Mundarija: kirish I bob iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida inflyatsiyani yuzaga kelish shakllari va uni ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarining nazariy asoslari

Inflyatsiyani turlari. Xalkaro amaliyotda bozorda tovarlar va xizmatlar baxosining usib borishiga karab inflyatsiyani bir necha turlarga bulib karaladi:

• 
  sudraluvchi inflyatsiya. Baholarning urtacha yildik usishi 5-10% dan oshmaydi. Inflyatsiyaning bu turi kuprok rivojlangan mamlakatlarga xos bulib, mamlakat iktisodiy rivojlanish darajasiga karab baholar oshishi 3-4% atrofida ham bulishi mumkin. Bu inflyatsiya aksincha ishlab chikarishni yanada rivojlantirishni ragbatlantiruvchi omil sifatida namoyon bulishi mumkin. Pulning kiymati barkarorligidagi uzgarish sezilmasligi mumkin.
  
• 
  shiddatli inflyatsiya. Baholarning urtayillik usishi 10-100% (ba`zida 200% gacha) bulishi mumkin. Inflyatsiyaning bu turi rivojlanayotgan mamlakatlarda kuprok uchraydi.
  
• 
  giperinflyatsiya. Baholarning usish sur`atlari yiliga 200% dan oshib ketadi. Bu inflyatsiya mamlakatlar iktisodiy rivojlanishining inkirozli davriga moe keladi va u iktisodiyot tarkibiy kismlarining uzgarishi bilan boglik. Hozirgi davrda XVF baholar oyiga 50% dan oshgan vaktda bu giperinflyatsiya deb kabul kilgan. Giperinflyatsiya davrida baholar kun sayin oshib boradi va baholar bilan ish haki urtasidagi fark juda yukori buladi. Aholining yashash sharoiti kiyinlashadi, korxonalar faoliyati yomonlashadi. Xujalik faoliyati, bozor faoliyatida naturallashtirish avj oladi.
  

Inflyatsiyaning kelib chikish sabablariga karab uning ikki toifasini kursatish mumkin: talab inflyatsiyasi va ishlab chikarish bilan boglik inflyatsiya (taklif inflyatsiyasi).
Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning bu an`naviy turi talab oshib ketganda yuzaga keladi. Ishlab chikarish sohasi aholining talabini tula kondira olmaydi, taklifga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovarlar bahosi usadi. Kam mikdordagi tovarlarga kup pul massasi tugri keladi.
Talab inflyatsiyaning yuzaga kelish sabablari kuyidagilardan iborat. a) harbiy xarajatlarning usishi va iktisodning militarlashuvi.
Harbiy texnika sotib olish va boshka harbiy xarajatlarni koplash bilan boglik bulgan jarayonlar muomalaga keragidan ortikcha pul chikarishning omili hisoblanadi.
b) davlat karzlarning usishi va byudjet defitsitining mavjudligi.
Byudjet defitsiti odatda zayomlar chikarish yoki banknotalar emissiya kilish yuli bilan koplanadi. Bu uz navbatida kushimcha muomala vositalari bulishiga, kushimcha talab yuzaga kelishiga olib keladi. Uzbekistonda byudjeti defitsitini koplash yukorilardagidan tashkari 1996 yildan boshlab davlat kiska muddatli majburiyatlarini (D+M) sotish orkali ham koplanmokda.
v) Xalk hujaligiga ortikcha kreditlar berish natijasida muomalada kredit bilan borlik muomala vositalari yuzaga keladi. Bular tovar va xizmatlarga bulgan talabni oshiradi.
g) Chet el valyutasining mamlakatga kirib kelishi va uning milliy valyutaga almashinuvi natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy pulga nisbatan chet el valyutaning kadri oshadi.
d) Xalk xujaligining etakchi tarmoklarini keragidan ortikcha investitsiyalar
ham oborotga kushimcha pul ekvivalentlarini chikarishiga olib keladi. Shunday kilib, talab inflyatsiyasi umumiy talabning usishi yatijasida Bu inflyatsiyaning sabablari kuydagilar bulishi mumkin: ^:

1. 
   har xil jarayonlar va tarkibiy uzgarishlar tufayli mehnat unumdorligining pasayishi natijasida maxsulot ishlab chikarishga ketgan xarajatlar oshadi. Umuman xalk xujaligi buyicha ishlab chikarish hajmi, binobarin, tovarlar buyicha taklif kiskaradi va tovarlar bahosi oshadi. Korxonalarning foyda hajmi kiskaradi.
   
2. 
   har xil yangi xizmat turlari paydo buladi ishlab chikarishga nisbatan kam mehnat unumdorligida yukori ish haki olishga imkoniyat tugiladi. Natijada tovar va xizmatlarga bulgan baho oshib boradi,
   

v) aholini sotsial jihatdan himoyalash maksadida ish hakining oshishi, tovarlar bahosining oshishiga olib keladi va yana ish haki oshadi. va h.k. bu zanjir uzluksiz davom kilish mumkin.