Mundarija: kirish I bob. Jamiyat va tilning o'zaro ta'sirini tahlil qilish

Ijtimoiy omillarning fonetik va morfologik tizimga ta'siri
Til tuzilishining fonetik va morfologik darajada rivojlanishi juda sekin davom etadi, buni M.V. Panov, E.D. Polivanov va boshqalar.Bu, birinchi navbatda, lisoniy tuzilmaning bu darajalariga ijtimoiy omillarning kamroq ta'sir ko'rsatishi bilan bog'liq.
Fonetik darajada ijtimoiy omillar faqat bilvosita ta'sir ko'rsatishi mumkin va ma'lum bir tilda so'zlashuvchilarning talaffuzining o'ziga xos xususiyatlari to'planib, faqat asta-sekin umumiy fonetik tizimdagi o'zgarishlarga olib keladi, omilning o'zi noma'lum bo'lib qolishi mumkin.
Bunday bilvosita ta'sirga misol qilib, boshqa tillardan leksik o'zlashtirishlarni keltirish mumkin. Shunday qilib, pedikyur, ariq, alarmist so'zlarini o'zlashtirish natijasida yumshoq undosh [k '] dan keyin orqa unlilarni ishlatish mumkin bo'ldi.
Uzoq vaqt davomida talaffuz harakatlarining tejamkorligi nazariyasi, shuningdek, fonemalarning tejamkorligi nazariyasi va ularning o'ziga xos xususiyatlari juda dolzarb bo'lib kelgan, bu nazariyalarga ko'ra, evolyutsiya artikulyatsiyani soddalashtirishga olib keladi. Biroq, bu nazariyalar, aksincha, talaffuz harakatlarining ortishi yoki fonemalar sonining ko'payishiga olib kelgan o'zgarishlar faktlarini tushuntira olmaydi. Boshqa nazariyalar ham mavjud, ammo ularning hech biri to'liq isbotlanmagan.
Demak, aytish mumkinki, til fonetik tarkibi evolyutsiyasi jarayonida ijtimoiy omillar ko‘proq yordamchi vosita vazifasini bajaradi. [lordlar]
Til tuzilishining morfologik darajasi eng barqaror, u qat'iy tartibga solingan, bundan tashqari, u morfologik tushunchalar va kategoriyalar majmuasiga ega. Biroq, morfologik tizimlar o'zgarmaydi, deyish mumkin emas, bunday xususiyat faqat o'lik tillarga xosdir. Bundan tashqari, tilning morfologik tizimi muayyan jamiyat nutq faoliyati jarayonida tarixan shakllanib, til taraqqiyotining ichki qonuniyatlari ham ijtimoiy hodisadir.
Zamonaviy dunyo tillarida turli xil morfologik tizimlar mavjud - infleksion, izolyatsiya qiluvchi, aglutinatsiya qiluvchi, inkorporativ. Ushbu xilma-xillik quyidagi sabablarga ko'ra yuzaga keladi:

• 
  morfologik kategoriyalar (holat, son, tip va boshqalar) bir qancha tarixiy davrlar mahsuli;
  
• 
  turli omillar (jumladan, ijtimoiy omillar) ta'sirida turli morfologik kategoriyalar o'z-o'zidan shakllanadi.
  

Shakllanish jarayonida morfologik tizimga uch turdagi omillar ta'sir qiladi:

1. 
   keng ma'noda ijtimoiy rivojlanish;
   
2. 
   ichki tuzilmaviy o'zgarishlar
   
3. 
   xorijiy ta'sir.
   

Ijtimoiy omillarning morfologik tizimga ta'siri natijalarini ajratib ko'rsatish qiyin, lekin ularning ta'siri bilvosita tilning ichki imkoniyatlarini rag'batlantirishga, tizimning o'zida etuk yoki etuk jarayonlarni tezlashtirish yoki sekinlashtirishga ta'sir qiladi. Bunday jarayonlarni, masalan, ismlarning o'zgarmaslikka moyilligi, holatlarning qisqarishi va boshqalar deb atash mumkin. Ushbu jarayonlar umumiy ish tizimiga jiddiy ta'sir ko'rsatadigan ish oxirlarining o'zgarishiga olib keldi. Bu jarayonlarni quyidagi ijtimoiy omillar rag'batlantirdi: adabiy me'yorga erkin munosabat, kasbiy nutqning til sohasi sifatida ta'siri.
Aynan til faoliyatining kasbiy sohasida soʻzlashuv nutqining taʼsiri topiladi, bu yerda ijtimoiy sabablarga koʻra nutq iqtisodiyoti qonuni, oʻxshatish qonuni va boshqalarning amal qilishi faolroq namoyon boʻladi. [valgina] Bu holat shakllaridan foydalanishda tebranishlarga olib keldi. Professor-professor kabi nominativ hol shakllarining tebranishlari bunday tebranishlarga misol bo'la oladi. Nominativ holatning bu o'zgarishi ko'plab erkak ismlariga ta'sir qildi. Shuni ta'kidlash kerakki, -a bilan tugaydigan shakllar, ko'proq "yoshroq", lekin bir qator nomlarda ular allaqachon mustahkamlangan, masalan, yillar - yillar, svetoforlar - svetoforlar va boshqalar. Nominativ hol shaklining morfologik tizimdagi bu tebranish jarayoni 19-asrda boshlangan va diqqatga sazovorki, hozirgi vaqtda ham davom etmoqda. Bu o'z-o'zidan paydo bo'lgan morfologik tizimning qanchalik sekin o'zgarishini yana bir bor isbotlaydi¹³.