Mundarija: Kirish I. Bob. Dramatik turning genezesi va tadrijiy takomili

Kurs ishining asosiy maqsad va vazifalari drama janri,uning tuzilishi, adabiyotdagi janr sifatidagi o‘rni, drammatik tur tabiati, komediya, tragediya, tragik-komediya janrlari haqida ma’lumot va shu janrlarda ijtimoiy hayot talqinini o’rganish.
Mavzuning o’ganilish darajasi. O‘zbek adabiyotshunos olimlardan X. Umurov, Adabiyotshunoslik nazariyasi, I. Sulton, Adabiyot nazariyasi, B. Nazarov, O‘zbek adabiy tanqidchiligi tarixi kabi asarlarda drama janri, dramatik tur tabiati haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan.
Mavzuning amaliy va nazariy ahamiyati drama haqida, adabiyotdagi o‘rni, janr tabiati, undagi hayot haqiqatlari, ijtimoiy hayot talqini, komediya, tragediya, tragik-komediya kabi janr xususiyatlarini o‘rganishga yordam beradi.
Kurs ishining metodologik asosi sifatida O‘zbek adabiyotshunos olimlardan X. Umurov, Adabiyotshunoslik nazariyasi, I. Sulton, Adabiyot nazariyasi, B. Nazarov, O‘zbek adabiy tanqidchiligi tarixi kabi asarlar asos qilib olindi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi, kirish, ikki bob, xulosa, va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.


I . Bob. Dramatik turning genezesi va tadrijiy takomili
1.1 Drama va teatrning paydo bo‘lishi
DRAMA - yunoncha drama – “harakat” -rassomning tug‘ilishi adabiyot (lirika va doston bilan bir qatorda) , odatda sahnada ijro etilishi mo‘ljallangan asarlarni qamrab oluvchi ; janr turlari tragediya , komediya , tor maʼnoda drama , melodrama. Drama (yun. drame-harakat) atamasi keng ma’noda dramatik turni, tor ma’noda - drama janrini bildiradi.¹ Dramaning mohiyati asar harakati rivojini belgilovchi konfliktlarda , personajlar shaxsiyatiga xos bo‘lgan ichki ziddiyatlarda mujassam bo‘lgan voqelik ziddiyatlarini ochib berishdan iborat. Madaniyat tarixi davomida dramaturgiyaning syujetlari , shakllari va uslublari o‘zgardi. Dastlab miflar obrazning predmeti boʻlib xizmat qilgan , unda insoniyatning maʼnaviy tajribasi umumlashtirilgan ( Sharq , Qadimgi Yunoniston , diniy Yevropa oʻrta asrlari ). Dramatizatsiyada burilish nuqtasi real tarix va davlat va maishiy ziddiyatlarga murojaat qilish bilan keldi (Vozrojdeniye , Shekspir dramaturgiyasi, Lope de Vega , Korney, Rasin va boshqalar); syujetlar ulugʻvor va qahramonlik voqealari va personajlarini aks ettira boshladi. XVIII asrda maʼrifatparvarlik davri estetikasi taʼsirida yuksalib borayotgan burjua sinfining targʻibotchilari (Didero, Lessing). XIX-asr 1-yarmi maʼrifatparvarlik romantizmining realizmi afsonaviy va tarixiy syujetlarni, g‘ayrioddiy qahramonlarnin, ehtiroslarning shiddatini qarama-qarshi qo‘ygan. XIX-XX asrlar oxirida. simvolizm dramaturgiyada mifologik mavzularni jonlantiradi, naturalizm esa kundalik hayotning eng qorongʻu tomonlariga murojaat qiladi. Drama sotsialistik sanʼatda voqelikni har tomonlama yoritishga intilib , avvalgi davr realizm anʼanalariga amal qiladi, koʻpincha realizmni inqilobiy romantika bilan toʻldiradi. Konflikt fojiali, halokatli tanbeh olmaydigan, lekin harakat sof hajviy xarakterga ham ega bo‘lmaydigan turli xil pyesalar. Tragediya va komediya oʻrtasida oraliq boʻlgan bu drama janri XIX—XX -asrlarning 2-yarmida ayniqsa keng tarqaldi. Bunday xilma-xil spektakllarning yorqin namunasi A.P.Chexov dramaturgiyasidir. Dramada sodir bo‘layotgan voqea ichki aks ettirish orqali emas, balki tashqi harakat orqali namoyon bo‘ladi. Bundan tashqari, barcha voqealar hozirgi vaqtda sodir bo‘ladi. Shuningdek, ish hajmiga ma’lum cheklovlar qo‘yiladi, chunki, belgilangan vaqt ichida (maksimal 3-4 soatgacha) sahnada taqdim etilishi kerak. Dramaning talablari sahna san’ati sifatida personajlarning xulq-atvori, imo-ishoralari, so‘zlarida o‘z izini qoldiradi, ular ko‘pincha bo‘rttiriladi. Hayotda bir necha soat ichida sodir bo‘lmaydigan narsa dramada juda yaxshi bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, tomoshabinlarni an’anaviylik, aql bovar qilmaslik hayratda qoldirmaydi, chunki bu janr dastlab ularga ma’lum darajada imkon beradi. Qimmatbaho va ko‘pchilik uchun qiyin bo‘lgan kitoblar davrida drama (ommaviy tomosha sifatida) hayotni badiiy qayta tiklashning yetakchi shakli edi. Biroq, matbaa texnologiyasining rivojlanishi bilan u epik janrlarga o‘z o‘rnini yo‘qotdi. Shunga qaramay, bugungi kunda ham dramatik asarlar jamiyatda talab bo‘lib qolmoqda. Dramaning asosiy tomoshabinlari, albatta, teatr va kino muxlislari. Bundan tashqari, ikkinchisining soni kitobxonlar sonidan oshadi. Drama - aktyorlar yoki aktyorlar va jamiyat o‘rtasidagi jiddiy ziddiyatni tasvirlaydigan adabiy asar. Bu janrdagi asarlarda personajlar (qahramonlar va jamiyat) o‘rtasidagi munosabatlar doimo dramatikdir. Syujet rivojida alohida personajlar ichida ham, ular o‘rtasida ham keskin kurash kechadi. Dramada ziddiyat juda jiddiy bo‘lsa-da, uni baribir hal qilish mumkin. Bu holat tomoshabinlarning intrigasini, keskin kutishini tushuntiradi: qahramon (qahramonlar) vaziyatdan chiqa oladimi yoki yo‘qmi. Drama real kundalik hayotni tasvirlash, inson borlig‘ining “o‘lik” savollarini shakllantirish, personajlarning chuqur ochilishi, personajlarning ichki dunyosi bilan ajralib turadi. Ko‘pchilikka ma’lum bo‘lgan dramalar: V. Shekspirning “Otello”, M. Gorkiyning “Botda”, T. Uilyamsning “Issiq tomdagi mushuk”. Drama, V.Belinskiy asoslaganidek, tragediya bilan komediya o‘rtasidag janrdir, u mash’um falokatni ham, yumoristik va satirik kulguni ham talab qilmaydi. Balki hayot hodisalarini yuqori darajali tarzda, jiddiy holatda tasvirlaydi. “Dramada muhim narsa - uzundan uzoq hikoyalarning yo‘q bo‘lishidir, har bir so‘z dramada harakat - amat bilan ifodalanishi lozim. Drama tabiatdan oddiy ko‘chirmakashlik emas, ayrim sahnalarning, garchi ular go‘zal bo‘lsalar ham yig‘indisi emas, drama ayrim, xos, yopiq bir dunyo bo‘lishi kerak, unda har bir shaxs o‘z maqsadiga intilib, faqat o‘zi uchun harakat qilib, o‘zi bilmasdan ham, pyesaning umumiy harakatiga yordam beradi, drama xayol, mulohaza orqali yopishtirilmasdan, balki fikrdan tug‘ilgan bo‘lsagina shunday xarakterga ega bo‘ladi” ² (V.Belinskiy, 207-bet). Dramaning qahramoni ko‘pincha hayotdagi oddiy kishilar, ularning dramatizmga to‘la qismatlaridir. Ularning taqdirlarida ro‘y beruvchi jiddiy konfliktlarning oqilona bartaraf qilinishidir.
Teatr. “Teatr” tushunchasi yunon tilidan olingan , “teatron” - tom ma’noda tomosha uchun joy, tomoshaning o‘zi degan ma’noni anglatadi. Teatr g‘oyasi qadimgi Yunonistonda paydo bo‘lgan va shundan keyingina u kuchga ega bo‘lgan va biz o‘rgangan ma’noda san’at sohasida kuchli ildizlarga ega bo‘lgan. Dastlab, teatrning tug‘ilishi qishloq xo‘jaligining homiy xudolariga bag‘ishlangan marosim o‘yinlari bilan bog‘liq. Demeter, uning qizi Kore, Dionis. Xudolar panteonining oxirgi qismiga yunonlar alohida e’tibor berishgan. Dionis tabiatning ijodiy kuchlari, vinochilik xudosi hisoblangan, keyinchalik she’riyat va teatr xudosi deb atalgan. Unga bag‘ishlangan bayramlarda ular tantanali karnaval qo‘shiqlarini kuylashdi, kostyum kiygan mulozimlar bayramona yurish uyushtirishdi, yuzni qalin sharob bilan surtishdi, niqoblar va echki terilarini kiyishdi (shu bilan Xudoga hurmat ko‘rsatib, u echki sifatida tasvirlangan). Bu erda teatr o‘z faoliyatini boshlagan. Ritual o‘yinlardan janrlar o‘sib chiqdi: dramaturgiyaning asosi bo‘lgan tragediya va komediya. Qizig‘i shundaki, yunon teatrida barcha rollarni faqat erkaklar o‘ynagan. Sahnada ikkita bo‘lgan aktyorlar ulkan niqoblarda va katturnlarda (baland platformadagi poyabzal) chiqish qilishdi. Hech qanday bezak yo‘q edi. Ayollar spektakllarga alohida hollarda ruxsat etilgan va qoida tariqasida, erkaklardan alohida o‘tirgan. Yunoniston, Hindiston, Turonda mil. avv. V asrdayoq Teatr jamiyat hayotida muhim oʻrin tutgan. Hindistonda teatr sanskrit teatri, xalq teatri shakllarida hamda “Mahobhorat” va “Ramayana” dostonlari bilan bog‘liq holda rivojlangan; dramaturgiya va sahna sanʼati haqida “Natyashastra” nomli risola yaratilgan. Keyinroq teatr Yaqin Sharq va Rimga ham yoyildi. Ayniqsa, Rimda teatrning yangi shakl va turlari yaratildi. Gʻarbiy Yevropada teatr sanʼatining dastlabki namunalari sayyor aktyorlar jonglyorlar ijodida, Rossiyada skomoroxlar faoliyatida yuzaga kelgan. Uygʻonish davrida vujudga kelgan drama yangi shakldagi professional turning shakllanishiga zamin yaratdi. XVI asrdan opera, XVIII asr oʻrtalaridan balet, XIX asr oʻrtalaridan operetta mustaqil teatr turi sifatida rivojlana boshladi. Teatrning keyingi taraqqiyoti klassitsizmning keng yoyilishi bilan bog‘liq. XVIII asrda maʼrifatchilik oqimidagi teatr taraqqiy etdi. Asta-sekin realistik tendensiya kuchaydi. Ayniqsa, K. Goltsoni, G. Lessing, P. Bomarshe, F. Shiller ijodida realizm yorqin namoyon bo‘ldi. XVIII asrning oxirlariga kelib, drama, melodrama, vodevillarda satirik yo‘nalishning yuzaga kelishi teatrda demokratik asosning kuchayishiga sabab bo‘ldi. Teatr g‘oyaviy va badiiy kurashlar maydoniga aylandi. O‘zbekiston hududida anʼanaviy teatr juda qadimiy va boydir tarixga egadir. XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida teatrning asosiy turlari saklanib, repertuar va ijro uslubida o‘ziga xos xususiyatlar rivojlandi. Keyinchalik o‘zbek madaniyatining ilg‘or namoyandalari (Furqat, Behbudiy, Avloniy va boshqalar) rus, tatar va ozarbaijon teatr truppalari tomoshalariga qiziqish bilan qarab, mahalliy ziyolilarni ulardan o‘rganishga chaqirdilar. Shu tarzda yangi milliy teatr yaratish harakati yuzaga keddi. 1914-yil Samarqand (15 yanvar) va Toshkent (27 fevral) da “Padarkush” dramasini sahnalashtirish bilan yangi o‘zbek teatri o‘z faoliyatini boshlaydi. Ayniqsa, A. Avloniy rahbarligida “Turon” teatrining 1915-yil O‘zbekiston shaharlariga qilgan ijodiy safarining ahamiyati katta bo‘ldi. 1916-yil Hamza Qo‘qonda teatr tuzdi. Birin-ketin Andijon (1919), Xiva (1922), Buxoro (1922)da teatrlar tashkil qilindi. 1918-yildan Mannon Uyg‘ur “Turon” teatri (hozirgi O‘zbek milliy akademik drama teatri)ga rahbarlik qilib, uning professional teatrga aylanishida, repertuarini tuzish, ijro uslubini yaratishda muhim rol o‘ynadi.