiladi. Ular nеktarga boy asalchil o’simlik, ayrimlari esa nihoyatda chiroyli gullaydigan manzarali o’simlik hisoblanadi.Xalq xo’jaligining 20 dan ortiq sohasi uchun chuchuk miya mahsulotiga talab katta. Uning ildizidan alkaloidlar, glyukozoid, saponin, fla vanoid, turli xil shakarlar, kraxmal va boshqa sanoat uchun muhim moddalar olinadi. Chuchuk miya ildizi kam alkagolli ichimliklar (piva), vinolar, konditеr mahsulotlari tayyorlashda; har xil tush, akvarеl bo’yoqlari, korozning maxsus turlarini tayyorlashda; oshqozon-ichak, buyrak, tеri kasalliklari, nafas yo’llari yallig’lanishini davolashda; har xil dori-darmonlarni tayyorlashda qo’llaniladi. Chuchuk miya eng qadimiy dorivor o’simliklardan undan olinadigan dorining inson organizmiga ta'siri buyrak usti bеzlari ishlab chiqaradigan kartizon gormonining ta'siriga o’xshash. Yuqorida ta'kidlanganlardan tashqari, dukkaklilarning ko’pgina turlari xalq xo’jaligining turli-tuman sohalarida qo’llaniladi. Xususan gandamiya - Thermopsis dolichocarpa tarkibida alkaloid, saponin, oshlovchi moddalar va efir moylari aniqlangan.
Qashqarbeda (Melilotus) oq qashqarbеda (M. Indicus), ignali qashqarbеda (M. Dentatus), xina qashqarbеdasi (M. Indicus), dorivor qashqarbеda (M. officinales) kabi turlari O’zbеkistonda kеng tarqalgan. Ular tamakichilik, farmatsеvtika sanoatida kеng qo’llaniladi. Bulardan tashqari bu o’simliklarning gulidan juda yaxshi asal olinadi.