Mundarija: kirish I bob iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida inflyatsiyani yuzaga kelish shakllari va uni ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarining nazariy asoslari

II BOB IQTISODIYOTNI ERKINLASHTIRISH SHAROITIDA DAVLATNING INFLYATSIYA BO`YICHA MAKROIQTISODIY SIYOSATI VA UNI HISOB KITOB TIZIMINI BOSHQARISH YO`LLARI
2.1 Davlatimizning pulning qadirsizlanishi va inflyatsiyaga qarshi siyosati
Inflyatsiya ayniksa utish boskichida turgan iktisodiyotga juda ogir ta`sir kursatadi.Buning sababi bozor iktisodiyoti yulida goyat muxim kadam bulgan narx-navoni erkinlashtirish, ya`ni narxlar ustidan davlat nazoratini bekor kilish bilan boglangan.Bunday narxlarni erkinlashtirishning kanday natijalarga olib kelishini oldindanok aytib berish mumkin:xamisha takchil bulib kelgan tovarlarning narxlari oshib ketadi.Nima sababdan? Chunki davlat ushbu tovarlarning narxlarini sun`iy ravishda past kilib belgilab kelgan va talab xamisha taklifdan oldinda yurgan yoki xukumat karorlari keltirib chikargan iktisodiy buzilishlar xamda samarasizlik tufayli shu xol vujudga keladi. Agar utish davriga kelganda odamlar kulida kup mikdorda pul tuplanib kolgan bulsa (chunki ularni biron bir kimmatli narsaga sariflashning imkoni bulmagan), inflyatsiya yuki yana xam ogirrok bulishi mumkin.
Shunga karamay, utish davri vaktidagi ana shu mukarrar inflyatsiya xurujining butun mushkilotlari evaziga erishiladigan narsa xam ancha katta buladi.Talab va taklif vositalari davlat zanjirlaridan ozod bulib ishlay boshlashi mumkin.Yukori narxlar talab juda xam kuchli ekanligidan darak beradi va bozor dastlab garchi sekin xamda turtinib bulsa xamki, ishlab chikarishni oshirish bilan javob beradi. Garchi odamlar kulida tuplanib kolgan pullar uz kadrini yukotgan bulsada, ularning kulidagi pullar endi real pul bulib koldi va iste`molchilar dukonlarda paydo bula boshlagan tovarlarni sotib olishlari mumkin. Taklif kupayib borgan sari narxlar barkarorlashadi va navbat yuk bula boshlaydi chunki iste`molchi sotuvda borgan sari kuprok mikdorda xilma-xil maxsulotlar paydo bulayotganligiga ishonch xosil kiladi.
Tadbirkorlar va sarmoyadorlar yangi iktisodiy erkinlikka yangi bizneschilarni kashF etish xamda tovarlar va xizmatlar taklif kilishda rakobatlashuv bilan javob beradi shu tarika ish joylarini tashkil etadilar taklifni kupaytiradilar xamda narxlarning yanada normallashuvini keltirib chikaradi.
Bunday utishning eng muxim joyi shundaki xukumat narx-navoni belgilashdagi uz rolidan voz kechadi va bozor kuchlariga tovarlar va xizmatlarni taklif kilish imkonini beradi. Bunday erkin bozor mustaxkamlangandan keyin inflyatsiya davom etishi mumkin lekin iktisodiy utishning ancha ogir bulgan ilk davridagiga karaganda boshkaraladigan va kamrok xafv tugdiradigan muammo bulib koladi.
Pul massasining va narxlar darajasining «semirishi» kupincha bir-biri bilan boglangan va biri ikkinchisi bilan birga yuradi. Chunonchi agar pul massasi kupaygani bilan tovarlar soni kupaymasa, bu xol narxlarning usishiga yoki pulning xarid kobiliyatining pasayishiga sabab bulishi tabiydir va aksincha, narxlar darajasining osishi xujalik agentlarining pulga bulgan talabini oshiradi va shunga muvofik xolda muomiladagi massasi xam kupayadi.
Biroq inflyatsiyaning moxiyati pul moamalasining tovar massasi bilan ta`minlanmagan pullar bilan tulib-toshishigina iborat emas. Inflyatsiyaning moxiyati va sabablari ancha chukur bulib, ularni takror ishlab chikarish jarayonidagi (ishlab chikarish, iste`mol va jamgarish, ijtimoiy maxsulotni ayiriboshlash va iste`mol kilish) nomutanosibliklaridan, ishlab chikarish va moliya urtasidagi nomutanosibliklaridan izlash kerak.
Ular juda xilma-xil –kon`yukturavi, tsiklliy nomutanosibliklaridan to tuzilmaviy va tizimga xos nomutanosiblikkacha-bulishi mumkin. Chunonchi, 80yillarda sobik SSSRning iktisodiyotida tizimga xos tanglik belgilari namayon buldi, xam ishlab chikarish, xam moliya soxalarida bir vaktning uzida katta kulamda uzgartirishlarni amalga oshirish kerak edi.Ishlab chikarish soxasi orkada kolgan va iktisodiyot surunkali tovarlar takchilligini boshidan kechirayotgan payitda pul muomalasining pul bilan tulib-toshish xavfi ayniksa kuchli buladi. Takchillik iktisodiyotida moliya soxasi tovarlar taklif kilishga karaganda talabni kupaytirishga kuprok ishlaydi. Buning natijasida talab bilan taklif urtasidagi nomutanosiblik oshib boradi, pul muomalasi yunalishlari pul belgilari bilan tulibtoshadi, bu xol esa inflyatsiya jarayonlari vujudga kelishi uchun sharoit yaratadi.
Inflyatsiyaning moxiyati yanada tularok tushinish uchun inflyatsion solik degan xodisa ustida aloxida tuxtalib utish kerak, Uning moxiyati shundan iboratki, byudjetda nazarda tutilmagan subsidiyalar biron-bir tarmokka berilganida uning xodimlari boshka tarmoklarining xodimlariga nisbatan kushimcha pul mablaglari tarzida kushimcha afzallikka ega buladilar.
Rossiyaning kumir kazib chikaruvchi tarmogini favkulodda subsidiyalash ana shu xodisaning moxiyatini yakkol kursatib beradi.Byudjetda bunday xarajatlar nazarda tutilmaganligi sababli, xukumat kredit surab, markaziy bankka murojaat kiladi. Natijada shaxtyorlar katta miktorda pul oladi, ya`ni ularning daromadlari ancha oshadi.
Narxlar ularni oshib ketgan pul daromadlariga nisbatanancha arzonrok bulib koladi, lekin boshka tarmoklar xodimlarining daromadlari xakida bunday deb bulmaydi.
Shaxtyorlar uzlarining kushimcha daromadlarini sarflab bulgunlaricha tovarlar va xizmatlarning narxi xam oshib boradi. Kolgan axoli bundan yutkazib kuyyadi: u narxlarning oshishga chidashga va uz xarajatlarini kiskartirishga majbur buladi. Aslida olganda, kumir kazib chikarish sanoati bilan boglik bulmagan odamlarning xammasi uchun, ya`ni amalda butun axoli uchun inflyatsiya kushimcha solik tulashga aylanib ketadi.
Inflyatsiyaning okibatlari murakkab va xilma-xildir. Uning uncha katta bulmagan sur`atlari narxlarning va foyda me`yorning usishiga yordam beradi, shu tarika vaktincha kon`ekturani jonlashtiruvchi omil buladi.
Inflyatsiya chukurlashib borgan sari takror ishlab chikarish jiddiy tusikka aylanadi, jamiyatdagi iktisodiy va ijtimoiy keskinlikni kuchaytiradi. Baxo bozor iktisodiyatidagi uzining asosiy vazifasini-iktisodiyot sub`ektlari uchun xolis axborot beruvchi belgi bulish vazifasini bajarmay kuyadi.
Inflyatsiya puldan tovar kochib utishni faollashtirib bu jarayonni katta okimga aylantiradi, bulgan kizikishni yukatadi, mavoza ayriboshlashi kayta dunyoga kelishga erdam beradi. Inflyatsiyaning yukori suratlari fiskal tizimiga salbiy ta`sir kursatadi, chunki byudjetga tushayotgan soliklarning xakikiy mikdori pasayib ketadi. Inflyatsiya sharoitda axolining jamgarmalari kadirsizlanadi, kredit beradigan banklar va muassasalar xam zarar kuradilar.Uzok muddatli kredit berishning imkoni bulmay koladi, chunki kreditlash davri mobaynida kredit stavkalarini muttasil indeksatsiya kilib borish zarur buladi.
Inflyatsiyaning ijtimoiy okibatlari xam bor: u nominal shuningdek real ish xakkining usish sur`atlari tovarlar va xizmatlarining keskin oshib borayotgan narxlaridan orkada kolishga sabab buladi. Inflyatsiyadan kat`iy belgilangan daromat oluvchi odamlarining xamma toifalari zarar kuradi, ularning daromadlari yo kamayib boradi, yoki inflyatsiyaning sur`atlariga karaganda kamrok sur`atlar bilan oshadi.
Nominal kursatkichlar oshib ketishi yoki inflyatsiyaning yana bir misoli nominal foiz stavkasining oshishidan va valyutaning ayriboshlash kursi pasayishidan iboratdir.Davlat iktisodiyotidagi inflyatsiya jaroyonlari natijasida milliy pul birligining xarid kobilyati pasayadi, inflyatsiya pul zaxiralarining real kiymati eb bitiradi yoki mamlakatning pul birligini kadirsizlantiradi. Shunda axoli va korxonalar mamlakat valyutasidagi pul koldiklarini uzlarining nazarlarida xarid kobilyati mustaxkam va barkaror bulgan boshka ―kuchlirok‖ valyutaga almashtirishga xarakat kiladilar.
Inflyatsiyaning namoyon bulish shakillarini urganib chikib, biz inflyatsiya jarayon sifatida tovarlarning narxlari oshishida, pul bozorida foiz stavkalarining oshishida, milliy valyuta kursining pasayishida uz ifodasini topishini kurdik.
Ikkinchi tomondan bozor iqtisodiyoti sharoitida markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish bilan bog`liq pulli munosabatlar vositasida mamlakat milliy iqtisodiyotidagi ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini darajada sifat va miqdor ko`rsatkichlari samaradorligiga davlat tomonidan iqtisodiy ta`sir ko`rsatishning muhim moliyaviy dastaklariga ega bÿladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda markazlashirilgan pul fondlarining asosiy turi hisoblanuvchi davlat byudjeti fondini shakllantirish va undan foydalanish bilan bog`liq pul munosabatlarini bozor iqtisodiyoti sharoitida shakllantirish mexanizmini nazariy va amaliy jihatidan urganish bugungi kunda o`ziga xos dolzarb ahamiyatga egadir. Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bulib sifati ham uzgarib bormokda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi konunining buzilishi natijasida umumxujalik mexanizmining ishdan chikishiga olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bulib kolmasdan, ishlab chiqarish va kayta ishlab chikarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi. Xozirgi davr inflyatsiyasi birinchidash; pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi konunining buzilishi; ikkinchidan; - ishlab chikarishga ketadigan xarajatlar salmogining usishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi.
Inflyatsiya lotincha – [inflation] so’zidan olingan bo’lib,ish,bo’rtish, ko’pchish degan ma`noni anglatadi. Bu so’z XIX asrning urtalaridan boshlab iktisodchilar tomonidan iqtisodiy termin sifatida ishlatilguncha kadar, u tibbiyotda xavfli usma kasalini ifodalashda kullanilgan.
Tarix xaqiqatda ham bu suzning har tomonlama xavfli ekanligini kursatdi. Chunki inflyatsiya kandaydir alohida olingan bozorda tovarlar va xizmatlar narxining usishidangina iborat bulmasdan, bu umumiktisod uchun xavfli hodisadir. Inflyatsiya suzining iktisodiy ugirtmasi - muomalada mavjud bulgan tovarlar va ularning bahosiga nisbatan kup pul chikarish degan ma`noni anglatadi.
Iqtisodda inflyatsiyaning yakuni tovarlar bahosining usishiga, koniktirilmagan, lekin kisman tulanishi mumkin bulgan talablarning vujudga kelishga olib keladi. Odatda inflyatsiyaning bu turi - klassik inflyatsiya deb yuritiladiInflyatsiya suzi Pul muomalasi sohasida AQSh ning Shimoliy va Janubiy shtatlari urtasida grajdanlar urushi bulganda muomalaga juda kup mikdorda (450 mln. grin bek) kogoz dollar chikarilgan vaktdan boshlab kullanila boshlagan. Ularning sotib olish kobiliyati ikki yildan keyin 5% foizlargacha tushib ketgan.
Agar tarixga e`tibor beradigan bulsak, urush va boshka ofatlar sababli davlat xarajatlarning oshib ketishi, inflyatsiya bilan uzviy boglik. Masalan, Angliyada kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napoleon bilan urush davrida, Frantsiyada frantsuz revolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning urtalarida namoyon bulgan. Germaniyada juda yukori sur`atlardagi inflyatsiya 1923 yillarda bulib, muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha etgan va pul birligi trillion marta kadrsizlangan. Bu tarixiy misollar kursatadiki, inflyatsiya hozirgi davr jarayoni bulmasdan, tarixan mavjud bulgan jarayondir.
Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma`lum xususiyatlarga ega bulishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi, utgan davr inflyatsiyasidan fark kiluvchi xususiyatlarga zga. Oldinti inflyatsiyalar vaktinchalik bulib, ular odatda urush vaktida harbiy xarajatlarni koplash uchun kogoz pullar chikarilishi natijasida yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan turib, ya`ni ishlab chikarish va tovarooborot sur`atlarini oshirmasdan, yoki bu kursatkichlar kamayib ketgan holda davlat tomonidan buladigan xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy yullaridan biri kogoz pullarni muomalaga chik;arishdan iborat bulgan. Natijada muomalaga chikarilgan pullar, muomala uchun zarur bulgan oltin mikdoridan oshib ketgan va pulning real kiymati uning nominal kiymatidan tushib ketgan, ya`ni, xakikatda pul birligi uzida kursatilganidan kam oltin mikdorni ifoda kila boshlagan.
Oldingi inflyatsiyalarning yana bir xususiyati shundaki, ular ma`lum davrda namoyon bulgan. Hozirgi davr inflyatsiyasi esa odatda doimiy (xronik) xarakterga ega bulib xujalik hayotining barcha sohalarini kamrab olishi bilan, pul omillaridan tashkari boshka iktisodiy omillarga ta`sir kilishi bilan farklanadi.
Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bulib sifati ham uzgarib bormokda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi konunining buzilishi natijasida umumxujalik mexanizmining ishdan chikishiga olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bulib kolmasdan, ishlab chiqarish va kayta ishlab chikarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi. Xozirgi davr inflyatsiyasi birinchidash; pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi konunining buzilishi; ikkinchidan; - ishlab chikarishga ketadigan xarajatlar salmogining usishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi.

Oylar	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Yanvar	5,3	4,5	4,0	1,8	2,3	2,5	0,4	0,5
Fevral	2,7	3,0	2,9	2,3	3,5	1,5	0,6	0,9
Mart	2,3	2,4	1,9	2,9	2,2	1,0	0,2	0,9
Aprel	9,8	2,3	1,2	2,9	3,5	1,3	0,3	1,1
May	2,6	1,9	1,4	2,2	4,7	0,6	0,1	1,4
Iyun`	0,1	-2,4	-2,5	-3,4	-2,4	-2,8	-2,3	-1,3
Iyul`	-3,1	-0,7	-0,8	-0,1	-2,0	-3,1	-1,7	-1,7
Avgust	1,1	2,9	4,9	3,9	1,7	-1,6	1,3	0,2
Sentyabr	2,7	2,5	2,9	2,9	2,9	0,4	1,6	1,2
Oktiyabr	4,4	1,9	3,1	3,5	0,8	1,0	1,8	1,9
Noyabr	10,5	2,5	2,7	2,3	0,1	1,2	0,8	1,2
Dekabr	13,5	2,7	3,5	2,6	2,6	1,9	0,7	1,3
O`rtacha 1 oyga	4,2	1,9	2,1	2,0	1,6	0,3	0,3	0,6
Dekabrdan Dekabrgacha	64,3	26,0	28,2	26,6	21,6	3,8	3,7	7,8