Mundarija kirish i-bob. Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarni grammatikaga о‘rgatish

MUNDARIJA
Kirish
I-BOB. Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarni grammatikaga о‘rgatish
uslubiyati

1. 
   Maxsus maktabda grammatikani о‘rgatish uslubiyati
   
2. 
   Maxsus maktabda grammatikani о‘rgatish dasturi mazmuni
   

Maxsus maktabda grammatikani o‘rgatish uslubiyatning umumiy tamoyillari

umuman maxsus pedagogik jarayon tuzilishini belgilaydi, ularni amalga oshirish til
o‘qitishning barcha vazifalarini hal etishni ta’minlaydi. Xususiy tamoyil ona tili
bo‘yicha qilinadigan ishlarning tuzilishiga oid uslubiy talablarni belgilaydi. Ushbu
tamoyillarda til tizimidagi har bir komponentning o‘ziga xosliklari, kar va zaif
eshituvchilar tildagi leksika, grammatika, nutqning og‘zaki va yozma turlari va
shakllarini o‘zlashtirishlarining psixologik xususiyatlari aks etadi.
Zaif eshituvchi o‘quvchilarga ona tilini o‘qitishning uslubiy tamoyillari o‘zaro bog‘langan talablar (yoki qoidalar) tizimidir. Uslubiy jihatdan muhim bo‘lgan ikki qoida ushbu tizimga asos qilib olindi. Bir tomondan, tilni maxsus o‘qitishda meyordagi tilni o‘zlashtirishning eng umumiy qonuniyatlaridan kelib chiqish, ikkinchi tomondan esa, zaif eshituvchi bolalar nutqining rivojlanishida til umumiy qonuniyatlarining o‘ziga xosligini hisobga olish zarur deb topildi. Zaif eshituvchi bolalar nutqining grammatik jihatdan to‘g‘ri shakllanishi, rivojlanishi kechadigan pedagogik jarayon maxsus ravishda tashkil qilindi. U muqarrar ravishda (tilni o‘zlashtirishning meyorda borishiga nisbatan) sun’iy, ya’ni maxsus tashkillashtirilgan jarayon tusiga kiradi. Bunday vaziyatda alohida pedagogik shart-sharoitlar ta’minlanib, kompensatorlik funksiyalarini bajaradigan pedagogik va texnik vositalardan foydalaniladi.
Sog‘lom bolalarga o‘zbek tilini an’anaviy o‘qitish tamoyillaridan va kar va zaif eshituvchi bolalarni o‘qitish umumdidaktik va maxsus tamoyillaridan kelib chiqqan holda biz zaif eshituvchi bolalarga ona tilini o‘rgatishga yo‘naltirilgan tamoyillarni R.Rustamova quyidagi tartibda beradi.

1. 
   Tilga o‘qitishning boshqa ta’lim turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va
   ta’lim mazmunining uzviyligi tamoyili.
   

2. Tilga o‘qitishda ta’lim mazmunining insonparvarlik tamoyili.
3. Tilga o‘qitishning mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda
innovatsiya texnologiyalarga tayanish tamoyili.
4. Til o‘qitishdagi kommunikativ yo‘naltirilganlik tamoyili nutqni tildan
kommunikatsiya maqsadlarida, ya’ni matndagi (fikr-mulohazalardagi) ma’lum qilinayotgan (qabul qilinayotgan, qayta ishlanayotgan) axborot yordamida o‘zaro tushunishni yo‘lga qo‘yish uchun foydalanishdan iborat faoliyat deb tushunishga tayanadi. Bu tamoyil o‘zlashtirish davomida muloqot funksiyasi sifatida foydalanishni nazarda tutadi.
Didaktik jihatdan kommunikatsiya tamoyili nutqni muloqot vositasi va fikrlash
quroli sifatida shakllantirish maqsadidan kelib chiqadi. U til o‘qitish jarayonining
amaliy yo‘naltirilganligini ta’minlashi lozim. Bu tamoyil til materialini qo‘llash
jarayonida undan (bevosita va bilvosita, o‘qish va yozish tarzida) muloqot qilish,
atrof dunyo to‘g‘risida bilim orttirish maqsadida foydalanish jarayonida
o‘zlashtiriladi.
Kommunikatsiya tamoyili maxsus maktabda o‘qitishning dastlabki paytida zaif
eshituvchi bolaning deyarli mutlaqo nutqi bo‘lmagan hollarda ayniqsa izchil
ifodalanadi. Nutqi nisbatan shakllangan zaif eshituvchi bolalarda kommunikatsiya
tamoyili nutqni tuzatish, rivojlantirish va takomillashtirish talabi bilan qo‘shilib namoyon bo‘ladi. Tilni amaliy o‘zlashtirib, undan keyingina uni fan sifatida o‘rganishga kirishish mumkin. Biroq keyinchalik ham nutq rivojidagi kamchiliklarning o‘rnini to‘ldiradigan katta ishlarni amalga oshirish kerak bo‘ladi.
Nutqning rivojlanmaganligi semantik (ma’noviy) tusdaligi hisobga olinib, til
o‘qitishdagi kommunikativ yo‘naltirilganlik tamoyili o‘quvchilarning ongini atrof
dunyo to‘g‘risidagi tasavvur va tushunchalar bilan boyitib boradi, ularning nutqini
fikrlashining mazmuniy tomonini rivojlantirish bilan uzviy ravishda bog‘lagan holda o‘stiradi.
Nutqiy faoliyat eshitmaydigan bolalar o‘zlashtirishi uchun murakkab faoliyat
bo‘lib nutq o‘stirish, ona tili, o‘qish darslaridagina emas, balki bu faoliyat o‘quv
rejasidagi barcha fanlarda, sinfdan tashqari va maktabdan tashqari mashg‘ulotlarda
ham shakllantirilishi kerak. Nutqni o‘stirish ishining sinfdagi shakllari va sinfdan
tashqari shakllarini birga qo‘shib amalga oshirish, o‘quvchilarning qulog‘i
eshitadigan tengqurlari va kattalar bilan muloqotda bo‘lishlari uchun jamiki
imkoniyatlaridan foydalanish katta ahamiyatga ega. Bolalar faoliyatining barcha
turlari ularning nutqini o‘stirishga xizmat qilishi darkor.
Zaif eshituvchi bolalar passiv va aktiv nutqni o‘zlashtirish- laridagi izchillik
ularning nutqini o‘stirishda alohida rol o‘ynashini hisobga olgan holda tilni maxsus
o‘qitishda nutq faoliyatining reproduktiv, rekonstruktiv va produktiv jihatlarini va
bosqichlarini farqlash tamoyili qo‘llanildi.
Zaif eshituvchi o‘quvchilarning nafaqat fikr-mulohaza tuzishda, balki o‘zgalar fikr-mulohazalarini qabul qilish va tushunishda qiynalishlari tadqiqotda aniqlandi. Ushbu qiyinchiliklarni bartaraf etish nutq faoliyatining barcha tomonlariga (yoki nutq harakatining barcha komponentlariga: qabul qilishga, tushunishga, so‘zlashga) maxsus uslubiy yondashuvlarni talab qiladi.
Uslubiy tizimda nutqni tushunishning dastlabki rivojlanish bosqichi passiv
nutqni o‘zlashtirishdan boshlanishi ko‘zda tutilgan. Bu bosqichdagi pedagogik ish
bolaning nutqiy muloqotga qo‘shilishini ta’minlaydi, uning nutqiy faolligini
o‘stirishga ko‘maklashadi. Bunda mashg‘ulotlar shunday tuzilishi kerakki, avvaliga
o‘quvchilar o‘zlariga qaratilgan nutqni tushunishda aniq vaziyatga tayansinlar. Astasekin shunday sharoit yaratilishi kerakki, bunda bolalar og‘zaki va yozma fikrmulohazalarni qabul qilib, so‘zli (kontekstli) vaziyatga, ya’ni so‘zlar, so‘z
birikmalari, gaplar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘lanishlarga qarab mo‘ljalni ola biladigan bo‘lsinlar.
Barcha boshqa nutqiy funksiyalar rivojlanishi munosabati bilan nutqni
shakllantirish va tuzatish tamoyili. Ushbu tamoyilga amal qilish pedagogning
zimmasiga nutqdan tashqari darajada ham, nutq darajasida ham bolalarning
sensorikasi (sezgi organlari)ni rivojlantirishga diqqat-e’tibor qilish (bolalarning qabul qilishiga, kuzatishlariga boshchilik qilish, ularga narsalarning turli xossalari va belgilarini tahlil qilishni o‘rgatish) vazifasini yuklaydi.
Talaffuzga o‘rgatish, og‘zaki nutqni ko‘rib-eshitib qabul qilish ko‘nikmalarini,
eshitish qoldig‘ini rivojlantirish va undan foydalanish, ularning barchasi butun bir
majmua bo‘lib, nutqning sensomator tayanchini takomillashtirishga ko‘maklashadi,
bu esa so‘zli fikrlashning moddiy negizini mustahkamlashga olib keladi.
Abstrakt tafakkurni rivojlantirish va u asosida bilish jarayonlarini
shakllantirishga ko‘maklashadigan pedagogik ish usullari (tahlil, sintez, qiyoslash,
umumlashtirish, mulohazalar, xulosalar tuzish) muhim rol o‘ynaydi. Ular nutqni
sezgi organlari yordamida qabul qilinadiganlarini ham, til vositalaridan foydalanishni talab qiladiganlarini ham aniqlash uchun qo‘llaniladi.
Eshitishdagi nuqsoni va uning oqibatida nutqi rivojlanmagan zaif eshituvchi
bolalar uchun shunday pedagogik shart-sharoitlar yaratilishi talab qilinadiki, ushbu
sharoitlarda meyorda tilni o‘zlashtirishning umumiy qonuniyatlari to‘la-to‘kis
namoyon bo‘la olishi, shu tariqa nutqning rivojlanmaganligini asta-sekin bartaraf
etishga, nutq mexanizmlarini shakllantirishga, mustaqil nutq faoliyatining til
umumlashmalari jadallashishiga ko‘maklashsin; uning amaliy ro‘yobga chiqarilishida pedagogik jarayonni tuzishda yuqorida tilga olingan (tilni o‘zlashtirishning umumiy qonuniyatlarini aks ettiradigan) qoidalar alohida usullar va vositalardan foydalanish bilan birga kompleks ravishda amalga oshirilsin. Shunda nutq rivojlanishi barcha omillarining ta’sirchanligini ta’minlaydi, nutqi rivojlanmagan zaif eshituvchi bolalarda kuzatiladigan o‘ziga xos moyilliklarni, qiyinchiliklarni, tipik xatolarni bartaraf etishga olib keladi. Quyidagilar shularning eng muhimlaridir:
maxsus ravishda tanlab olingan va tizimlashtirilgan nutq materiali asosida ish
olib borish;
til o‘zlashtirish jarayonini alohida-alohida, lekin o‘zaro bog‘langan (lug‘at
boyligini oshirish, grammatik qurilishni shakllantirish, og‘zaki nutqni ko‘rib-eshitib
qabul qilishni o‘zlashtirish va talaffuz ko‘nikmalarini rivojlantirish, dialog va
monologni o‘rgatish, savodxonlikni o‘rgatish kabi) qismlarga bo‘lish;
nutq amaliyotiga til umumlashmalarini shakllantirish mashqlarini kiritish
(bunday qilinishi tilning barcha funksiyalarini o‘zlashtirishni tezlashtiradi);
muloqot qilish ehtiyojini keltirib chiqaradigan vaziyatlarni yaratish (bunday
qilinishi nutqqa tabiiy motivatsiyalanganlikni baxsh etadi);
yozma nutq, yozuv va o‘qishdan nafaqat og‘zaki nutqqa, balki umuman nutq
va fikrlashga ham ijobiy ta’sir etadigan tuzatuvchi, rivojlantiruvchi vositalar sifatida
foydalanish;
bolalarni so‘z asosidagi umumlashmalarga olib kelish uchun til o‘qitishning
ko‘rgazmali vositalarini keng jalb etish.
O‘quvchilar til qonuniyatlarini anglagan holda o‘zlashtirishlari asosida
nutq ko‘nikmalarini avtomatlashtirish tamoyili. Mazkur tamoyilni amalga oshirish tilni maxsus o‘qitishda, normal rivojlanuvchi bolalarda yuzaga keladigan tilni
o‘zlashtirishdagi psixologik shart-sharoitlar yo‘qligining o‘rnini bosishini
ta’minlaydi.
Nutqning alohida elementlarini, so‘zlar o‘zgartirilishi va biriktirilishi usullarini
anglangan va ixtiyoriy tarzda o‘zlashtirishni ta’minlash tilni maxsus o‘qitishning
aylanma yo‘li deb qaralishi kerak (chunki u normadagi tilni intuitsiyali-anglanmagan tarzda o‘zlashtirishga qarama-qarshidir).Anglanganlik o‘quvchilar tilidagi ma’nolarni, ularning voqelik bilan bog‘lanishini tushunib olishlarida, til vositalaridan ixtiyoriy tarzda foydalana olishlarida ifodalanishi kerak. Nutq ko‘nikmalarini avtomatlashtirish tamoyili tilning turli jihatlari uchun maxsus ravishda ishlab chiqilgan qaytariladigan mashqlaridan foydalanishni nazarda tutadi (masalan, grammatik qonuniyatlarni o‘zlashtirish uchun o‘kuvchilar tushuncha-so‘zlar o‘rtasidagi munosabatlarni dastlab anglagan grammatik ma’nolari asosida so‘z birikmalari va gaplar tuzish bo‘yicha har xil amal va operatsiyalar bajaradilar).
Maxsus maktabga ilk bor o‘qishga kelgan zaif eshitadigan bolalarda til
umumlashmalari mavjud emas, shakllanmagan yoki juda past darajadadir.
O‘qitishning maxsus ravishda tashkil qilingan sharoitlarida nutqiy muloqot
amaliyotining o‘zi zaif eshituvchi bolalarda to‘la qiymatli til umumlashmalari hosil
qilish uchun yetarli bo‘lmaydi. Shu sababli dialog, og‘zaki va yozma monolog nutqi
shaklidagi nutq amaliyotini mumkin qadar boyitish uchun sharoit yaratishga,
o‘quvchilarda fonetik, leksikaviy va grammatik umumlashmalarni shakllantirishni
tezlashtirishga va ularni rivojlantirish samaradorligini oshirishga qaratilgan alohida
mashg‘ulotlarni kiritish ko‘zda tutilgan. Aslida bu mashg‘ulotlar ham nutq
amaliyotidir. Lekin maxsus ravishda tanlab olingan fonetik, leksikaviy va grammatik material asosida alohida tarzda tuzilgan mashqlar tizimi shaklida tashkil qilingan nutq amaliyotidir.
Maxsus mashg‘ulotlar tizimidan foydalanish orqali til umumlashmalari barcha darslarda va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda xilma-xil nutq amaliyoti davomida mustahkamlanadi.
Tilning turli jihatlari o‘rtasida mavjud bo‘ladigan tizimli
munosabatlar nutqni rivojlantirish va korreksiyalash ishida aks ettirilishi tamoyili.
Bola til o‘zlashtirayotganda asta-sekin til tizimini (yoki til komponentlari o‘rtasidagi
tizimli munosabatlarni) ham o‘zlashtirib boradi. Bunda ushbu jarayon tekis
kechmayotganligi ayon bo‘ladi. Lekin, masalan, leksikani o‘zlashtirishdagi
muvaffaqiyatlar fonetikani o‘zlashtirishga ijobiy ta’sir etadi, grammatik qurilishni
egallash so‘zlar ma’nosini aniqlash va kengaytirish, talaffuzni takomillashtirishga
ham ko‘maklashadi.
O‘quvchilarni o‘qitish va rivojlantirish vositalari sifatida va ularda so‘zli
nutq va abstrakt tafakkurni shakllantirish vositalari sifatida nutqning xilma-xil turlari, shakllari va usullaridan tartibga solgan tarzda foydalanish tamoyili . Maxsus
uslubiyatda nutqning og‘zaki, yozma, daktil shakllariga, undov, dialog, tavsif-darak
usullariga xos bo‘lgan xususiyatlar psixologik, lingvistik, didaktik nuqtai nazarlardan qaraladi. Bunday yondoshishning maqsadi nutqning boshlang‘ich shakllarini o‘qitishda ulardan foydalanishning izchilligini mumkin qadar maqsadga muvofiq ravishda tanlash masalalarini hal qilishdan, ularning qaysilari nutq va tafakkurni rivojlantirishning u yoki bu maqsadlariga yuqoriroq darajada xizmat qilishini aniqlashdan iborat.
Masalan, bolalarning faoliyatini tashkil etayotganda, ularga zaruriy nutq
materialini tabiiy muloqot vaziyatiga nihoyatda yaqinlashtirilgan holda ma’lum
qilayotganida pedagog foydalanadigan buyruq, topshiriq, iltimoslar tarzidagi undovli nutq zaif eshituvchi bolalar nutqiy rivojlanishining boshlang‘ich pog‘onalarida eng qulayi va samaralisi bo‘lishi mumkinligi aniqlandi. Nutqning ushbu turi didaktik jihatdan o‘quvchilarni tavsif va dialogik usullarga olib kelish uchun ham qulaydir.
Nutqning daktil shakliga yordamchi rol ajratildi. Undan og‘zaki nutqni qabul
qilishni yengillashtiradigan, so‘zlarning tovush tarkibini aniqlashtiradigan,
o‘quvchilarning nutqdagi xatolarini tez va samarali tuzatishga yordamlashadigan
vosita sifatida foylalanildi.
Zaif eshituvchi bolalarni maxsus o‘qitishda yozma nutq muhim o‘rin tutadi.
Yozma nutq o‘kuvchilar nutqiy muloqotini shakllantirish vazifalarini hal qilishda
katta yuklamani bajaradi, aqliy jihatdan rivojlantirish vositasi sifatida, atrof dunyo
to‘g‘risidagi bilimlarni o‘zlashtirish va aniqlashtirishning mukammalroq yo‘li sifatida foydalaniladi.
Nutq shakllari va turlaridan tabaqalashtirib foydalanish tamoyiliga rioya
etib, o‘qituvchi til bo‘yicha yangi materialni kiritish yo‘llarini tanlash, uni dastlab
semantizatsiyalash va bolalarni umumlashtirish tomon olib kelish masalalarini hal
qiladi. Shu tamoyilga amal qilib, pedagog o‘quvchilarning nutqiy faolligini
rag‘batlantirish uchun, ular so‘zlarni aniqroq tushunishlarini nazorat qilish uchun, u yoki bu nutqiy ko‘nikmalarning shakllanganlik darajasini aniqlash va mustaqil fikrmulohazalarni tuzatish uchun imkoniyatlar topadi.
Zaif eshituvchi o‘quvchilar maxsus tashkil etilgan o‘quv-tarbiya jarayonidan
tashqari, mustaqil ravishda orttiradigan nutq zaxirasini qo‘llash, tuzatish va aniqlash
tamoyili. Til materialini hatto g‘oyat kam miqdorlarda bo‘lsa-da, o‘zlashtirish
imkoniyati zaif eshituvchi bolalar nutqini o‘stirishning o‘ta muhim omili bo‘ladi.
Bunday imkoniyatlarning kengaytirilishi nutq ustida maxsus dastur bo‘yicha ishlash
samaradorligi darajasi bilan ham, o‘qituvchi bolalarning mustaqil ravishda til
materialini o‘zlashtirishdagi muvaffaqiyatlariga doimiy ravishda o‘z e’tiborini
qaratishi kerakligi bilan ham belgilanadi. Bu e’tibor mustaqil ravishda orttirilgan
materialning ma’nolari va shakllarini aniqlashtirishda bu materialni faollashtirishda,
bolalarga yordam berishda, undan mustaqil nutqda to‘g‘ri foydalanishni o‘rgatishda
ifodalanishi lozim.
Suhbatlar, (muloqotlar) dialoglar jarayonida, jamoa bo‘lib tuziladigan og‘zaki
va yozma hikoyalarda, mustaqil ravishda bajariladigan yozma ishlarda o‘qituvchi
bolalarning darslardan tashqari orttirgan nutq tajribasidan foydalanishdagi
tashabbusini qo‘llab-quvvatlashga intiladi, tegishli materialga o‘quvchilarning
e’tiborini jalb etadi, bu materialni jamoa bo‘lib muhokama qilishni tashkil etadi.
Eshitish qoldiqlaridan keng miqyosda foydalanishga tayanish
tamoyili. Bunda o‘tiladigan (yoki takrorlanadigan) material ekran ortidan quloqning
o‘ziga yoki eshitishni kuchaytirib beruvchi apparatlar yordamida beriladi.
O‘quvchilar nutqining holatini muntazam o‘rganish jarayonida
olinadigan ma’lumotlarni hisobga olish asosida o‘qitishni tuzish tamoyili. Bu
tamoyilga rioya etilmasa, pedagogik jarayonni tuzish o‘zining konkretligini
yo‘qotadi, o‘qituvchi uni boshqarish imkoniyatidan mahrum bo‘ladi.
Bolalar nutqini o‘rganish uning tipologik xususiyatlarini ham, shaxsiy
xususiyatlarini ham aniqlashga qaratiladi. Ushbu nutqning rivojlanganlik (ayrim
jihatlar, ko‘nikma va qobiliyatlar, tipik qiyinchiliklar va nutqdagi xatolar), ona tili
dasturiy materiali bilimlarini, ulardan nutq amaliyotida foydalanish xususiyatlarini
(grammatika qoidalari, tushunchalar, imlo ko‘nikmalari va qobiliyatlarini)
egallaganlik darajasi o‘rganiladi. O‘quvchilar nutqining holatini o‘rganishning
maqsadi yalpi va individual ishlarda uning konkret vazifalari, imkoniyatlari va
yanada rivojlantirilish istiqbollarini aniqlashdan iborat. Ushbu o‘rganish o‘qitishning boshlanishidan oldin bolalarni dastlabki imkoniyatlarini tekshirish va ularning nutqini (maxsus o‘qitishning zaruriyati va tabiati to‘g‘risidagi masalani hal qilish maqsadida) o‘rganib chiqish shaklida, bolaning muloqot vositasi sifatidagi nutqni o‘zlashtirishidagi muvaffaqiyatlari va muvaffaqiyatsizliklarini kundalik kuzatishlar (nutq o‘stirishda yo‘l qo‘yiladigan xato, kamchilik va nuqsonlar tahlili) shaklida, konkret nutq materiali bilan bog‘langan holda umuman nutqni yoki alohida nutq ko‘nikmalari va qobiliyatlarini nazorat tarzidagi vaqti-vaqti bilan o‘tkaziladigan tekshirishlar (tekshirish ishlari, nazorat ishlari, o‘tilgan material bo‘yicha suhbatlar o‘tkazish va hokazolar) shaklida amalga oshiriladi.
Bola nutqini o‘rganish uchun olingan material belgilab qo‘yiladi, tahlil
qilinadi, ilgari o‘tkazilgan kuzatishlar va tekshirishlar bilan taqqoslanadi. Bunday tahlil bola nutqi o‘sishi jarayonining dinamikasini, uning o‘ziga xos xususiyatlarini
ko‘rish va binobarin, shu bilan bog‘langan holda o‘qituvchining uslubiy harakatlari
samaradorligini baholash, keyingi ishlar yo‘llarini belgilab olish imkonini beradi.
Nutq o‘stirishning va til to‘g‘risida bilim orttirishning borishiga ta’sir etadigan
omillarning murakkabligini, nutq o‘stirish jarayoni o‘zining murakkabligi va ko‘p
tomonlamaligini, unda ushbu jarayonni tarkib toptiruvchi turli tomonlar o‘zaro
bog‘lanishini hisobga olgan holda nutqni o‘rganishni sobitqadamlik bilan, uning
oldiga goh bir vazifani, goh boshqa vazifani qo‘yish yo‘li bilan olib borishga to‘g‘ri
keladi. Boshqacha qilib aytganda, ushbu o‘rganish doimiy va muntazam bo‘lishi
lozim, shundagina u nutq o‘stirishdagi umumiy manzarani ham, uning konkret
namoyon bo‘lishlari to‘g‘risida zaruriy bilimni ham bera oladi.