Pedikyur. Dizayn. Tirnoq o `stirish. Kasalliklar. G'amxo'rlik Saytdan qidirish
Download 404.22 Kb.
|
sutemizuvchilar
|
Pedikyur. Dizayn. Tirnoq o `stirish. Kasalliklar. G'amxo'rlik Saytdan qidirish... uy Dizayn Echidna hayvondir. Echidna yashash joyi Echidna hayvondir. Echidna yashash joyi Echidna navlari va yashash joylari, tashqi ko'rinish va fiziologik xususiyatlari, tavsifi, ovqatlanishi, ko'payishi, uyda saqlash bo'yicha maslahatlar. Maqolaning mazmuni: Echidna nazarda tutadi tuxum qoʻyuvchi sutemizuvchi bir dovonning ajralishidan. Bu mutlaqo noyob mavjudot bo'lib, zoologlar platypus bilan birgalikda Monotremata - Qush hayvoni deb nomlangan mustaqil zoologik otryadni ajratib olishdi. Bu nom ushbu ikki hayvonning anatomik tuzilishi va fiziologiyasining ajoyib xususiyatlarini yaxshi tushuntiradi, tuxum qo'yish, qushlar kabi, lekin sut emizuvchilar kabi yangi tug'ilgan chaqaloqlarni sut bilan oziqlantirish. Echidna navlari va yashash joylari Evropa fani birinchi marta echidna mavjudligi haqida London Qirollik zoologiya jamiyati a'zosi Jorj Shouning 1792 yilda o'qigan hisobotidan bilib oldi. Ammo bu hayvonning birinchi ta'rifini tuzgan Shou dastlab uni chumolixo'r deb tasniflashda xato qilgan. Keyinchalik, bu ajoyib mavjudot haqida ko'plab yangi va g'ayrioddiy narsalarni bilib olgan zoologlar kashfiyotchining xatosini tuzatdilar.
haqiqiy echidnas (Tachyglossus); prochidnas (Zaglossus); hozirda yoʻq boʻlib ketgan jins (Megalibgwilia). Tabiatda mavjud bo'lgan haqiqiy echidnalarning (Tachyglossus) yagona vakili bu besh kenja turga ega bo'lgan Avstraliya echidnasi (Tachyglossus aculeatus): Tachyglossus aculeatus multiaculeatus, Kenguru orolida yashaydi; Tachyglossus aculeatus setosus, Tasmanian echidna, yashash joyi - Bass bo'g'ozidagi Tasmaniya oroli va Furneau orollari guruhi; Tachyglossus aculeatus acanthion, Avstraliyaning shimoliy hududida va G'arbiy Avstraliya; Tachyglossus aculeatus, Avstraliyaning Viktoriya, Yangi Janubiy Uels va Kvinslend shtatlarida; Tachyglossus aculeatus lawesii, yashash joyi - Yangi Gvineya orollari, shuningdek nam o'rmonlar Avstraliyaning shimoli-sharqidagi Kvinslend shtatida. Echidnaning ko'rinishi va fiziologik xususiyatlari Echidna birlashtiradi tashqi belgilar bir vaqtning o'zida kamida ikkita sutemizuvchi - kirpi va chumolixo'r, bu uning ko'rinishini juda g'ayrioddiy va osongina tanib olish imkonini beradi. Avstraliyalik echidnaning standart uzunligi 30-45 santimetr va og'irligi 2,5 dan 5 kg gacha. Ushbu sutemizuvchining Tasmaniya kenja turi sezilarli darajada kattaroq - 53 santimetrgacha. Hayvonning tanasi biroz yassilangan shaklga ega, kichik boshli, kalta, qalin, kuchli oyoqlari va kichik, egri dumi bor. Yirtqichning og'zi konus shaklida cho'zilgan va asta-sekin uzunligi 75 santimetrgacha bo'lgan silindrsimon "tumshuq" ga aylanadi. "Gumga" ning shakli tekis yoki biroz kavisli bo'lishi mumkin (kichik turlarga qarab). "Gumga" o'ljani aniqlash va uni singdirish uchun eng muhim organdir. Juda sezgir burun va og'iz teshigidan tashqari, "tumshuq" mexanoreseptorlar va elektroretseptorlarni o'z ichiga oladi - bu hasharotlarning kuchsiz harakati natijasida yuzaga keladigan elektr maydonidagi eng kichik tebranishlarni qabul qilishga qodir bo'lgan tananing maxsus hujayralari. Elektroreseptor hujayralari endi ma'lum bo'lganlarning hech birida topilmaydi zamonaviy fan sutemizuvchilar (platipusdan tashqari). Og'iz tumshug'ining tuzilishining xususiyatlari shundan iboratki, echidna boshqa hayvonlar singari o'ljasini yutish uchun og'zini to'liq ocha olmaydi. Uning og'iz teshigi 5 mm dan oshmaydi. Shuning uchun u faqat chumolixo'r kabi uzun ingichka va yopishqoq tilini oziq-ovqat yo'nalishi bo'yicha "otib tashlashga" qodir, unga yopishgan hamma narsani og'ziga tortadi va kattaligi bo'yicha shunday kichik teshikka o'tishga qodir. Bu qushni ba'zan deyilganidek, "tikkanli chumolixo'r" ning tumshug'i butunlay tishsizdir. Tishlar o'rniga qattiq ovqatni maydalash, tilning ildizi va og'izning tanglayini maydalash uchun mayda o'tkir shoxli ignalar ishlatiladi. Echidnaning quloqlari boshning qalin sochlari ostida joylashgan va hatto chaqaloqning yalang'och tanasida ham deyarli ko'rinmaydi. Shu bilan birga, qushning eshitish qobiliyati juda yaxshi. Ayniqsa, hasharotlarning er osti harakati tomonidan chiqariladigan past chastota diapazonida. Sutemizuvchilarning ko'zlari kichik, ko'z qovoqlaridan tashqari, miltillovchi membranalar mavjud. Ko'zlari kichik bo'lishiga qaramay, u zo'r ko'rish qobiliyatiga ega (yaqingacha bu teskari deb hisoblangan), bu o'tkir eshitish va ajoyib hid hissi bilan birgalikda unga xavfni o'z vaqtida aniqlashga yordam beradi va ko'p hollarda to'g'ridan-to'g'ri to'qnashuvlardan saqlaydi. yirtqichlar. Kommunikativ bo'lmagan turmush tarzini olib boradigan echidna deyarli ovozli tovushlarni chiqarmaydi. Faqat sutemizuvchining haddan tashqari hayajonli daqiqalarida yumshoq xirillash eshitilishi mumkin. Hayvonning tanasi jigarrang-jigarrang sochlar bilan qoplangan, yon tomonlari va orqa tomonlari kirpi kabi uzun va o'tkir ignalar bilan himoyalangan. Ignalilar uzunligi 5-6 santimetrga etadi. Kuchli kuchli besh barmoqli panjalar (uch barmoqlilar prochidnada uchraydi) kuchli keng tirnoqlari bilan qurollangan va erni qazish, katta toshlarni siljitish va termit tepaliklarini yo'q qilish uchun yaxshi moslashgan. Voyaga etgan erkaklarda, orqa oyoq-qo'llarining to'pig'ida, ichida o'tkir va ichi bo'sh shoxli nayzalar mavjud. Echidnaning kashshof zoologlari bu shpurlarni yanglishib maxsus zaharli tikanlar deb bilishgan (ehtimol bu erda ham shundaydir. zaharli ism hayvon), hujum qiluvchi yirtqichlardan himoya qilish uchun mo'ljallangan. Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, bu shpurlarda zahar yo'q va hayvon ularni faqat tikanli terisini tarash uchun ishlatadi. Urgʻochisining qornida urchitish mavsumi arafasida teri burmasi (zoda sumkasi) hosil boʻlib, unda u qoʻygan tuxumini, soʻngra tuxumdan chiqqan bolasini hamma kabi sut bilan boqadi. marsupial sutemizuvchilar Avstraliya hayvonlari. Sutemizuvchilar anatomiyasining o'ziga xosligi, shuningdek, ichak va siydik-jinsiy yo'llarning bir vaqtning o'zida ajralib chiqadigan kloakaning mavjudligidadir. Shu sababli, echidna Monotremes zoologik tartibiga tayinlangan. Erkak jinsiy olatni ham o'ziga xosdir, u katta, bir vaqtning o'zida uchta tarvaqaylab ketgan boshga ega - bu juftlashishda yanada ishonchli natija beradi. juftlashish davri. Tabiatdagi echidnaning turmush tarzi va xatti-harakati Avstraliyalik echidnaning odatlari va turmush tarzi bir hil emas va nafaqat hayvonning har bir kichik turining xatti-harakatlarining individual nuanslariga, balki iqlim, tabiiy landshaft va ma'lum bir yashash joyining o'ziga xos xususiyatlariga ham bog'liq. "Tikkan chumolixo'r"ni Avstraliya materikining turli hududlarida va unga tutash orollarda - issiq cho'llarda va quruq butalarda, issiq nam joylarda topish mumkin. ekvatorial o'rmonlar togʻ etaklaridagi butazor oʻrmonda. Echidna suv havzalarida, qishloq xo'jaligi erlarida va hatto shahar atrofidagi joylarda ham o'zini yaxshi his qiladi. Qaniydi, oziq-ovqat yetarli bo'lsa va yirtqich hayvonlar kamroq bo'lsa. Tasmaniya oroli va Avstraliya Alp tog'lari etaklarida, yiliga bir necha oy davomida harorat sezilarli darajada noldan pastga tushadi va yer uzoq vaqt qor ko'rpa bilan qoplanadi, hayvon qish uyqusiga o'tadi, avvalroq qazib olgan. o'zi uchun chuqur chuqur. Yozda to'plangan teri osti yog 'miqdorining katta miqdori oziq-ovqat etishmasligining bu sovuq davridan osongina omon qolishga imkon beradi. Qorsiz va issiq hududlar bu tikanli hayvon uyg'oq butun yil davomida. Mo''tadil kontinental iqlimi bo'lgan hududlarda echidna kunning vaqtidan qat'i nazar, faol hayot tarzini olib boradi. Ammo issiq yarim cho'llarda u faqat kechasi, issiqlik pasayganda ovga chiqadi. Ushbu jonzotning organizmi ter bezlarining to'liq anatomik yo'qligi va o'zining past tana harorati (30-32 ° C) tufayli ortib borayotgan issiqlik indekslariga juda yomon toqat qiladi. "Tikuvchi chumolixo'r" yolg'iz hayvon bo'lib, faqat juftlashish davrida o'z turi bilan muloqot qila oladi. Kundalik hayotda, bu hayvonlar, ular ma'lum bir yashash joyiga rioya qilishlariga qaramay, o'zaro urushlar olib bormaydilar, qo'shnilarga ba'zan belgilangan hududlarning chegaralarini buzishlariga xotirjamlik bilan ruxsat berishadi. Tana anatomiyasining o'ziga xos xususiyatlari va katta kavisli tirnoqlari tufayli sutemizuvchi biroz noqulay va nisbatan sekin harakat qiladi. Va bu qushni suv qushlari yoki suvni yaxshi ko'radigan hayvonlarga bog'lash mumkin bo'lmasa-da, hayvon juda yaxshi suzadi. Agar kerak bo'lsa, u suzish orqali keng daryoni osongina engib o'tadi. Avstraliyalik echidna Avstraliya qit'asida keng yashash joyiga ega bo'lishiga qaramay, uning ko'pgina odatlari hali to'liq o'rganilmagan - bu hayvon juda yashirin turmush tarzini olib boradi. Echidna taomlari Og'iz bo'shlig'i tuzilishining xususiyatlari, umuman olganda, echidnaning ovqatlanishini aniqladi. Potensial o'ljaning kattaligi og'iz ochilishining kattaligi bilan cheklanganligi sababli, kichik hasharotlar oziq-ovqat asosini tashkil qiladi. Birinchidan, bu termitlar va chumolilar bo'lib, tikanli hayvon chumoli uyalari qazish va termit tepaliklarini maydalash orqali erishadi. Bundan tashqari, "tikkanli chumolixo'r" shilimshiqlar, salyangozlar, qurtlar va hasharotlar lichinkalari bilan oziqlanadi.
Istisno hollarda, teri osti yog 'zaxiralari tufayli echidna bir oy davomida oziq-ovqatsiz bo'lishi mumkin. Echidnani ko'paytirish Bu ajoyib hayvonning juftlash davri may oyida boshlanadi va sentyabrda tugaydi. Sherikni, aniqrog'i, sheriklarni jalb qilish uchun (bir nechta erkak bir vaqtning o'zida bitta ayolga ergashishi mumkin, raqobatni shakllantiradi), urg'ochi kuchli mushk hidini chiqaradi va kloaka yordamida "ta'qibchilar" ga xushbo'y xabarlar qoldiradi. "Kelin" uchun erkaklarning uchrashishi bir necha hafta davom etishi mumkin, natijada g'olib erkakning ayol bilan juftlashishi bilan tugaydi, bu esa yonboshida yotgan holda sodir bo'ladi. Vaqt o'tib, juftlashish taxminan bir soat davom etadi, shundan so'ng er-xotin abadiy tarqalib ketadi. Homiladorlikning davomiyligi 21 dan 28 kungacha. U teri qobig'i bo'lgan bej-krem rangdagi bir yoki ikkita juda kichik tuxumni (og'irligi taxminan 1,5 gramm) urg'ochi tomonidan qo'yilishi bilan tugaydi. Tanho quruq va iliq joyda - zot teshigida zo'rg'a tuxum qo'yadi, echidna ularni darhol sumkasiga olib boradi. U buni qanday qiladi, aslida og'izning normal o'lchami va mukammal panjalari bo'lmasa, zoologlar hali aniq ayta olmaydilar. Tuxumlar sumkaga solingandan so'ng, urg'ochi nasl paydo bo'lishidan oldin ularni ehtiyotkorlik bilan yana 10 kun davomida ko'taradi. Hayot va emizikli chaqaloq echidna Og'irligi bor-yo'g'i 0,5 gramm bo'lgan tuxumdan chiqqan buzoq mustaqil ravishda sumkaning old qismiga sutli maydon deb ataladigan teriga o'tadi (bu zonada sut bezlarining 150 ga yaqin teshiklari mavjud), u erda u ovqatlana boshlaydi. pushti rangdagi echidna suti (ortiqcha temir miqdoridan) ... Kelajakda u deyarli ikki oy davomida onaning sumkasida qolib, tezda vaznga ega bo'ladi. Ikki oy o'tgach, "chaqaloq" allaqachon 400-450 grammni tashkil qiladi. Bu vaqtga kelib, bola o'z tikanlarini hosil qildi va onasi uni sumkadan oldindan tayyorlangan boshpana teshigiga qo'yib yuboradi.
Mavjud kuzatuvlarga ko'ra, "tikkanli chumolixo'r" ning juftlashishi juda kam uchraydi - har 3-7 yilda bir martadan ko'p emas. Tabiatda umr ko'rish davomiyligi 15-16 yil. Echidnalarning tabiiy dushmanlari va mudofaa usullari Avstraliya qit'asida va Tasmaniyada echidnalarning asosiy dushmanlari: dingo itlari, marsupiallar. tasmaniya shaytonlari, kaltakesaklar, tulkilar va yovvoyi itlar va mushuklarni kuzatib boring. Yaxshi hid hissi, o'tkir ko'rish va mukammal eshitish bu tikanli va juda zararsiz mavjudotga xavfdan qochishga yordam beradi. Dushmanni topib, echidna har doim e'tiborsiz qoldirishga harakat qiladi. Agar bu bajarilmasa, u bir vaqtning o'zida to'rtta panja bilan bir vaqtning o'zida chuqur qazish uchun olinadi, bir zumda erga chuqur tushadi va dushmanning hujumi uchun orqa tomonni igna bilan qoplaydi. Bu uning eng sevimli himoya usuli. Agar biron sababga ko'ra, depressiyani qazishning iloji bo'lmasa, hayvon, kirpi kabi, tikanli to'pga o'raladi. To'g'ri, bu najot usuli unchalik mukammal emas. Tajribali avstraliyalik yirtqichlar uzoq vaqt davomida o'ralgan echidnalarni engib o'tishni o'rgandilar, ularni uzoq vaqt davomida suvga ag'dardilar yoki erga dumaladilar va hali ham ignalar bilan himoyalanmagan holda oshqozonni ushlashga harakat qilishdi (hayvonning mushaklari burilish uchun javobgar bo'lganida). to'p charchaydi va tikanli to'p biroz ochiladi). Ko'pincha tikanli sutemizuvchi mahalliy ovchilarning qurboniga aylanadi, ular uni faqat yog 'uchun ovlashadi, bu mahalliy qabilalar orasida o'ziga xos lazzat hisoblanadi.
Shuning uchun, echidnani saqlash uchun maqbul sharoitlar uyning oldida yoki kommunal hovlida hayvonni sovuqdan, issiqdan va juda bezovta qiluvchi mehmonlardan ishonchli himoya qiladigan keng to'siqdir. Unutmang - "tikinchoq chumolixo'r" yolg'izlikni afzal ko'radi. Biroq, bu uning hovli bo'ylab yurishini istisno qilmaydi. Hayvon itoatkor va osoyishta xarakterga ega, uy a'zolari va boshqa uy hayvonlari bilan yaxshi munosabatda bo'ladi. Hech qachon o'zini tajovuzkor tutmaydi. Uning tirnoqlaridan azob chekishi mumkin bo'lgan yagona narsa - bu sizning sevimli gul bog'ingiz yoki sabzavot bog'ingiz bo'lib, u har qanday mazali narsani albatta tekshiradi. Ratsionga kelsak. Uyda hayvon o'zining sevimli chumolilari va termitlarisiz ishlashga qodir. Echidna, albatta, tug'ralgan qattiq tuxum, mevalar, non, shuningdek qiyma go'shtni mamnuniyat bilan iste'mol qiladi. Ayniqsa, sut va xom ashyoni yaxshi ko'radi tovuq tuxumlari... Ichimlik suvi bilan idish haqida unutmang. Uy hayvonining tikanli terisini parvarish qilish uchun egasining harakatlari talab qilinmaydi. Hayvon barcha kerakli manipulyatsiyalarni mustaqil ravishda bajarishga qodir. Asirlikda bu hayvon deyarli ko'paymaydi. Dunyodagi faqat beshta hayvonot bog'i echidna avlodini olishga muvaffaq bo'ldi, ammo tug'ilgan uy hayvonlarining hech biri balog'at yoshiga qadar omon qolmadi. Echidna haqida ko'proq ma'lumot olish uchun ushbu videoga qarang: Avstraliya echidnasi (lotincha Tachyglossus aculeatus) qon harorati eng past sutemizuvchi hisoblanadi. Echidnalarning taksonomiyasi juda chalkash, ba'zi ma'lumotnomalarda ularning 5 turi borligi yozilgan. Biroq, hozir olimlarning fikriga ko'ra, faqat ikkita echidna bor - Yangi Gvineyada yashaydigan prochidna (Zaglossus bruijni) va Avstraliyada, Tasmaniya orolida va orollarda keng tarqalgan echidna (Tachyglossus aculeatus). Bass bo'g'ozi. Echidna "beshinchi qit'ada" keng tarqalganiga qaramay, u eng sirli avstraliyalik hayvonlardan biridir. Echidna shu qadar yashirin turmush tarzini olib boradiki, bu hayvonning biologiyasining ko'plab xususiyatlari tadqiqotchilarga haligacha noma'lum. Birinchi marta evropalik olimlar echidna haqida 1792 yilda, Londondagi Qirollik zoologiya jamiyati a'zosi Jorj Shou (bir necha yil o'tgach, platypusni tasvirlab bergan) ushbu hayvonning tavsifini tuzib, uni noto'g'ri chumolixo'rlar ro'yxatiga kiritganida bilib oldilar. . Gap shundaki, bu ajoyib burunli jonzot chumoli uyasida ushlangan. Olimda hayvonning biologiyasi haqida boshqa ma'lumotlar yo'q edi. O'n yil o'tgach, Shouning hamyurti anatomi Edvard Xom bittasini topdi umumiy xususiyat- bu hayvonlarning ikkalasining orqa tomonida kloakaga olib boradigan faqat bitta teshik bor. Va allaqachon ichaklar, siydik yo'llari va jinsiy yo'llar unga ochiladi. Bu xususiyatga asoslanib, monotremlarning tartibi (Monotremata) ajratildi. Ammo, kloaka mavjudligidan tashqari, echidnas va platypuslar boshqa barcha sutemizuvchilardan yana bir asosiy farqga ega - bu hayvonlar tuxum qo'yadi. Shunday qilib g'ayrioddiy usul Olimlar naslchilikni faqat 1884 yilda, Adelaidadagi Janubiy Avstraliya muzeyi direktori Vilgelm Xake bu hayvonning urg'ochisida yaxshi rivojlangan sumka va undagi mayda yumaloq tuxumni ko'rganida kashf etdilar. Ekidna va platypus ham bir qator umumiy xususiyatlarga ega, masalan, xromosomalar tuzilishi. Ular monotremalarda ikki xilda ifodalanadi - boshqa sutemizuvchilar xromosomalariga o'xshash yirik (makrosomalar) va sudralib yuruvchilar xromosomalariga o'xshash va boshqa hayvonlarda umuman uchramaydigan kichik (mikrosomalar). Ammo tashqi tomondan, echidna va platypus butunlay boshqacha. Echidna - tana vazni 2 dan 7 kg gacha, uzunligi taxminan 50 sm bo'lgan hayvon.Tanasi dag'al jun va tikanli ignalar bilan qoplangan, uzunligi 6-8 sm ga etadi.Ekidnaning bo'yni qisqa. , va uning boshi uzun silindrsimon "tumshug'i" bilan tugaydi. Xuddi platypus kabi, echidnaning "tumshug'i" juda sezgir organdir. Uning terisida ham mexanoreseptor hujayralar, ham maxsus elektroretseptorlar mavjud. Ular echidna o'ljasi - mayda hayvonlarning harakatidan kelib chiqadigan elektromagnit maydondagi zaif o'zgarishlarni sezadilar. Ekidna va platypusdan tashqari boshqa sutemizuvchilarda bunday elektroretseptorlar hali topilmagan. Og'iz teshigi tumshug'ining oxirida echidnada joylashgan. Bu juda kichkina, ammo uzun, 25 sm gacha, yopishqoq til hayvonning og'ziga qo'yiladi, uning yordamida echidna o'z o'ljasini muvaffaqiyatli ushlaydi. Echidnaning qisqa va kuchli old oyoqlari kuchli kavisli tirnoqlar bilan jihozlangan bo'lib, ular yordamida termit tepaliklarini yirtib tashlaydi. Qizig'i shundaki, bu hayvonlar yaxshi suzishi mumkin! Bundan tashqari, echidnaning katta yoshli erkaklarining orqa oyoq-qo'llarida kichik shoxchalar seziladi - platypus kabi, ammo unchalik rivojlangan emas va zaharli bez bilan bog'liq emas. Quyruq qisqa yoki umuman quloqchalar yo'q yoki ular juda kichik, kichik va ko'zlar - ko'rish echidna hayotida etakchi rol o'ynamaydi. Oziq-ovqat izlashda u asosan hidga tayanadi va dushmanlardan qutqarishda - eshitish orqali. Echidnaning miyasi platypusnikiga qaraganda yaxshiroq rivojlangan va ko'proq konvolyutsiyalarga ega. Bu hayvonlar, yuqorida aytib o'tilganidek, juda yashirin yashaydi. Shunday qilib, masalan, echidnalarning naslchilik xususiyatlari yaqin vaqtgacha noma'lum bo'lib qoldi. Nisbatan yaqinda, laboratoriyadagi mashaqqatli mehnat va tabiatdagi tikanli hayvonlarni o'n ming soatdan ortiq kuzatishdan so'ng, olimlar o'zlarining oilaviy hayoti sirlarini o'rganishga muvaffaq bo'lishdi.
Juftlanish mavsumidan tashqari, echidnas yolg'iz turmush tarzini olib boradi va uzoq vaqt naslchilik davrida erkaklar urg'ochilarni qanday topishi sirligicha qoldi. Ma'lum bo'lishicha, bu jarayonda kimyoviy signallar asosiy rol o'ynaydi - juftlashish davrida hayvonlar juda kuchli mushk hidini chiqaradi. Taxminan bir oydan keyin birga yashash Guruhni tashkil etuvchi ilonlar jiddiyroq munosabatlarga o'tishga qaror qilishadi. Borgan sari bir yoki boshqa erkak, ba'zan esa bir vaqtning o'zida bir nechtasi urg'ochi dumini o'zining stigmalari bilan tegizishni boshlaydi va uning tanasini ehtiyotkorlik bilan hidlaydi. Agar ayol hali ham juftlashishga tayyor bo'lmasa, u qattiq tikanli to'pga o'raladi va bu pozitsiya bir muncha vaqt uning janoblarining ishtiyoqini sovutadi. Ovga kelgan urg'ochi echidna, aksincha, bo'shashadi va muzlaydi, keyin erkaklar uning atrofida dumaloq raqsga tushishni boshlaydilar va er bo'laklarini chetga surib tashlaydilar. Bir muncha vaqt o'tgach, urg'ochi atrofida 18-25 sm chuqurlikdagi haqiqiy xandaq paydo bo'ladi - uzoq vaqt davomida odamlar Avstraliya tuprog'idagi bu g'alati doiralarning kelib chiqishi haqida hayron bo'lishdi! Ammo qaytib To'y marosimi echidn. Bir vaqtning o'zida erkaklarning eng kattasi boshini keyingisiga aylantiradi va uni xandaqdan itarib yuborishga harakat qiladi. Surish musobaqasi bitta erkak g'olib xandaqda qolguncha davom etadi. Nihoyat, ayol bilan yolg'iz qolgan holda, u yer qazishni davom ettiradi, "nikoh to'shagini" yanada qulayroq qilishga harakat qiladi va shu bilan birga uning panjalarini silab, tanlaganini hayajonga soladi. Juftlanish taxminan bir soat davom etadi va erkak o'z kloakasining ochilishini sevgi ekstazi bilan muzlatilgan ayolning kloakasiga bosishidan iborat. Shundan so'ng 21-28 kun o'tgach, urg'ochi maxsus nasl teshigiga kirib, bitta tuxum qo'yadi. U platypus tuxumi kabi kichik va og'irligi atigi 1,5 g - no'xat kabi! Echidna tuxumni kloakadan oshqozondagi sumkaga qanday o'tkazishini hech kim ko'rmagan - uning og'zi bu uchun juda kichik va kuchli tirnoqli panjalari juda noqulay. Ehtimol, ayol tanasini shu qadar mohirlik bilan egadiki, tuxum o'zini sumkaga aylantiradi.
Kichkina, kattaligi 13-15 mm, og'irligi atigi 0,4-0,5 g bo'lgan buzoq 10 kundan keyin tug'iladi. Yumurtadan chiqqanda u tuxumning zich uch qavatli qobig'ini yirtib tashlashi kerak - buning uchun qushlar va sudraluvchilardagi tuxum tishining analogi bo'lgan burundagi maxsus shoxli tugma xizmat qiladi. Ammo echidna har qanday yoshda haqiqiy tishlarga ega emas - yaqinda tuxumdan chiqqan kichik platypusdan farqli o'laroq. Chiqib ketgan chaqaloq echidnaning ko'zlari oddiy va teri ostida yashiringan, orqa oyoqlari esa deyarli rivojlanmagan. Ammo oldingi panjalarda allaqachon aniq belgilangan oyoq barmoqlari va hatto shaffof tirnoqlari bor. Aynan oldingi oyoq-qo'llar yordamida kichik echidna taxminan 4 soat ichida sumkaning orqa qismidan old tomonga, sutli maydon yoki areola deb ataladigan hududga o'tadi. Bu sohada sut bezlarining 100-150 ta alohida teshiklari ochiladi. Har bir teshik maxsus soch follikulasi bilan jihozlangan bo'lib, u tuzilishida oddiy sochlardan farq qiladi. Kichkintoy bu tuklarni og'zi bilan siqib qo'yganida, ovqat uning oshqozoniga kiradi - garchi ilgari u shunchaki ajratilgan sutni yalab yuboradi deb ishonishgan. Yosh echidnalar juda tez o'sadi, atigi ikki oy ichida ular o'z vaznini 800-1000 marta oshiradi va 400 g massaga etadi! Buzoqni kerakli miqdorda sut bilan ta'minlash uchun ayol ko'p vaqtini ovqat topishga bag'ishlashga majbur bo'ladi. Echidnam uchun oziq-ovqat asosan chumolilar va termitlar bo'lib, ular kuchli tirnoqlari bilan yerni va termit tepaliklarini yirtib tashlaydilar. Bu hayvonlar boshqa hasharotlar va qurtlarni mensimaydi. Va echidnaning tishlari bo'lmasa-da, uning tilining orqa qismida shoxli tishlari bor, ular taroqsimon tanglayga ishqalanadi va o'ljani maydalaydi. Til yordamida echidna nafaqat ovqatni, balki mayda toshlarni ham yutadi, ular oshqozonga tushib, qushlarda bo'lgani kabi, yirtqichlarni oxirgi maydalash uchun tegirmon toshlari bo'lib xizmat qiladi. Go'dak echidna onasining sumkasida taxminan 50 kun qoladi - bu yoshga kelib u shunchaki sig'may qoladi va bundan tashqari, tikanlar paydo bo'ladi. Shundan so'ng, onasi uni chuqurlikda qoldirib, har 5-10 kunda ovqatlantirish uchun keladi - lekin bolani bitta ovqatlantirish uchun oladigan sut miqdori tana vaznining taxminan 20% ni tashkil qiladi! Bu yana deyarli 5 oy davom etadi. Hammasi bo'lib, oziqlantirish jarayoni deyarli 200 kun davom etadi. Shuning uchun echidna yiliga faqat bir marta ko'payishi mumkin. Ammo ko'payishning past darajasi bu hayvonlarda uzoq umr ko'rish bilan qoplanadi. Yovvoyi tabiatda echidnaning uzoq umr ko'rish bo'yicha ishonchli mashhur rekordi 16 yil va bitta echidna Filadelfiya hayvonot bog'ida 49 yil - deyarli yarim asr yashagan!
Avstraliyalik Echidna 5 sentlik tangada va 1992 yilda chiqarilgan Avstraliyaning 200 dollarlik esdalik tangalarida tasvirlangan. Echidna Milli 2000 yilda Sidneyda bo'lib o'tgan yozgi Olimpiya o'yinlarining maskotlaridan biri edi. Echidnalar - Monotremlar turkumiga mansub bir xil nomdagi sutemizuvchilar. Ularning yagona yaqin qarindoshi platypusdir. Bundan tashqari, echidnas va yanada rivojlangan hasharotlar o'rtasida uzoq aloqalarni kuzatish mumkin: kirpi va shrews. Echidna nomi qadimgi yunoncha "echinos" ("kirpi") so'zidan kelib chiqqan va hayvonning o'ta tikanliligidan kelib chiqqan. Dunyoda bu sutemizuvchilarning faqat 3 turi mavjud: avstraliyalik echidna, Attenboro prochidna va Bruyne prochidna. Avstraliya echidnasi (Tachyglossus aculeatus). Bruin burguti (Zaglossus bruijni). Fiziologik jihatdan ilonlar platipuslar kabi ibtidoiydir. Ular 30-35 ° C gacha bo'lgan past va beqaror tana haroratiga ega, qishlash paytida u 5 ° C gacha tushishi mumkin. Termoregulyatsiya ibtidoiy darajada mavjud: echidnalarda ter bezlari rivojlangan emas, issiqda ular nafas olish va chiqarish chastotasi tufayli bug'lanishni biroz oshirishi mumkin. Aytgancha, echidnas kislorod tanqisligiga ajoyib darajada chidamli, ular nafasini 12 daqiqa ushlab turishi mumkin! Ichaklar, jinsiy a'zolar va chiqarish organlari ularda qushlar va platipuslardagi kabi umumiy kanal - kloaka bilan tugaydi. Bu hayvonlarning barcha turlari tor endemikdir. Avstraliyalik echidna Avstraliya va Yangi Gvineyada yashaydi, uning maxsus Tasmaniya kenja turi Tasmaniya orolida yashaydi. Prochidnalarga kelsak, bu ikkala tur ham faqat Yangi Gvineya orolida yashaydi. Echidnalarning yashash joylari juda xilma-xil bo'lib, ularni G'arbiy Avstraliyaning tog'oldi o'rmonlarida va materik markazidagi yarim cho'llarda topish mumkin. Shunga ko'ra, hayvonlarning turmush tarzi turli qismlar hudud. Qishda qor yog'adigan tog' etaklarida echidnalar qishlaydi issiq joylar butun yil davomida hushyor turish; mo''tadil iqlimi bo'lgan hududlarda ular kunning istalgan vaqtida faol, yarim cho'llarda ular faqat ovga boradilar. salqin kecha... Hayvonlar teshiklarda uxlaydilar. Echidna suv havzasi bo'ylab suzadi. Bu hayvonlar birma-bir ushlab turishadi, bir-birlari bilan faqat juftlashish davrida uchrashadilar. Har bir shaxs ma'lum bir hududga rioya qiladi, ammo saytlarning chegaralari qo'shnilar tomonidan bo'lishishi mumkin. Echidnas sekin va juda noqulay harakat qiladi, chunki kavisli tirnoqlari ularga munosib tezlikni rivojlantirishga to'sqinlik qiladi. Shu bilan birga, bu hayvonlar yaxshi suzadi va hatto keng daryolarni ham engib o'tishga qodir. Kam ijtimoiylashuv tufayli echidnalar hech qanday tovush chiqarmaydi. Bu hayvonlarning ratsioni shrews va tipratikanlarga juda o'xshaydi. Ularning sevimli taomi chumolilar va termitlar bo'lib, ularni echidna yopishqoq til bilan yalab tashlaydi. Uzoq til og'izdan daqiqada 100 marta chastotada tashlanadi va eng tor yoriqlarga kirishga qodir. Bundan tashqari, echidnas ovqatlanadi yomg'ir qurtlari, shilimshiqlar, salyangozlar. Mollyuskalarning chig'anoqlari va hasharotlarning xitinli qobig'i "tumshug'ining" ichki yuzasini qoplaydigan shoxli tishlarga surtiladi. Qizig'i shundaki, echidnalarning oshqozonida, boshqa sutemizuvchilar kabi, kislota deyarli yo'q va me'da shirasining reaktsiyasi neytralga yaqin. "Burun tumshug'i" ning favqulodda sezgirligi ularga oziq-ovqat olishga yordam beradi. Xushbo'y retseptorlardan tashqari, u mavjud noyob organlar echidnalardan tashqari faqat platypusda topilgan his-tuyg'ular elektroretseptorlardir. Ularning yordami bilan echidnas o'ljasi chiqaradigan elektromagnit tebranishlarni ushlaydi. Bundan tashqari, bu hayvonlar hasharotlarning ko'milish faoliyati natijasida hosil bo'lgan infratovushlarni eshitishlari mumkin. Echidnalarning ko'payish davri maydan sentyabrgacha davom etadi. Bu vaqtda ikkala jinsdagi odamlar o'tkir shilimshiq hidni chiqaradilar, ular kloakalarini ochib, erga ishqalab, hidli izlar qoldiradilar. Bir vaqtning o'zida 10 tagacha erkak bitta ayolga ergashishi mumkin!Bundan tashqari, "sozuvchilar" martaba va o'lchamiga qarab saf tortadilar. Bu “kichik poyezd” bir necha hafta davomida harakatlana oladi. Homiladorlik 22 kun davom etadi, shundan so'ng urg'ochi qornidagi sumkada 1-2 ta nomutanosib kichik tuxum qo'yadi. Har bir tuxumning kattaligi 13-17 mm dan oshmaydi, ular yumshoq, krem rangli teri qobig'iga ega. Inkubatsiya 10 kun davom etadi. Tutilgan urg'ochi echidna mudofaa pozitsiyasini egalladi. Qorin bo'shlig'ining markazida tuxum qo'yilgan kichik tuxum ko'rinadi. Tug'ilgan chaqaloqlarning uzunligi 1,5 sm ga, vazni esa 0,3-0,4 g ga etadi! Ularning bolaligi ota-ona tomonidan qazilgan chuqurda o'tadi. Tug'ilgandan keyin bir necha soat o'tgach tikanlar bilan qoplangan kirpilardan farqli o'laroq, echidnalarning chaqaloqlari uzoq vaqt davomida yalang'och qoladilar. Ular sutni to'g'ridan-to'g'ri onaning teri yuzasidan yalaydilar, chunki bu hayvonlarda rasmiylashtirilgan sut bezlari yo'q. Echidnas juda sekin o'sadi va faqat 7 oy ichida to'liq mustaqil bo'ladi. Ammo bolalar hatto ichkarida erta yosh uzoq vaqt davomida teshikda yolg'iz qolishi mumkin. Sog'likka eng kichik zarar etkazmasdan, ular 1-2 kun davomida onaning yo'qligiga toqat qiladilar, keyin esa bir vaqtning o'zida tana vaznining 20% ga teng miqdorda sut ichishlari mumkin. Qizig'i shundaki, echidnas suti ovqatlanish jarayonida o'z tarkibini o'zgartiradi va har oy yanada to'yimli bo'ladi. Sut pushti rang beruvchi temir birikmalariga boy. Hayvonlar faqat 4-5 yoshda jinsiy etuklikka erishadilar. Bo ismli bu chaqaloq echidna yo'lda topilgan, ehtimol onasining sumkasidan tushib ketgan. Suratda u 55 kunligida tasvirlangan. Tabiatda echidnalar juda ko'p tabiiy dushmanlar: Ularni Tasmaniya shaytonlari, dingo itlari, pitonlar, monitor kaltakesaklari, ilonlar ovlaydi. Avstraliya mustamlaka qilingandan so'ng, bu yirtqichlarga tulkilar va yovvoyi mushuklar qo'shildi. Echidnas, kichkina boncuklu ko'zlariga qaramay, hushyor. Ular dushmanning yaqinlashayotganini uzoqdan payqab qolishadi va e'tiborsiz qolishga intiladilar. Ta'qib qilingan taqdirda, ular bir necha soniya ichida yumshoq erga tushib, teshik qazishni boshlaydilar. Tashqarida, tikanli belning faqat kichik bir qismi chiqib turadi va echidna bu holatda nisbatan uzoq vaqt nafas olmasdan o'tkazishi mumkin. Agar biron sababga ko'ra teshik qazish imkonsiz bo'lsa (dushman yaqin yoki yer juda qattiq), unda hayvon shunchaki to'pga aylanadi. Bu hayvonlarda tipratikan kabi maxsus halqasimon mushak bor, bu ularga o'z terisini o'zlariga "tortish" imkonini beradi. Biroq, bu himoya qilish usuli nomukammal, chunki to'p uzluksiz bo'lib chiqadi, ba'zida yirtqich echidnani yumshoq oshqozonidan ushlab, uni yeyishga muvaffaq bo'ladi. Shunga qaramay, echidnalar sonining kamayishiga ta'sir qiluvchi asosiy omil odamlarning ko'chishi tufayli yashash joylarining kamayishi bo'lib qolmoqda. Echidna "kirpi" taktikasini qo'lladi, u tanasining eng kam himoyalangan qismlarini tirnoqli panjalari bilan qopladi. Monotremlar va hasharotlar bilan bir qatorda echidnalar eng ibtidoiy sutemizuvchilardan biri hisoblanadi. Ularning intellektual sa'y-harakatlari faqat oziq-ovqat topishga qaratilgan, bu hayvonlar mashg'ulotlarga berilmaydi. Ammo shunga qaramay, platypus bilan solishtirganda, echidnasning miyasi murakkabroq korteksga ega, u asirlikda qandaydir qiziqish va notanish narsalarni o'rganishga urinishda namoyon bo'ladi. Va echidnalarning tarkibi platypuslarning tarkibiga qaraganda ancha sodda. Ular odamlarning borligini xotirjam qabul qiladilar, zavq bilan turli xil ovqatlarni, shu jumladan tabiatda ular uchun g'ayrioddiy bo'lganlarni (masalan, sut) iste'mol qiladilar. Kuzatuvchilar g'ayrioddiy hodisani bir necha bor qayd etishgan jismoniy kuch bunday kichik hayvonlar uchun mutlaqo kutilmagan. Shunday qilib, bir marta oshxonada qolgan qiziquvchan echidna ko'chib o'tdi ... idish-tovoq bilan to'la. Bundan tashqari, fiziologik tadqiqotlar hatto bunday ibtidoiy hayvonlarning ham orzulari borligini tasdiqladi! To'g'ri, echidnalarda bu jarayon faqat maxsus sharoitlarda - tana harorati 25 ° S ga tushganda sodir bo'ladi. Ushbu maqola har jihatdan juda g'alati narsaga va o'ziga xos va juda kulgili ko'rinishga ega noyob hayvonga qaratiladi. Ko'pchilik echidnaga o'xshash hayvon bilan tanish. Bu kirpi. Darhaqiqat, maqolada ko'rib chiqilayotgan hayvonning o'zi kirpi va chumolixo'r o'rtasidagi xochdir. yaqin qarindosh platypus. Echidna - tuxum qo'yadigan kam sonli sutemizuvchilardan yana biri. Turlari
Bugungi kunda prochidnalar faqat 1 ta jinsga ega (ilgari 4 tasi bor edi). Haqiqiy bo'lganlar orasida Avstraliya va Tasmaniya echidnalari ajralib turadi. Echidnaning g'ayrioddiy cho'zilgan tumshug'i, egilgan uzun tirnoqlari bo'lgan kuchli qisqa oyoqlari bor, ular yordamida u tezda yerni qazib oladi. G'alati, lekin uning tishlari yo'q, lekin qattiq o'zgartirilgan tumshug'i bor. Tishlar o'rniga echidna o'tkir, mayda shoxli ignalarga ega. Va uning g'ayrioddiy tili juda uzun va yopishqoq. Uning yordami bilan echidna hasharotlarni osongina ushlaydi. Hayvonning tanasi tekislangan, uzunligi 60 santimetrdan oshadi, terisi kirpi va tipratikaniga o'xshash qisqa qattiq tikanlar bilan qoplangan. Avstraliya hayvoni
Olim chumoli uyasida topilgan bu g‘alati jonivorni yanglishib, chumolixo‘r deb ataluvchi jonivorlar qatoriga qo‘ygan. Keyinchalik (10 yil o'tgach) Edvard Xoum (anatomik olim) platipus va echidnada umumiy xususiyatni - siydik yo'llari, ichaklar va jinsiy yo'llar ochiladigan kloakani aniqladi. Shu munosabat bilan monotremlar otryadi ajratildi. Avstraliya echidnasi prochidnadan kichikroq. Uning uzunligi odatda 30 dan 45 santimetrgacha, vazni esa 2,5-5 kilogrammni tashkil qiladi. Tasmaniya kenja turi biroz kattaroq, u 53 santimetrga etadi. Hayvonning boshi qo'pol qalin sochlar bilan qoplangan, qisqa bo'yin deyarli ko'rinmas. Og'iz tor, biroz kavisli yoki tekis "tumshug'i" (75 millimetr) ga cho'zilgan. Oyoq-qo'llari, barcha echidnas kabi, qisqartiriladi. Panjalar yerni qazish va termit tepaliklarining devorlarini buzishi mumkin bo'lgan kuchli tekis tirnoqlar bilan jihozlangan. Avstraliya echidnasining xususiyatlari Avstraliya qit'asi boshqa qit'alardan ancha uzoqda joylashgan, shuning uchun unda yashovchi hayvonlar o'zlarining evolyutsion yo'llarini bosib o'tishgan. Zamonaviy noto'g'ri shakl - bu jinsning omon qolgan eng mashhur vakili. Avstraliyalik echidna deyarli butun qit'ada yashaydi. Avstraliya hayvonlari xilma-xil va ko'p. Ular orasida echidna noyob mavjudotdir. Bu joylarda u quyidagi parametrlarga ega: burun teshigi yaxshi rivojlangan tuksiz uchli burun va eng uchida kichik og'iz ochiladi. Qalin jundan tikanlar o‘sib chiqadi. Ular echidnaning butun orqa va yon tomonlarini qoplaydi. Har bir panjada 5 ta kuchli tirnoq bor, ular qazish uchun juda mos keladi. Orqa panjalarning ikkinchi barmog'i egri uzun tirnoq bilan tugaydi, hayvon terini tirnash uchun foydalanadi. Echidna oziq-ovqat izlab (chumolilar va termitlar) erni qazadi. U o'zining g'ayrioddiy uzun va yopishqoq tili bilan hasharotlarni yig'adi. Shuni ta'kidlash kerakki, Avstraliyada Xo'jalik ishi odamlar so'nggi yillarda bu ajoyib hayvonlar sonining sezilarli darajada kamayishiga hissa qo'shdilar. Avstraliya echidnalarining yashash joylari
Avstraliyadan tashqari, echidna Yangi Gvineya, Tasmaniya, shuningdek, Bass bo'g'ozining kichik orollarida joylashgan. Avstraliyalik echidnalar materikning deyarli har qanday burchagida yashashi mumkin. Ularning yashash joyi landshaftga bog'liq emas. Ularning uyi ham qurg'oqchil joylar, ham nam o'rmonlar bo'lishi mumkin; tekisliklar ham, tog'lar ham. Ba'zilar bor qiziq faktlar echidna haqida: Echidna - bu xavfli paytda, tipratikan kabi to'pga o'ralgan hayvon bo'lib, u asosan tanadagi eng zaif joyini - qorinni yopishga harakat qiladi. Tasmaniya echidnalari juda zich qisqa umurtqa pog'onasiga ega emas, shuning uchun ularga tarash tirnoqlari unchalik kerak emas. Echidnas 50 yilgacha yashaydigan uzoq umr ko'radigan sutemizuvchilarning kichik guruhiga kiradi, bu bunday kichik hayvonga xos emas. Platypus singari, bu hayvon ham tuxum qo'yuvchi sutemizuvchilardir. Echidnalar, qushlar kabi, najas va tuxum qo'yish uchun bitta teshikka ega. Ayol tuxumni ko'paytirishdan keyin yo'qolib ketadigan va yangi debriyaj paytida hosil bo'ladigan sumkaga joylashtiradi. Echidna bir vaqtning o'zida faqat bitta tuxum qo'yadi. Ayol echidnalarida sut teshiklar orqali xaltaning old qismidagi qopchaga oqib o'tadi, u erdan chaqaloq uni yalaydi. Oziqlanish Echidnalar termitlar, chumolilar, yomg'ir chuvalchanglari va boshqa hasharotlar bilan oziqlanadi, ularni uzoq tillari bilan boshpanalardan ushlaydi, ular daqiqada 100 ta harakat qiladi. Avstraliyalik marsupial echidna - ba'zida mayda hayvonlar va hasharotlar bilan oziqlanadigan hayvon. Bu yirtqich sutemizuvchi, ammo o'ljasining kattaligi og'zining kattaligiga bog'liq. Yana bir xususiyat shundaki, echidnaning yuqori jag'i pastki jag'iga bog'langan va shuning uchun og'iz teshigi kichikdir. Va til 18 santimetrgacha chiqib ketishi mumkin. Echidna tiliga yopishgan hasharotlarni og'ziga so'radi. Odatda echidna kechki payt ovqat uchun ketadi. Issiq havoda u faqat kechasi ovga chiqadi. O'lja o'zining ajoyib hid hissi yordamida topiladi. Echidna oziq-ovqat izlab qazish paytida o'z vaznidan ikki baravar og'ir toshlarni aylantirishga qodir. Hayot tarzi Echidna - bu yashash maydonining kattaligi undagi oziq-ovqat miqdoriga bog'liq bo'lgan hayvon. Nam o'rmon zonalarida, qoida tariqasida, o'lja ko'p bo'lsa, har bir hayvonga to'g'ri keladigan hudud taxminan 50 gektarni tashkil qiladi. Kun davomida echidna odatda dam oladi, toshlar, daraxt ildizlari va chuqurliklarda yashirinadi. Kechasi hasharotlarni qidirish boshlanadi va echidna ma'lum bir haroratda boshpanadan chiqib ketadi. Issiq havoda u faqat kechasi chiqadi, chunki u ortiqcha issiqlik va quyosh nuriga yomon toqat qiladi. Yorqin quyosh nurida hayvon hatto o'lishi mumkin. Boshpana tashqarisida faqat sovuq havoda bo'lishi mumkin. Echidnaning juda ko'p dushmanlari yo'q. Uning uchun asosiy xavf - bu yog 'uchun ov qilayotgan odam bilan uchrashish. Echidna, xavf ostida, hayratlanarli darajada tezda erga tushishi mumkin va agar tuproq qattiq bo'lib chiqsa, u to'pga aylanadi. V qish vaqti echidna odatda qish uyqusida. Echidnalar zaif ko'rish qobiliyatiga ega, ammo ular ajoyib eshitish qobiliyatiga ega. Bundan tashqari, tungi vaqtda oziq-ovqat uchun ular asosan o'zlarining ajoyib hidiga tayanadilar. Xulosa
Bu kunda tug'ilganlar uchun bu echidna himoyachi va muqaddas hayvondir, bu esa omad keltiradi. Echidna oilasi (Tachyglossidae)
Tashqi ko'rinish Echidnas kichik kirpi kabi ko'rinadi, chunki ular qo'pol sochlar va ignalar bilan qoplangan. Maksimal uzunlik tanasi taxminan 30 sm (3-rasm). Ularning lablari tumshug'iga o'xshaydi. Echidnaning oyoq-qo'llari qisqa va juda kuchli, katta tirnoqlari bor, buning natijasida ular yaxshi qazishlari mumkin. Echidnaning tishlari yo'q, og'zi kichik. Oziqlanishning asosini echidnalar uzun yopishqoq tillari bilan ushlaydigan termitlar va chumolilar, shuningdek, og'izlarida echidnalar tomonidan ezilib, tilini tanglayga bosadigan boshqa o'rta umurtqasiz hayvonlar kiradi. Echidnaning boshi qo'pol sochlar bilan qoplangan; bo'yin qisqa, tashqi tomondan deyarli ko'rinmas. Aurikulalar ko'rinmaydi. Echidnaning tumshug'i 75 mm uzunlikdagi tor "tumshug'i" ga cho'zilgan, tekis yoki biroz kavisli. Bu o'ljani tor yoriqlar va teshiklarda qidirishga moslashishdir, u erdan echidna uzun yopishqoq til bilan unga etib boradi. Gaganing oxiridagi og'iz teshigi tishsiz va juda kichikdir; u 5 mm dan kengroq ochilmaydi. Platypus singari, echidnaning "tumshug'i" ham boy innervatsiya qilingan. Uning terisida mexanoreseptorlar ham, maxsus elektroretseptorlar ham mavjud; ularning yordami bilan echidna kichik hayvonlar harakatlanayotganda yuzaga keladigan elektr maydonidagi zaif tebranishlarni ushlaydi. Ekidnalar va platypusdan tashqari, hech bir sut emizuvchi hayvonlarda bunday elektrolokatsiya organi topilmagan. Mushaklar tizimi Echidnaning mushaklari juda o'ziga xosdir. Shunday qilib, teri ostida joylashgan va butun tanani qoplaydigan maxsus mushak panniculus carnosus, echidnaga xavf tug'ilganda, oshqozonni yashirib, tikanlarini tashqariga ko'rsatib, to'pga o'ralib ketishiga imkon beradi. Echidnaning yuzi va tilining mushaklari yuqori darajada ixtisoslashgan. Uning tili og'zidan 18 sm tashqariga chiqishi mumkin (uning umumiy uzunligi 25 sm ga etadi). U shilimshiq bilan qoplangan, unga chumolilar va termitlar yopishadi. Tilning chiqib ketishi uning shaklini o'zgartirib, oldinga siljituvchi dumaloq muskullarning qisqarishi va tilning ildiziga birikkan ikkita iyak-gioid muskullari bilan ta'minlanadi. pastki jag... Tez qon oqimi tufayli chiqib turgan til qattiqroq bo'ladi. Uning orqaga tortilishi ikkita uzunlamasına mushaklar tomonidan ta'minlanadi. Til yuqori tezlikda harakatlana oladi - daqiqada 100 tagacha. Asab tizimi Echidnalarning ko'rish qobiliyati yomon, lekin hid va eshitish hissi yaxshi rivojlangan. Ularning quloqlari past chastotali tovushlarga sezgir bo'lib, ular tuproq ostida termitlar va chumolilarni eshitish imkonini beradi. Echidnaning miyasi platypusnikiga qaraganda yaxshiroq rivojlangan va ko'proq konvolyutsiyalarga ega. Yaqin vaqtgacha echidna - deb ishonishgan. yagona sutemizuvchi kim orzu qilmaydi. Biroq, 2000 yil fevral oyida Tasmaniya universiteti olimlari uxlayotgan echidna paradoksal uyqu bosqichidan o'tishini aniqladilar, ammo bu haroratga bog'liq. muhit... 25 ° C da echidna GHD fazasiga ega edi, ammo haroratning oshishi yoki pasayishi bilan u kamaydi yoki yo'qoldi. Turmush tarzi va ovqatlanish Bu quruqlikdagi hayvon, garchi kerak bo'lsa, u suzishga va juda katta suv havzalarini kesib o'tishga qodir. Echidna har qanday landshaftda mavjud bo'lib, uni etarli darajada oziq-ovqat bilan ta'minlaydi - dan nam o'rmonlar butani va hatto cho'llarni quritish uchun. Yilning bir qismi qor yogʻadigan togʻli hududlarda, qishloq xoʻjaligi erlarida, hatto poytaxtning chekka hududlarida ham uchraydi. Echidna asosan kun davomida faol, ammo issiq ob-havo uni tungi turmush tarziga o'tishga majbur qiladi. Echidna issiqlikka yomon moslashgan, chunki uning ter bezlari yo'q va uning tana harorati juda past - 30-32 ° S. Issiq bo'lganda yoki sovuq havo u letargik holga keladi; kuchli sovuq bilan, u 4 oygacha qishlaydi. Teri osti yog 'zaxiralari, agar kerak bo'lsa, bir oy yoki undan ko'proq vaqt davomida och qolishga imkon beradi. Echidna chumolilar, termitlar, kamroq boshqa hasharotlar, mayda mollyuskalar va qurtlar bilan oziqlanadi. U chumolilar uyasi va termit tepaliklarini qazadi, o'rmon tagida burnini qazadi, yiqilgan chirigan daraxtlarning po'stlog'ini yirtib tashlaydi, harakat qiladi va toshlarni aylantiradi. Hasharotlarni topib, echidna o'lja yopishgan uzun yopishqoq tilini chiqaradi. Echidnaning tishlari yo'q, lekin tilning ildizida taroq tanglayiga ishqalanadigan va shu bilan ovqatni maydalaydigan keratin tishlari mavjud. Bundan tashqari, echidna, qushlar kabi, erni, qumni va kichik toshlarni yutib yuboradi, bu esa oshqozonda ovqatni maydalashni yakunlaydi. Echidna yolg'iz turmush tarzini olib boradi (juftlash mavsumidan tashqari). Bu hududiy hayvon emas - ular uchrashadigan echidnalar bir-birlarini e'tiborsiz qoldiradilar; doimiy teshik va uyalarga mos kelmaydi. Ta'tilda echidna har qanday qulay joyda - ildizlar, toshlar ostida, yiqilgan daraxtlarning bo'shliqlarida joylashadi. Echidna yomon yuguradi. Uning asosiy himoyasi tikanlardir; bezovtalangan echidna tipratikan kabi to'pga o'raladi va agar u muvaffaqiyatga erishsa, u qisman erga ko'miladi va ko'tarilgan ignalar bilan dushmanning orqa qismini ochib beradi. Echidnani qazilgan teshikdan tortib olish juda qiyin, chunki u panjalari va ignalariga qattiq tayanadi. Echidnalarni ovlaydigan yirtqichlar orasida Tasmaniya shaytonlari, shuningdek, odamlar tomonidan kiritilgan mushuklar, tulkilar va itlar mavjud. Odamlar kamdan-kam hollarda uni ta'qib qilishadi, chunki echidnaning terisi hech qanday ahamiyatga ega emas va go'sht juda mazali emas. Xavotirlangan echidna tomonidan chiqarilgan tovushlar yumshoq xirillashga o'xshaydi. Eng katta burgalardan biri Bradiopsylla echidnae uzunligi 4 mm ga yetadigan echidnalarda uchraydi. Ko'paytirish Echidnalar shu qadar yashirin yashaydilarki, ularning juftlashishi va ko'payishining xususiyatlari faqat 2003 yilda, 12 yillik dala kuzatuvlaridan so'ng nashr etilgan. Ma'lum bo'lishicha, maydan sentyabrgacha davom etadigan uchrashish davrida (diapazonning turli qismlarida uning boshlanish vaqti farqlanadi) bu hayvonlar urg'ochi va bir nechta erkaklardan iborat guruhlarga bo'linadi. Bu vaqtda ayollar ham, erkaklar ham bir-birlarini topishga imkon beradigan kuchli mushk hidini chiqaradilar. Guruh birgalikda ovqatlanadi va dam oladi; kesib o'tishda ilonlar bir qator bo'lib, "poezd" yoki karvonni tashkil qiladi. Oldinda ayol, undan keyin erkaklar, ulardan 7-10 tasi bo'lishi mumkin. Uchrashuv 4 haftagacha davom etadi. Urg'ochisi juftlashishga tayyor bo'lgach, u yotadi va erkaklar uning atrofida aylana boshlaydi va er bo'laklarini tashlaydi. Bir muncha vaqt o'tgach, urg'ochi atrofida chuqurligi 18-25 sm bo'lgan haqiqiy xandaq hosil bo'ladi.Erkaklar bir-birlarini zo'ravonlik bilan itarib, xandaqdan tashqariga itarib yuboradilar, to ringda faqat bitta erkak g'olib qoladi. Agar bitta erkak bo'lsa, xandaq to'g'ri. Juftlash (yon tomonda) taxminan bir soat davom etadi. Homiladorlik 21-28 kun davom etadi. Urg'ochisi tug'ruq teshigi - issiq, quruq xonani quradi, ko'pincha bo'sh chumoli uyasi, termit tepaligi yoki hatto odamlar yashaydigan joy yonida bog 'chiqindilari ostida qaziladi. Odatda debriyajda diametri 13-17 mm va og'irligi atigi 1,5 g bo'lgan bitta teri tuxumi mavjud. Uzoq vaqt davomida echidna tuxumni kloakadan nasl qopiga qanday o'tkazishi sir bo'lib qoldi - uning og'zi bu uchun juda kichik va panjalari qo'pol. Ehtimol, uni bir chetga surib, echidna mohirlik bilan to'pga aylanadi; qorin terisi esa yopishqoq suyuqlik chiqaradigan burma hosil qiladi. Muzlab qolgan tuxumni qorniga yopishtiradi va shu bilan birga sumkaga shakl beradi (4-rasm).
Ayol echidnasining zoti xaltasi 10 kundan keyin kichkina bolasi chiqadi: uzunligi 15 mm, og'irligi bor-yo'g'i 0,4-0,5 g, tuxumdan chiqqanda burundagi shoxsimon bo'lak, qushlarning tuxum tishining analogi va tuxum qobig'ini sindiradi. sudralib yuruvchilar. Yangi tug'ilgan echidnaning ko'zlari teri ostida yashiringan, orqa oyoqlari esa deyarli rivojlanmagan. Ammo oldingi panjalarda allaqachon aniq aniqlangan barmoqlar mavjud. Ularning yordami bilan yangi tug'ilgan chaqaloq taxminan 4 soat ichida sumkaning orqa qismidan old tomonga o'tadi, bu erda sutli maydon yoki areola deb ataladigan terining maxsus maydoni mavjud. Bu sohada sut bezlarining 100-150 teshiklari ochiladi; har bir teshik o'zgartirilgan soch bilan ta'minlangan. Kichkintoy og'zi bilan bu tuklarni siqib qo'yganda, uning oshqozoniga sut kiradi. Yuqori temir miqdori echidna sutiga pushti rang beradi. Yosh echidnalar juda tez o'sadi, bor-yo'g'i ikki oy ichida o'z vaznini 800-1000 marta, ya'ni 400 g gacha oshiradi.Bola onaning sumkasida 50-55 kun - tikanlar paydo bo'lgunga qadar qoladi. Shundan so'ng, onasi uni boshpanada qoldiradi va 5-6 oygacha har 5-10 kunda bir marta ovqatlantirish uchun keladi. Hammasi bo'lib, sutni oziqlantirish 200 kun davom etadi. Hayotning 180 dan 240 kunigacha yosh echidna teshikdan chiqib, mustaqil hayot kechira boshlaydi. Jinsiy etuklik 2-3 yoshda sodir bo'ladi. Echidna har ikki yilda bir marta yoki undan kam ko'payadi; ba'zi manbalarga ko'ra - har 3-7 yilda. Ammo ko'payishning past sur'atlari uzoq umr ko'rish bilan qoplanadi. Tabiatda echidna 16 yilgacha yashaydi; hayvonot bog'ida uzoq umr ko'rish bo'yicha qayd etilgan rekord 45 yil. Aholining holati va himoyasi Echidnas asirlikni yaxshi toqat qiladi, lekin nasl bermaydi. Avstraliyalik echidnaning avlodlarini faqat beshta hayvonot bog'ida olish mumkin edi, ammo hech qanday holatda yosh balog'atga etmagan. O'qish tavsiya etiladi
Tuxumdor sutemizuvchilar: tavsifi, xususiyatlari, ko'payishi va turlari. Platypus primordial yirtqich hayvon Tuxumparvar sut emizuvchilarning elektroreseptorlari Platipus (lotincha Ornithorhynchus anatinus) — Avstraliyada yashaydigan monotremlar turkumiga mansub suvda suzuvchi sutemizuvchilar. Avstraliyalik qushga o'xshash sutemizuvchi, ham burun, ham tuxum qo'yuvchi Monotre sutemizuvchilar Sut emizuvchi, Avstraliyada yashaydi, tuxum qo'yadi Monotremlar turkumidagi sutemizuvchilar oilasining yagona turi. Tana uzunligi 45 sm gacha, dumi 15 sm gacha, panjalari membranali. Sutemizuvchilar tuxum qo'yadilar Dunyodagi yagona zaharli sutemizuvchi Avstraliya sutemizuvchisi kloaka turkumiga mansub Sutemizuvchi hayvonlar Avstraliyalik tuxumparvar sutemizuvchi Tuxum qo'yadigan, lekin qop va em-xashakda bolalar tug'adigan avstraliyalik hayvon BLASTOSIST (blastodermik pufakcha) sutemizuvchilar va odamlarning urug'langan tuxumning parchalanish jarayonidagi rivojlanish bosqichi Sutemizuvchilar, hayvonlar va odamlarning urug'langan tuxumning parchalanish jarayonidagi rivojlanish bosqichi Knuckles the Echidna - Sonic the Hedgehog video o'yinlari, teleko'rsatuvlari va komikslar seriyasidagi qahramon. Tuxum qo'yadigan tikanli marsupial Cloacal turkumidagi avstraliyalik mayda tuxumparvar sutemizuvchi, tumshug'i oldinga cho'zilgan, igna va sochlar bilan qoplangan. Eng past qon haroratiga ega sutemizuvchilar Marsupial, tanasi igna bilan qoplangan, tuxum qo'yadi Avstraliya hayvoni, igna bilan qoplangan tuxum qo'yuvchi sutemizuvchi Avstraliyaning zaharli iloni Zaharli ilon Asp oilasining zaharli avstraliyalik iloni Avstraliyalik zaharli ilon Zaharli ilon (eskirgan) Tuxumdonlar - sutemizuvchilar sinfiga, kloak kenja sinfiga kiradi. Barcha ma'lum umurtqali hayvonlar orasida monotremlar eng ibtidoiy hisoblanadi. Otryad o'z nomini vakillar orasida o'ziga xos xususiyatga ega bo'lganligi sababli oldi. Tuxumdonlar hali tirik tug'ilishga moslashmagan va naslni ko'paytirish uchun tuxum qo'yadi va chaqaloqlar qo'yib yuborilgandan keyin ularni sut bilan boqadilar. Biologlarning fikriga ko'ra, monotremlar sudraluvchilardan, sutemizuvchilar guruhining novdasi sifatida, hatto marsupiallar va platsenta hayvonlar tug'ilishidan oldin paydo bo'lgan. Platypus - tuxumdonlar vakili Ibtidoiy hayvonlar va sudralib yuruvchilarning oyoq-qo'llari, bosh qismi, qon aylanish tizimi organlari, nafas olishlari skeletining tuzilishi o'xshash. Qazilmalarda Mezozoy erasi tuxumdon qoldiqlari aniqlangan. Monotremlar keyinchalik Avstraliya hududida yashab, keyinchalik Janubiy Amerika kengliklarini va Antarktidani egallagan. Bugungi kunda birinchi hayvonlarni faqat Avstraliyada va yaqin atrofdagi orollarda topish mumkin. Sutemizuvchilarning kelib chiqishi va xilma-xilligi. Tuxum qo'yuvchi va haqiqiy hayvonlar. Sutemizuvchilarning ajdodlari paleozoyning sudralib yuruvchilari. Bu fakt sudralib yuruvchilar va sutemizuvchilar tuzilishidagi o'xshashlikni, ayniqsa embriogenez bosqichlarida tasdiqlaydi. Perm davrida zamonaviy sutemizuvchilarning ajdodlari bo'lgan teriodontlar guruhi shakllangan. Ularning tishlari jag'ning chuqurchalariga joylashtirilgan. Hayvonlarning ko'pchiligi suyakli tanglayga ega edi. Biroq, shartlar muhit, mezozoy erasida shakllangan, sudraluvchilarning rivojlanishiga hissa qo'shdi va ular hayvonlarning dominant guruhiga aylandi. Ammo tez orada mezozoy iqlimi keskin o'zgardi va sudralib yuruvchilar yangi sharoitga moslasha olmadi va sutemizuvchilar hayvonot dunyosining asosiy o'rnini egalladi. Sutemizuvchilar sinfi 2 kichik sinfga bo'lingan: Birinchi hayvonlar yoki monotremlarning kichik sinfi;
Bir martalik otryad - umumiy xususiyatlar Echidna - monotremlarning vakili
Faqat platypus oilasi vakillarining tishlari bor va ular chekka bo'ylab proektsiyalar bilan jihozlangan tekis plitalarga o'xshaydi. Oshqozon faqat ovqatni saqlash uchun, ichaklar ovqat hazm qilish uchun javobgardir. Tuprik bezlari juda rivojlangan, hajmi katta, oshqozon ko'richakka o'tadi, u urogenital sinus bilan birga kloakaga oqib tushadi. Birinchi hayvonlarda haqiqiy bachadon va yo'ldosh yo'q. Tuxum qo'yish orqali ko'payish, ularda ozgina sarig'i bor va qobiq keratinni o'z ichiga oladi. Sut bezlarida ventral tomondan maxsus bezli maydonlarda ochiladigan ko'plab kanallar mavjud, chunki monotremlarda nipellar yo'q. Tana harorati har xil bo'lishi mumkin: u 36 ° C dan oshmaydi, lekin sezilarli sovuq bilan u 25 ° C gacha tushishi mumkin. Echidnas va platypuss tovush chiqarmaydi, chunki ular mahrum vokal kordlar... Echidnada umr ko'rish davomiyligi taxminan 30 yil, platypuses - taxminan 10. Ular o'rmonlarda, butalar bilan dashtlarda yashaydilar va hatto tog'li hududlarda (2500 m balandlikda) uchraydi. Tuxumdon vakillari zaharli bezlarga ega. Orqa oyoq-qo'llarida zaharli sir oqib o'tadigan suyak shoxchasi bor. Zahar kuchli, ko'plab hayvonlarda u hayotiy organlarning ishida buzilishlarni keltirib chiqaradi, odamlar uchun ham xavflidir - bu shikastlangan joyda kuchli og'riq va keng shishishni keltirib chiqaradi. Otryad vakillarini tutib olish va ovlash taqiqlanadi, chunki ular yo'q bo'lib ketish xavfi tufayli Qizil kitobga kiritilgan. Platypus va Echidna
Taxminan 30-40 sm uzunlikdagi (tanasi), dumi 15 sm gacha, vazni 2 kg gacha bo'lgan kichik hayvon. Erkaklar har doim urg'ochilarga qaraganda kattaroqdir. U suv havzalari yaqinida yashaydi. Besh barmoqli oyoq-qo'llar er qazish uchun yaxshi moslashgan; qirg'oqda platypuslar o'zlari uchun uzunligi taxminan 10 metr bo'lgan teshiklarni qazib, ularni ish uchun jihozlashadi. keyingi hayot(bir kirish joyi suv ostida, ikkinchisi suv sathidan bir necha metr balandlikda). Bosh o'rdak kabi tumshug'i bilan jihozlangan (shuning uchun hayvonning nomi). Platipuslar 10 soat davomida suvda bo'lib, ular oziq-ovqat olishadi: suv o'simliklari, qurtlar, qisqichbaqasimonlar va mollyuskalar. Old oyoqlarda barmoqlar orasidagi suzuvchi membranalar (orqa oyoqlarda deyarli rivojlanmagan) platypusning yaxshi va tez suzishiga imkon beradi. Hayvon suvga sho'ng'iganda, ko'zlar va quloq teshiklari yopiladi, ammo platypus tumshug'idagi sezgir nerv uchlari tufayli suv bo'shlig'ida harakatlana oladi. U hatto elektroreseptsiyaga ham ega. Platipuslar bir oy bola tug'adi va bir-uch tuxum tug'adi. Birinchidan, ayol ularni 10 kun davomida inkubatsiya qiladi va keyin taxminan 4 oy davomida sut bilan oziqlantiradi va 5 oyligida allaqachon mustaqil hayotga qodir bo'lgan platypuslar teshikni tark etadi. Tuxumdonli sut emizuvchilar ham kiradi echidna, o'rmonlarda topilgan, tomonidan tashqi ko'rinish tipratikanga o'xshaydi. Oziq-ovqat olish uchun echidna kuchli tirnoqlari bilan erni qazib oladi va uzun va yopishqoq til yordamida kerakli ovqatni (termitlar, chumolilar) oladi. Tana uni yirtqichlardan himoya qiladigan tikanlar bilan qoplangan, xavf yaqinlashganda, echidna to'pga o'raladi va dushmanlar uchun etib bo'lmaydi. Urg'ochisi taxminan 5 kg vaznga ega va 2 g og'irlikdagi tuxum qo'yadi. Echidna tuxumni qorin bo'shlig'idagi teri burmasidan hosil bo'lgan sumkada yashiradi va uni ikki hafta davomida issiqligi bilan isitib, olib yuradi. Yangi tug'ilgan chaqaloq 0,5 g og'irlikda tug'iladi, u sut bilan oziqlanadigan onaning sumkasida yashashni davom ettiradi. 1,5 oydan keyin echidna sumkani tark etadi, lekin onasining himoyasi ostida teshikda yashashni davom ettiradi. 7-8 oydan so'ng, chaqaloq allaqachon ovqatni o'zi topa oladi va undan farq qiladi kattalar faqat o'lchamda. Oq terili musofirlar Avstraliya qit'asiga kelishidan ancha oldin u erda g'ayrioddiy mavjudotlar - yarmi odamlar, yarmi maymunlar va ularning yonida ularning qarindoshlari - totemik hayvonlarning butun oilasi yashagan. Aborigenlar unutilgan vaqtlarni taxminan shunday tasavvur qilishadi. O'shandan beri va shu kungacha Avstraliyada hayvonlar saqlanib qolgan, ular uzoq vaqt davomida fotoalbomlarga aylanishi kerak edi. Gigant ilon va dinozavr tuyaqush
Bu ilonlar qirg'oq bo'yida yashaydi va ichki qismida deyarli noma'lum, u erda yiliga 500 millimetr yomg'irni zo'rg'a oladi. Mahalliy qabilalar uchun ulkan ilonlar ko'plab afsona va rivoyatlardan fantastik mavjudotlarning prototiplari bo'lib xizmat qilgan. Ulardan biri ba'zi shimoli-g'arbiy ko'llarda yashovchi yovuz yero, yo ilon yoki ilon balig'i haqidagi afsonadir. Bu jonzotning tomog'i nihoyatda keng. Avstraliyalik aborigenlarning fikriga ko'ra, unda girdoblar tug'ilishi mumkin. “Kvinslenddagi Aterton platosida, – deydi Avstraliya muzeyi ixtiologi G. Uitli, – ko‘l borki, men qayig‘imdagi eshkakchilarni kesib o‘ta olmasdim. Ular ko'l tubida qandaydir afsonaviy hayvon yashaydi, deb ishonishgan. Bu qanday hayvon? Ehtimol, ertak ilonining suratida, yuqorida suzayotgan odamni kutayotgan barcha xavf-xatarlar haqidagi g'oyalar. katta chuqurlik engil qayiqda. Bu aborigenlar orasidagi avlodlar tajribasini qayd etishning o'ziga xos shakli. Yarim suvli hayot tarzini olib boradigan g'ayrioddiy hayvon - Gauarge ismli hayvon haqidagi afsonalar ta'sirchan emas. U o'z mulkida suzishni boshlashga jur'at etgan har bir kishining tubiga sudrab boradi. Shunisi e'tiborga loyiqki, Gauarge emu sifatida tasvirlangan, ammo tuklarsiz emu! Agar siz avstraliyalik tuyaqush haqida o'ylash imkoniga ega bo'lsangiz, uning tana go'shti Strutiomimusga o'xshaydi, uning nomi "tuyaqushga o'xshaydi" degan ma'noni anglatuvchi dinozavrlardan biri. Ko'pchilik dinozavrlarni yirtqich hayvonlar deb o'ylaydi. katta hajm... Biroq, ular orasida tovuqning kattaligidan oshmaydigan namunalar bor edi. Bu mittilar va ulkan iguanodontlar o'rtasida botqoqli qirg'oq pasttekisliklarida yashagan, lekin ayni paytda suvda boshpana topgan tuyaqush dinozavr Strutiomimus yotadi. Taxmin qilish mumkinki, aborigenlar tirik dinozavr bilan uchrashuvlar xotirasini afsonalarda uchratishgan yoki saqlab qolishgan. Qanday bo'lmasin, Gauarj afsonasiga nafrat bilan qarashdan ko'ra diqqat bilan qarash foydaliroqdir. Gnom bolalarni yutib yuboradi O'limni qabul qilmaydigan masxara qiluvchi odam haqidagi eski avstraliyalik afsonaga izoh topish juda oson. Endi zoologlar bu Martin ovchi laqabli Dacelo gigas qushi ekanligini yaxshi bilishadi. Bu qushning tungi qichqirig'i hali ham qo'rquvni uyg'otadi mahalliy aholi. Ushbu "qobusli" mavjudotlardan biri uzoq vaqtdan beri yara - maya-vho hisoblangan. Mahalliy aholining ta'kidlashicha, bu qurbaqaga o'xshash kichkina, tishsiz odam. U kaftlarida yashaydi va barmoqlarida so'rg'ichlar bor. Aytishlaricha, u bu so‘rg‘ichlar bilan daraxt tagida yotgan bolaning tanasiga yopishib oladi va butun qonini so‘rib olmaguncha qo‘yib yubormaydi. Ajablanarlisi shundaki, zoologlar bu jonzotni uzoq vaqtdan beri aniqlay olmagan. Axir, qonxo'r fe'l-atvordan tashqari, hayvon haqida shunchalik ko'p ma'lumot borki, zoolog uni tanib olishi, dehqonning topishmoq topishi kabi oson: ikki oyog'ida yuguradigan, patlar bilan qoplangan va qarg'aga qichqiradimi? Hech shubha yo'qki, sirli yara Tarsius spektridan boshqa narsa emas. Bu tekis yuzli va katta ko'zlari bo'lgan kichik tukli hayvon. Uni barcha primatlarning eng sirlisi deb hisoblash mumkin. Shoxlar orasida bo'lib, u orqa oyoqlarida turishi mumkin. Uning tashqi ko'rinishi odamni shu qadar eslatadiki, ingliz anatomi Vud-Jons va uning gollandiyalik hamkasbi A. Hubrecht uni insonga eng yaqin mavjudot deb bilishgan! Albatta, bu mubolag'a, lekin hayvon faqat unga xos bo'lgan ajoyib fazilatlarga ega. Uning bo'yi bor-yo'g'i o'n ikki-yigirma santimetr. Kecha ko'rishni yaxshilash uchun katta ko'zlar kengaytirilgan, uzun barmoqlarning uchlarida so'rg'ichlar bilan qalinlashgan. Tarsierning oyog'i shunchalik uzun (hayvonning nomi shu sababli), boshqa primatlardan farqli o'laroq, u yurish paytida faqat oyoq barmoqlariga tayanishga majbur bo'ladi. Ammo tarsier shaggy qurbaqaga o'xshab chiroyli sakrab turadi, lekin uning sakrashi ancha oson. Taxminan 140 gramm og'irligi unga oltmish santimetrni ko'tarib, ikki metrga sakrashga imkon beradi! Albatta, tarsier tishsiz emas, lekin V shaklidagi og'zini ochganda, bu juda dahshatli, uning tishlari yo'qdek tuyuladi. Tarsier to'liq yirtqich deb hisoblanishi mumkin bo'lgan yagona primatdir. U vaqti-vaqti bilan mevalarni tatib ko'radi, lekin asosiy oziq-ovqat hasharotlar, kaltakesaklar, qushlar va hatto kichik sutemizuvchilardir. Ular uchun tarsier qonxo'r qaroqchidir. Agar biz tarsierning tavsiflangan xususiyatlariga qo'shsak tungi tasvir hayot, keyin nima uchun bu noyob hayvon har xil xurofotlar mavzusiga aylanganini tushunishingiz mumkin. Zoologlarga yaradagi arvoh tarsierni ko'rishga to'sqinlik qilgan yagona sabab bor. Bu ikkinchisi Avstraliyada topilmagan narsa. U faqat Malay arxipelagida joylashgan: Sumatra, Borneo, Sulavesi va bir qancha Filippin orollari. Ilgari tarsierlar hozirgidan ancha keng tarqalgan edi. Uchinchi davr boshidagi cho'kindilarda bu g'alati "odamlar" butun Evropada va Shimoliy Amerika... Ammo bugungi kunda Avstraliyada platsenta sutemizuvchilar yovvoyi tabiatda mavjud emas - albatta, odamlar tomonidan olib kelinganlar, ya'ni kalamushlar, dingo itlari va boshqalar bundan mustasno. Bir paytlar yo'ldoshli sutemizuvchilar marsupiallarni butun sayyoramiz bo'ylab haydab chiqarishdi, lekin "suv havzasi" ga, ya'ni zoologlar Bali va Lombok o'rtasida va shimolda - Borneo va Sulavesi o'rtasida chizgan ko'rinmas chiziqdan o'tib keta olmadilar. Muxtasar qilib aytganda, ular Yangi Gvineyaga ham, Avstraliyaga ham kira olmadilar, u erda marsupiallar inson bosqinidan oldin to'liq xavfsiz tarzda gullab-yashnagan. Shuning uchun Avstraliyada tarsier yashashi mumkinligiga deyarli ishonib bo'lmaydi. Ehtimol, bu hayvonning sirini hal qilish uzoq vaqtdan beri antropologlarni tashvishga solayotgan avstraliyalik qabilalarning kelib chiqishi muammosini yoritishga yordam beradi. Taxmin qilish mumkinki, yara haqidagi afsonalar materikga Borneo, Sumatra va Sulavesi orollaridan kelgan, avloddan-avlodga o'tgan va hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Odamlar uchun mutlaqo zararsiz bo'lgan mayda tarsier nafaqat Avstraliyani, balki butun Malay mintaqasini qo'l ostida ushlab turishini inkor etib bo'lmaydi. Bundan tashqari, menimcha, xuddi shu hayvon Filippinda keng tarqalgan "o'rmon jinlari" haqidagi afsonani keltirib chiqargan.
"Qush oyoqlaridagi hayvonlar" Okeaniya folkloridagi hayvonlar qanchalik hayratlanarli bo'lsa-da, fantastik ertaklarning haqiqiy portlashi Avstraliya qit'asiga kelganidan keyin sodir bo'ldi. oq odam har xil ertaklarga shunchalik moyil. Biz mish-mishlarning aksariyati haqiqiy asosga asoslanganligini qo'shishga shoshilamiz. 17-asrning boshlarida gollandiyalik jasur dengizchilar boy va unumdor orollarni izlab Avstraliya dengizlarini kashf qila boshlaganlarida, ular nostaljik tuyg'ulardan Nyu-Gollandiya deb atagan cheksiz ko'rinadigan er qirg'oqlariga qo'nishga majbur bo'ldilar. Aytishlaricha, bu mamlakatda katta hayvon yashaydi, xuddi odam kabi uzun quyruq, va boshi kichik, echki kabi. Uning orqa oyoqlari qushnikiga o‘xshab, ustiga qurbaqadek sakray oladi. 1640 yilda hayoliy chizma bilan birga hayvonning birinchi ilmiy tavsifi berildi. Bir asr o'tgach, kapitan Jeyms Kuk rifga tushib qolgan kemani ta'mirlash uchun materik yaqinida to'xtab, fursatdan foydalanib, sirli yerga tashrif buyurdi. U Trinity ko'rfazi hududiga chuqur kirib bordi. 1770-yil 9-iyulda uning ikki ekipaji - ulardan biri taniqli tabiatshunos Jozef Banks - go'sht zaxiralarini to'ldirish uchun ovga chiqdi. Kuk keyinroq aytganidek, ular bir necha mil yurib, to'rtta "qushlarning oyoqlarida o'sha hayvonlarni" uchratishdi. Banklar uning itini orqasidan ergashishiga ruxsat berishdi, lekin u tezda ortda qoldi - hayvonlar osongina sakrab o'tadigan zich o'tlar uning yugurishiga xalaqit berdi. Ko'p o'tmay Kuk aborigenlar jumperni kanguru deb atashganini bilib oldi. Biroq, bu nom keyinchalik Avstraliya dialektlarining birortasida ham topilmadi ... Ma'ruzalarda Jeyms Kuk kabi bilimli va sinchkov odamdan olingan ma'lumotlar shubhasiz edi, shuning uchun yigirma yil o'tgach, "kenguru" so'zi allaqachon zoologiyaga oid kitoblarda ilmiy ism sifatida ishlatilgan. Lekin eng muhimi, Kuk jumperlar chaqaloqlarni qornida cho'ntakda olib yurishidan hayratda qoldi. Avstraliyaning hayvonlar hayotining ajoyib xususiyati tez orada aniq bo'ldi: materikda yashovchi barcha sutemizuvchilar o'zlarining bolalari uchun bir xil cho'ntaklarga ega edi. Tuxum qo'yadigan sutemizuvchilar Lekin o'rganilgan dunyo bundan ham kutilmagan syurprizlar kutardi. 1797 yilda Yangi Galyaning janubiy qismida "suv mol" deb nomlangan hayvon topilgan. Aslida, bu g'alati hayvon ko'proq otterga o'xshardi. Uning oyoqlarida qanotlari bor edi. Ammo agar barmoqlar orasidagi membranalarni sutemizuvchilarda taxmin qilish mumkin bo'lsa, unda evropalik zoologlar o'rdakning tumshug'i borligi haqida nima deyishadi! Royal a'zolari tomonidan tekshirilgan birinchi platypusning to'ldirilgan hayvon zoologik jamiyat soxta ekanligi aniqlandi. Gap shundaki, Sharqdan kelgan hayvonlar namunalari baʼzan xitoyliklar tomonidan shu qadar mohirlik bilan soxtalashtirilganki, olimlar azaldan “sensatsion” soxta narsalarga oʻrganib qolishgan va har qanday ajablantiradigan narsaga shubha bilan qarashgan. Hind okeanining biron bir joyida, afsonaga ko'ra, sayohatchilar Evropaga sirenalarning mumiyalarini necha marta olib kelishgan! Aslida, ular maymunning tanasi va boshidan, qushning panjalaridan va baliqning dumidan qilingan. Bir vaqtning o'zida qush va sutemizuvchining tana qismlaridan iborat bo'lgan "suv moli" - va bu shubhasiz tuyulardi - mohir soxta narsalarga tegishli edi. Shu bilan birga, hayvonning terisi ta'sirlangan ehtiyotkorlik bilan tahlil qilish Doktor Georg Shou, u hech qanday elim yoki uning qismlarining boshqa biriktirma izlarini topmagan. U hayvon qoldiqlarini haqiqiy deb tan oldi va 1799 yilda birinchi ilmiy tavsifini berdi. Shunday qilib, g'ayrioddiy hayvonga Ornithoryn-chus paradoxus nomi berildi, bu "o'rdak panjalari va tumshug'i bo'lgan hayvon" degan ma'noni anglatadi. Ammo berish etarli emas edi g'ayrioddiy mavjudot ilmiy nomi. Bundan tashqari, hayvonot dunyosi taksonomiyasida unga o'z o'rnini topish kerak edi. Hayvon soch bilan qoplanganligi sababli, uning sutemizuvchi ekanligiga hech kim shubha qilmadi. Nemis zoologi Iogan Fridrix Blumenbax uni to'liqsiz deb tasniflashga qaror qildi - qoida tariqasida, ular tasnifga to'g'ri kelmaydigan barcha hayvonlarni o'z ichiga oladi. 1802 yilda platypuslarning ikkita namunasi Angliyaga spirtli ichimlik bilan keldi. Hayvonlardan biri urg'ochi edi, ammo yaqinroq tekshirilganda sut bezlari topilmadi! Bundan tashqari aql bovar qilmaydigan mulk, "suv mollari" qushlar va sudraluvchilar kabi birlashgan anus va jinsiy yo'llarga ega edi. Oxir-oqibat, ingliz anatomisti Xom platypuslarni alohida tasniflash seriyasida ajratib ko'rsatishni taklif qildi, bu erda tez orada Avstraliyada topilgan yana bir hayvon tayinlandi: cho'zilgan tumshug'i ham tumshug'iga o'xshash echidna. Avstraliyadan platypus tuxum qo'yadi, degan mish-mishlar tarqala boshlaganida, masala yanada chigallashib ketdi. Bu fakt Lamarkning fikrini tasdiqladi, unga ko'ra monotremlar sutemizuvchilarning ajdodlari va qushlar va sudraluvchilarga ko'p jihatdan yaqin. 1824 yilda yana bir ajablanib: nemis olimi Mekkel platypusda sut bezlarini topdi! Ammo tuxum qo'yadigan hayvonda sut bezlari bo'lishi mumkin emas! Shunga qaramay, ular shunday edi. 1832 yilda avstraliyalik tabiatshunos leytenant Mole platypusning sut bezlari sut ishlab chiqarishini aniqladi. Faqat 1884 yilda platypus nasllarini ko'paytirish va oziqlantirishning haqiqiy usuli o'rnatildi. Shunday qilib, hamma narsa hayratlanarli ilmiy dunyo bir vaqtning o'zida tuxum qo'yadigan va yoshlarni sut bilan boqadigan hayvonni topdi. Yana bir bor qoida tasdiqlandi: tabiatda "mumkin bo'lmagan" hayvonlar mavjud bo'lishi mumkin. Bunyip
Bizning kunlarimizgacha bunyip notanish qit'ada o'zini topib olgan mustamlakachining tasavvurida tasavvur qilish mumkin bo'lgan barcha sirli va dahshatli narsalarning ramzi bo'lib xizmat qildi. Nazarimda, aborigenlar tilida “bunyip” so‘zi tanish tushunchalar yordamida tushuntirib bo‘lmaydigan hamma narsani anglatardi. Bizning "jin" so'zimizga o'xshaydi. Taxmin qilish mumkinki, oq tanlilar noma'lum hayvonlardan qaysi biri u yoki bu vahshiylik qilganini so'rashganda, avstraliyaliklar bu Bunyipning ishi yoki u ularning yo'lini kesib o'tgan deb javob berishgan. Ajablanarlisi shundaki, shunday mistik mavjudot, shunday kuchli qobiliyatlarga ega bo'lib, nafaqat beton, balki juda oddiy hayvon timsolida ham mujassamlangan. To'g'ri, fanga noma'lum. Bu haqda birinchi eslatma 1801 yilga to'g'ri keladi. Nikolay Bodin ekspeditsiyasining a'zosi bo'lgan frantsuz mineralogi Charlz Bayi o'z hamrohlari bilan birga notanish qit'aga imkon qadar chuqurroq kirib borish uchun o'z kemalari nomi bilan atalgan ko'rfazni tark etishdi. To'satdan ular Oqqush daryosining qamishlaridan g'azablangan buqaning bo'kishidan ham dahshatliroq shaytonning bo'kishini eshitdilar. Vahima ichida mustamlakachilar yangi qit'aning botqoqlarida aql bovar qilmaydigan yirtqich hayvon topilgan deb qaror qilib, qirg'oqqa qochib ketishdi. Keyinchalik tadqiqotchi Hamilton Xum suv yirtqich hayvonining mavjudligini tasdiqladi, ammo qiziqki, uning dalillari Avstraliyaning qarama-qarshi qismida joylashgan hududga ishora qiladi. Baturst ko'lida u bir vaqtning o'zida manatee va begemotga o'xshagan hayvonni kuzatdi. Avstraliya falsafiy jamiyati olimlari tadqiqotchiga bu hayvonning jasadini olishga muvaffaq bo'lsa, barcha xarajatlarni qoplashga darhol va'da berishdi. Ammo Xyum buni uddalay olmadi. Bunday mish-mishlar kelib chiqdi turli nuqtalar qit'a, ayniqsa janubi-sharqiy viloyatlardan. Leytenant V. Breton shunday deb yozgan edi: "G'ayritabiiy kuchga ega bo'lgan muhr turi Jorj ko'lida yashaydi". 19-asrning o'rtalariga kelib, bunyip afsonasi butun qit'ada mustahkam o'rnatildi. Kim shunchaki ahamiyat bermadi sirli hayvon, va unga qanday mo''jizalar aytilmagan! 1846 yilda Viktoriyani janubiy Yangi Galyadan ajratib turuvchi Myurrey irmoqlaridan birida bosh suyagining bo'lagi topildi, u tabiatshunos V.S.Makleyga "bunyipning boshi" sifatida yuborilgan. Olim bosh suyagi tayqaniki degan xulosaga keldi. Londonda qiyosiy anatomiya sohasidagi mutaxassis, professor Richard Ouen namuna bilan tanishdi va u uning oldida sigirning bosh suyagi bo'lagi borligiga qaror qildi. Mutaxassislardan biri noto'g'ri edi va hayvon hech qachon aniqlanmaganligi sababli, ikkalasi ham noto'g'ri bo'lgan deb taxmin qilish mumkin. Afsuski, qimmatli dalillar sirli ravishda g'oyib bo'ldi. 1848 yilda Emeralia daryosida boshi kenguruning boshiga o'xshash quyuq rangli hayvon ko'rindi. Uning uzun bo'yni, boshida zich o'sishi va katta og'zi bor edi. Mahalliy aholining so'zlariga ko'ra, bu suvda boshqa qurbonni kutayotgan bunyip edi. 1872 yilda Burrumbit ko'lida katta hayvon qayiqqa yaqinlashdi, shunda uning barcha yo'lovchilari qo'rquvdan boshqa tarafga yugurib ketishdi va deyarli suvga cho'kib ketishdi. Yirtqich hayvon suv iti sifatida tasvirlangan. Uning boshi yumaloq, quloqlari yo'q edi. 1875-yilda, Kvinslenddagi Dalbi yaqinida, suvdan egilib turgan muhrga o'xshash jonzot ko'rindi. Uning ikki qavatli, ammo nosimmetrik bo'lmagan kaudal suzgichi bor edi. Bundan tashqari, Tasmaniyada, ya'ni Avstraliya qit'asidan tashqarida qandaydir suv yirtqich hayvonlari qayd etilgan. Vaddaman to'g'onining qurilishi va barcha turdagi o'zgarishlar tabiiy sharoitlar Greet Leyk Elektr stansiyasining qurilishi tufayli hamma joyda mavjud bo'lgan suv jinini yo'qotmadi. Uning ko'rinishi yaqin vaqtgacha bu erda qayd etilgan. Oddiy muhrmi yoki yangi marsupialmi? Qisqa sochli, it boshli, silliq quloqli kalta sochli pinnipedning suvda yashaydigan ko'plab dalillari bilan chuchuk suv muhrining mavjudligi haqida taxmin qilmaslik qiyin. Bo'ylab dengiz qirg'og'i Avstraliya va Tasmaniya pinnipedsning ko'plab turlarining vatani hisoblanadi. Masalan, dengiz iti (Otaria), leopard muhri (Leptonyx), fil muhri (Mirounga). Ammo bu hayvonlar materikning ichki qismiga ko'tarila oladimi? Nazariy jihatdan, ular mumkin. Axir, dengizlarda hech qachon uchramaydigan muhr turi mavjud. Bundan tashqari, muhrlar ba'zan Avstraliyaning ichki qismiga Myurrey va uning Darling irmog'i bo'ylab kirib borishi aniqlangan. Doktor Charlz Fenner daryoning og'zidan 1450 kilometr uzoqlikdagi Yangi Galya janubiga yaqin Konargoda muhr o'ldirilganini eslatib o'tadi. 1870 yilda Shoalxavenda leopard muhri otib tashlandi, uning oshqozonida katta yoshli platipus topildi, bu G. Uitlining "Bunyip bunyipni yutib yubordi!" Shunday qilib, pinnipeds ancha masofani bosib o'tishi mumkinligi aniqlandi toza suv... Ehtimol, ular quruqlik bo'ylab qisqa o'tishlarni ham qilishlari mumkin. Shunisi e'tiborga loyiqki, suv jinining paydo bo'lishi ko'pincha janubi-sharqda, ya'ni Avstraliyaning ikkita eng yirik daryolari havzalari hududlarida qayd etilgan. Qamishlardan kelayotgan yurakni ezuvchi hayqiriqlarga kelsak, ular pinnipedlarga emas, balki achchiqlarga (Botaurus poiciloptius) tegishli bo'lishi mumkin edi. Aytgancha, uning ovozi tufayli u mahalliy "Murrey buqa" nomiga qarzdor. Biroq, suv jinining paydo bo'lishi hech qanday pinniped barcha xohish bilan erisha olmaydigan joylarga tegishli. Shuning uchun avstraliyalik olimlar ko'proq original farazlarni afzal ko'rishadi. "Uitli, - deb yozadi, - biz shu kungacha saqlanib qolgan, otterga o'xshash marsupial hayvon haqida gapiramiz, deb ishoniladi". Nega bizning jinimiz suv marsupiali bo'lmasligi kerak? Aborigenlarning afsonalari materikning daryolari, botqoqlari va ko'llarida yashagan deb hisoblangan Diprotodonning yaqinda mavjudligi bilan bog'liq emasmi? Quyonlarning kattaligi karkidondek
Bunday hisobotlar shunchalik muntazam ravishda olib borildiki, ular nihoyat olimlarni qiziqtirdi, ular orasida mashhur avstraliyalik tabiatshunos Ambrose Pratt ham bor edi. U birinchi bo'lib o'ziga savol berdi: uch metrli quyonlar diprotodonlar, yo'q bo'lib ketgan deb hisoblangan ulkan marsupiallar emasmi? Zero, ular Nullarbor tekisligida ko‘p bo‘lib, kuchaygan qurg‘oqchilik materikning salmoqli qismini cho‘lga aylantirmaguniga qadar keng tarqalgan edi. Ularning bosh suyagi uzunligi bir metrga yetganini topdi. Hatto qayta qurilgan ko'rinish diprotodon. Tapirning odatlari bu yo'q bo'lib ketgan marsupiallarga tegishli: ular so'nggi muzlik davrining oxirida, ya'ni o'n ikki mingdan o'ttiz ming yil oldin materikni qoplagan yam-yashil o'simliklar orasida yarim suvli hayot tarzini olib borishlari kerak edi. Moxov kabi keng hududlarni vayron qilgan qurg'oqchilik diprotodonlarni materikdan haydab chiqardi. Albatta, ulkan o‘txo‘r hayvon dastlab qurg‘oqchilikka chidamli vohalardan boshpana topdi. Ular quriganida, diprotodon podalari keyingi suv manbasiga yuborildi. 1953 yilda Kaliforniya universiteti professori Ruben Stirton Avstraliyaning shimoli-g'arbiy qismida haqiqiy diprotodon qabristonini topdi, unda besh yuzdan mingtagacha mukammal saqlanib qolgan skeletlari bor. Bu hayvonlarning podasi quyoshda qotib qolgan qobiq bilan qoplangan yaqinda qurigan ko'l joyida to'plangan deb ishoniladi. Yer qobig'i podaning og'irligiga bardosh bera olmadi va ko'plab hayvonlar nam loyga botdi. Agar ular bir necha ming yillar oldin butunlay yo'q bo'lib ketgan bo'lsa ham, ularni birinchi avstraliyalik aborigenlar qo'lga olishlari kerak edi. Van Yennepning fikricha, ma'lumotni og'zaki uzatish uzoq davom eta olmaydi, ayni paytda diprotodonlarga o'xshash hayvonlar haqidagi mish-mishlar aborigenlar orasida tarqalishda davom etmoqda. Negaki, Avstraliya suvdan to'liq mahrum bo'lmagan. Aks holda, “bahaybat quyonlar”ning taqdiri boshqa o‘txo‘rlar ham, ularni yegan yirtqichlar ham boshiga tushgan bo‘lardi. Materikda etarli miqdordagi ko'llar, daryolar va botqoqliklar qoldi, ular yaqinida, Avstraliyaning boshqa faunasi singari, diprotodonlar ham mavjud bo'lishi mumkin edi. Nisbatan tez-tez ko'rishlariga qaramay, dasht bo'ylab yovvoyi osiyo buyvollarini quvib yurgan avstraliyalik ovchilar taxmin qilingan diprotodonlarga egalik qila olmadilar. Ularning so'zlariga ko'ra, hayvonlar to'satdan ko'zdan g'oyib bo'lib, joyida faqat chang bulutini qoldirish uchun ajoyib qobiliyatga ega ... Bernard Eyvelmans
dan hamma biladi maktab o'quv dasturi sutemizuvchilar haqida. Tuxumdonli sutemizuvchilar faqat bitta qit'a - Avstraliya hududida yashaydigan hayvonlarning alohida turi ekanligini bilasizmi? Keling, ushbu maxsus turdagi hayvonni batafsil ko'rib chiqaylik. Tuxumdonlarning kashfiyoti
Platipus topilgandan so'ng, tumshug'i bo'lgan boshqa jonzot haqida xabar keldi, faqat hozir u igna bilan qoplangan. Bu echidna. Uzoq vaqt davomida olimlar bu ikki jonzotni qaysi sinfga ajratish haqida bahslashdilar. Va ular platypus va echidnani alohida otryadga olib borish kerak degan xulosaga kelishdi. Shunday qilib, Single-pass yoki Cloach otryadi bor edi. Ajoyib platypus
Genitouriya tizimi va ichaklar hayvondan bitta teshikda yoki kloakada chiqib ketganligi sababli, u alohida turga - Cloaca-ga tegishli edi. Qizig'i shundaki, platypus oddiy sutemizuvchilardan farqli o'laroq, oldingi oyoqlari yordamida suzadi, orqa oyoqlari esa rul vazifasini bajaradi. Boshqa narsalar qatorida, uning qanday ko'payishiga e'tibor beraylik. Platypusning ko'payishi
Urgʻochisi tunnel oxirida uyasi boʻlgan maxsus chuqurcha (uzunligi 15 metrgacha) quradi. Tuxumlar qurib ketmasligi uchun ma'lum bir namlikni saqlab turish uchun uni nam barglari va poyalari bilan qoplaydi. Qizig'i shundaki, u himoya qilish uchun qalinligi 15 santimetr bo'lgan to'siq devorini ham quradi. Faqat tayyorgarlik ishlaridan so'ng u uyaga tuxum qo'yadi. Platypus tuxumni inkubatsiya qiladi, ularning atrofida to'p shaklida o'raladi. 10 kundan keyin chaqaloqlar barcha sutemizuvchilar kabi yalang'och va ko'r tug'iladi. Ayol chaqaloqlarni sut bilan boqadi, u teshiklardan to'g'ridan-to'g'ri jun bo'ylab yivlarga oqadi va ularda to'planadi. Chaqaloqlar sutni yalab, shu tarzda ovqatlanadilar. Oziqlantirish taxminan 4 oy davom etadi, so'ngra chaqaloqlar o'z-o'zidan ozuqa olishni o'rganadilar. Aynan ko'payish usuli bu turga "tuxumparvar sutemizuvchi" nomini berdi. G'ayrioddiy echidna Echidna ham tuxum qoʻyuvchi sutemizuvchilardir. Bu quruqlik jonzotining o'lchami kichik bo'lib, 40 santimetrga etadi. U Avstraliya, Tasmaniya va Yangi Gvineya orollarida ham yashaydi. Tashqi ko'rinishida bu hayvon kirpi kabi ko'rinadi, lekin 7,5 santimetrdan oshmaydigan uzun tor tumshug'i bilan. Qizig'i shundaki, echidnaning tishlari yo'q va u uzun yopishqoq til bilan o'ljani ushlaydi. Echidnaning tanasi dag'al jundan hosil bo'lgan orqa va yon tomonlarida tikanlar bilan qoplangan. Palto esa qorin, bosh va panjalarni qoplaydi va ma'lum bir oziqlantirish turiga to'liq moslashgan. U termitlar, chumolilar va mayda hasharotlar bilan ziyofat qiladi. U kunduzgi turmush tarzini olib boradi, garchi uni topish oson emas. Gap shundaki, u 32 darajagacha past tana haroratiga ega va bu unga atrof-muhit haroratining pasayishi yoki oshishiga toqat qilishga imkon bermaydi. Bunday holda, echidna letargik bo'lib, daraxtlar ostida dam oladi yoki qishlaydi. Echidnani ko'paytirish usuli
Homiladorlik 28 kungacha davom etadi va bitta tuxum paydo bo'lishi bilan tugaydi, u ayol zoti burmasiga o'tadi. Ayolning tuxumni sumkaga qanday o'tkazishi hali ham aniq emas, lekin 10 kundan keyin chaqaloq paydo bo'ladi. Kichkintoy dunyoga to'liq shakllanmagan holda keladi. Yosh
Bolaning echidnasi qanday paydo bo'ladi? U ko'r va yalang'och, orqa oyoq-qo'llari rivojlanmagan, ko'zlari teri plyonka bilan qoplangan, faqat oldingi oyoqlari barmoqlar bilan shakllangan. Bolaga sut olish uchun 4 soat kerak bo'ladi. Qizig'i shundaki, onaning sumkasida 100-150 teshik bo'lib, ular maxsus tuklar orqali sut chiqaradi. Bola faqat ularga etib borishi kerak. Chaqaloq taxminan 2 oy davomida onaning sumkasida. U to'yimli sutdan juda tez kilogramm oladi. Echidna suti tufayli pushti rangga ega bo'lgan yagona sutdir katta raqam tarkibida temir bor. Oziqlantirish 6,5 oygacha davom etadi. Shundan so'ng, yosh o'z-o'zidan oziq-ovqat olishni o'rganadi. Proechidna Proechidna boshqa tuxum qo'yuvchi sutemizuvchilardir. Bu jonzot hamkasblariga qaraganda ancha katta. Yashash joyi Yangi Gvineya shimoli va Indoneziya oroli. Prochidnaning o'lchamlari ta'sirchan, 80 santimetrgacha, vazni esa 10 kilogrammgacha. Bu echidnaga o'xshaydi, lekin tumshug'i ancha uzun va ignalar ancha qisqaroq. U tog'li hududlarda yashaydi va asosan qurtlar bilan oziqlanadi. Prochidna og'iz bo'shlig'ining tuzilishi qiziq: uning tilida tishlar bor va uning yordamida u nafaqat ovqatni chaynashga, balki, ta'kidlanganidek, hatto toshga ham aylana oladi. Bu tur eng kam o'rganilgan, chunki u tog'larda yashaydi. Ammo shu bilan birga, hayvon hech qanday ob-havoda harakatchanligini yo'qotmasligi, qish uyqusiga ketmasligi va haroratni tartibga solishga qodir ekanligi aniqlandi. o'z tanasi... Ko'paytirish tuxumparvar sutemizuvchilar, prochidna tegishli bo'lgan, boshqa ikkita turda bo'lgani kabi sodir bo'ladi. U faqat bitta tuxum qo'yadi, u qornida sumkaga solinadi va bolalarni sut bilan oziqlantiradi. Qiyosiy xususiyatlar
Tuxumdon hayvonlarning umumiy jihati bor. Ular qushlar kabi tuxum qo'yadi va ma'lum vaqt davomida tuxum qo'yadi. Nasl paydo bo'lgandan so'ng, onaning tanasi sut ishlab chiqaradi, chaqaloqlar uni oziqlantiradi. Shuni ta'kidlash kerakki, yoshlar sutni so'rmaydilar, balki uni qorin bo'shlig'idagi ayolning oluklaridan yalaydilar. Nipellarning yo'qligi tuxumdonlarni boshqa sutemizuvchilardan ajratib turadi. Ularning nasl sumkasi bor, shuning uchun ularning nomi. Xalta urg'ochilarning qornida joylashgan. Yangi tug'ilgan chaqaloq unga etib borganida, ko'krak uchini topadi va go'yo unga osilgan. Gap shundaki, chaqaloqlar shakllanmagan holda tug'iladi va ularning to'liq rivojlanishiga qadar yana bir necha oyni onasining sumkasida o'tkazadi. Aytish kerakki, tuxum qo'yuvchi va marsupial sutemizuvchilar bu jihatdan o'xshashliklarga ega. Echidna va prochidna bolalari ham rivojlanmagan holda tug'iladi va ular bir turdagi zot burmasiga joylashtiriladi. Plasental sutemizuvchilar haqida nima deyish mumkin? Ularning chaqaloqlari bachadonda platsenta mavjudligi sababli to'liq shakllangan holda tug'iladi. Shu tufayli chaqaloqning ovqatlanishi va rivojlanishi jarayoni sodir bo'ladi. Hayvonlarning aksariyati platsentadir. Bunday xilma-xil turlar bir qit'ada mavjud. Savolga Tuxum qo'yadigan sutemizuvchilar bormi? muallif tomonidan berilgan Hiyla Ivanich eng yaxshi javob Tuxumdonli sut emizuvchilarga echidna va platypus kabi hayvonlar kiradi. Platypus dunyodagi eng ajoyib hayvonlardan biri bo'lib, u qush yoki ilon kabi tuxumdan chiqadi va sut emizuvchilar kabi ona suti bilan oziqlanadi. Bu hayvonlar faqat Avstraliyada uchraydi va yashirin hayot tarzini olib boradi. Bir marta platypuslar shafqatsizlarcha yo'q qilindi, ular ko'proq ipak terilarni olishga harakat qilishdi. Endi odam juda kam uchraydigan hayvonlarni qo'riqlaydi. havola Echidna tuxum qo'yadigan kam sonli sutemizuvchilardan biri ekanligi bilan mashhur. Bitta tuxum naslchilik mavsumida hosil bo'lgan ibtidoiy sumkaga joylashtiriladi. Tuxumning sumkaga qanday tushishi hali noma'lum. Echidna chumolilar, termitlar va boshqa hasharotlar, ba'zan esa boshqa mayda hayvonlar (yer qurtlari va boshqalar) bilan oziqlanadi. Hasharotni topib, echidna o'zining ingichka, uzun va uzunligini tashlaydi yopishqoq til unga o'lja yopishib qoladi. Echidnaning tishlari uning rivojlanishining barcha bosqichlarida bo'lmaydi, lekin tilning orqa qismida taroqsimon tanglayga ishqalanadigan va tutilgan hasharotlarni ishqalaydigan shoxli tishlari bor. Til yordamida echidna nafaqat hasharotlarni, balki erni va toshli detritusning zarralarini ham yutadi, ular oshqozonga kirib, qushlarning oshqozonida sodir bo'ladigan narsaga o'xshash ovqatni maydalashni yakunlaydi. ... ... dan javob 22 javob[guru] Hey! Sizning savolingizga javob beradigan mavzular tanlovi: Tuxum qo'yadigan sutemizuvchilar bormi? dan javob Natalya Abdulina[faol] Platypus va echidna dan javob Jmil Zaynikaev[yangi] echidli platypus dan javob Anton Groxotov[guru] Ha, bunday sutemizuvchilar bor. Bular Proechidna, Echidna va Utkanos. Ular tuxum qo'yadi, lekin bolalar sut bilan oziqlanadi. Tuxumlar qopda chiqariladi yoki urg'ochi ularni uyada isitadi. Bular dunyodagi eng ibtidoiy sutemizuvchilar bo'lib, Avstraliya uchun endemik hisoblanadi, ya'ni ular faqat Avstraliyada yashaydi. Bu ajoyib sutemizuvchilar, echidna va prochidna har birida 2 tuxumdan, o'rdakda 3 tagacha tuxum bor. Ular katta bo‘lgunlaricha bolalarni qoplarda olib yurishadi. Bu ibtidoiy sutemizuvchilar barcha sutemizuvchilar evolyutsiyasi tarixining bir parchasi, ba'zi sutemizuvchilar turlarining dinozavrlardan paydo bo'lishi. dan javob Andrey[guru] Platypus va echidna dunyodagi yagona tuxum qo'yuvchi sutemizuvchilardir. Juftlashgandan so'ng, urg'ochi platipus uzun chuqurga olib tashlanadi va u daryo bo'yida quradi. U zot xonasiga o'tayotganda, uni bir necha joylarda o'z orqasida yopib qo'yadi. Xonada urg'ochi bir juft tuxum qo'yadi va ularni issiqligi bilan isitish uchun ularning ustiga yotadi. Ikki hafta o'tgach, tuxum tuxumdan chiqadi va endi kichkina platypuslar uning terisining oddiy burmasida joylashgan. Kichkina, deyarli embrion "so'rg'ichlar" onaning qornidagi jundan sutni yalaydi. Echidna, platypusdan farqli o'laroq, bir yarim hafta davomida yumshoq qobiq bilan o'ralgan yagona tuxumini ko'taradi. teri burmasi qornida - bir turdagi sumka. U orqa tomonida yotadi va uzun stigma bilan tuxumni qorin bo'shlig'iga ehtiyotkorlik bilan aylantiradi, shu paytgacha uning oshqozonida sumka paydo bo'ladi (keyin u yo'qoladi). Aynan shu sumkada urg'ochi tuxumni aylantiradi. Ko'p o'tmay, tuxumdan butunlay yalang'och, bitta tikonsiz kichik bir hayvon chiqadi. Chaqaloq terining yuzasidan to'g'ridan-to'g'ri uzun va ingichka til bilan juda qalin sutni yalaydi. U juda tez o'sadi. 6-8 hafta o'tgach, ayol tuxumni sumkasiga yashirgandan so'ng, chaqaloq undan chiqadi. U endi u erga mos kelmaydi. dan javob Karl Linney[guru] Bu sutemizuvchilar eng ibtidoiy tirik turlardir. Tartib vakillari monotremlar yoki tuxumdonlar (Monotremata). Bunga ikkita zamonaviy oila kiradi: echidna (Tachyglossidae) ikki turkumli: 1- echidna (Tachyglossus) bir turdagi avstraliyalik echidna (Tachyglossus aculeatus), 5 kenja turni tashkil qiladi: 1- T. a. multiaculeatus, haqida. kenguru; 2- T. a. setosus, Tasmaniya va Bass bo'g'ozining ba'zi orollari; 3- T. a. akantion, Shimoliy hudud va G'arbiy Avstraliya; 4- T. a. aculeatus, Kvinslend, Yangi Janubiy Uels va Viktoriya; 5- T. a. huquqshunoslik, Yangi Gvineya va, ehtimol, Kvinslend shimoli-sharqidagi yomg'irli o'rmonlar. 2 - prachidna jinsi (Zaglossus) bir zamonaviy turi - prochidna (Zaglossus bruijni), Yangi Gvineya orolining ichki qismida va taxminan yashaydi. Salavati. Ikkinchi oila - platypus (Ornithorhynchidae) bo'lib, Sharqiy Avstraliya va Tasmaniyada yashaydigan platypusning bir turini (Ornithorhynchus anatmus) o'z ichiga olgan platypus (Ornithorhynchus). Proechidna. Echidna. Platypus. dan javob Kristina Solovieva[guru] platypus va echidna dan javob Zmey[guru] Ivanichning hiylasi. Ular psixiatrik bolalar bog'chalarida saqlanadi. dan javob Evgeniya Nikulina[guru] Tuxum qo'yadigan va hali ham bolalarini sut bilan boqadigan hayvonlar juda kam. Barcha sutemizuvchilarning deyarli universal xususiyati shundaki, ular tirik bolalar tug'adilar, ya'ni ular jonli. Sutemizuvchilarning eng quyi tartibi tuxumdonli monotremlardan iborat (37-yozuvga qarang), ular ikkita turni o'z ichiga oladi: platypus (Ornithorhynchus anatinus) va avstraliyalik echidna (Tachyglossus aculeata). Bu sutemizuvchilar tuxum qo'yadigan barcha hayvonlardan farq qiladi, buning uchun ular o'z nomini oldilar - tuxumdon. Ularning tuxumlari maxsus sumkada (Echidna) yoki uyada (Ornithorhynchus) rivojlanadi. Barcha sutemizuvchilarning umumiy xususiyati shundaki, ular evolyutsiya yo'lida tuxum qo'yish bosqichidan o'tgan. Oviparous bu qoidadan yagona istisno hisoblanadi. Debriyajda echidna odatda faqat bitta tuxumga ega (agar ikkita tuxum paydo bo'lsa, unda ulardan biri doimo kam rivojlangan); Platypus odatda ikkita tuxum qo'yadi, kamdan-kam hollarda bitta yoki uchta tuxum qo'yadi. MASHHUR
UMUMIY KASALLIKLAR 2021-12-23 09:05:03 NOVOSIBIRSK METRO KO'PRIGI DUNYODAGI ENG UZUN METRO KO'PRIGI HISOBLANADI FITNES VA PARHEZ 2021-12-23 09:05:03 TAILAND RULETI - TAILANDDAGI KAZINO, TAILANDDAGI ER OSTI KAZINOLARI YORDAM BERING 2021-12-23 09:05:03 SERGEY DOVLATOV, TARJIMAI HOLI ALOMATLAR 2021-12-23 09:05:03 HAYVONLAR HAYOTI I JILD SUTEMIZUVCHILAR INSON SALOMATLIGI 2021-12-23 09:05:03 KOINOTDA ENG KO'P TARQALGAN ELEMENT NIMA? YORDAM BERING 2021-12-23 09:05:03 ERUDITE KUTUBXONALAR HAQIDA QIZIQARLI DIAGNOSTIKA 2021-12-23 09:05:03 MUHARRIRI TANLANLASH Bank asoschisi Tinkoff Tinkoffning tarjimai holidan qiziqarli faktlar bu shaxs kim BANK ASOSCHISI TINKOFF TINKOFFNING TARJIMAI HOLIDAN QIZIQARLI FAKTLAR BU SHAXS KIM 2021-12-23 09:05:03 Birinchi futbol klubi BIRINCHI FUTBOL KLUBI 2021-12-23 09:05:03 Tayyorgarlik guruhi bolalari uchun loyiha: TAYYORGARLIK GURUHI BOLALARI UCHUN LOYIHA: "YETTI KASALLIKDAN PIYOZ 2021-12-23 09:05:03 MASHXUR YOZUVLAR "KASB" SO'ZINING MA'NOSI 2021-12-23 09:05:03 Barcha davrlar va xalqlarning eng mashhur futbolchilari BARCHA DAVRLAR VA XALQLARNING ENG MASHHUR FUTBOLCHILARI 2021-12-23 09:05:03 Rossiyalik romanchi Seleznev kiberfiribgarlikda aybini tan oldi Andrey Seleznev 25 aprel kuni o'g'lini qidirmoqda ROSSIYALIK ROMANCHI SELEZNEV KIBERFIRIBGARLIKDA AYBINI TAN OLDI ANDREY SELEZNEV 25 APREL KUNI O'G'LINI QIDIRMOQDA 2021-12-18 16:33:07 MASHHUR TUTUMU SALOMATLIK GO'ZALLIK PSIXOLOGIYA ALOMATLAR DIAGNOSTIKA ETNOSOLOGIYA ANATOMIYA SOG'LOM OVQATLANISH Oddiy tilda salomatlik haqida BIZ HAQIMIZDA vodatula.ru - Sog'lik haqida oddiy tilda OBUNA BO'LING SAYT XARITASI 2021 vodatula.ru - Sog'lik haqida oddiy tilda Kirish SINF MAMMAL (Sutemizuvchi) - yuqori sinf hayvonot dunyosining butun tizimini egallab turgan umurtqali hayvonlar. Ko'pchilik muhim xususiyatlar umumiy sut emizuvchilar tashkiloti xizmat qiladi: rivojlanishning yuqori darajasi asab tizimiatrof-muhit ta'siriga moslashuvning murakkab va mukammal shakllarini va tananing turli organlari o'rtasidagi o'zaro ta'sirning uyg'un tizimini ta'minlash; jonli tug'ilish (baliq va sudralib yuruvchilar kabi boshqa jonli umurtqali hayvonlardan farqli o'laroq) yoshlarni sut bilan boqish. Bu yosh hayvonlarning yaxshi saqlanishini va juda xilma-xil muhitda ko'payish imkoniyatini ta'minlaydi; mukammal termoregulyatsiya tizimi, buning natijasida tananing nisbatan harorati, ya'ni tananing ichki muhitining doimiyligi. Turli xil hayot sharoitlarida sutemizuvchilarni tarqatish uchun bu qanchalik muhimligini tasavvur qilish oson. Bularning barchasi sutemizuvchilarning barcha tirik muhitda: havo, suv va tuproq zaminida yashaydigan butun dunyo bo'ylab tarqalishiga yordam beradi. Evolyutsiya davrida sutemizuvchilar eng keng moslashuvchan nurlanishni, ya'ni. turli xil ekologik bo'shliqlarga moslashtirilgan. Ular qutbli muzlarda, mo''tadil va tropik kenglikdagi o'rmonlarda, dashtlarda, savannalarda, cho'llarda va suv havzalarida yashaydilar. Bir nechta istisnolardan tashqari (masalan, anteatrlar) ularning jag'lari tishlar bilan qurollangan va sutemizuvchilar go'sht, o'simliklar, umurtqasiz hayvonlar va hatto qonni iste'mol qilishlari mumkin. Hayvonlarning o'lchamlari, cho'chqani olib yuradigan mayda maydan (Craseonycteris thonglongyai) uzunligi atigi taxminan. 29 mm va og'irligi 1,7 g, fanga ma'lum bo'lgan hayvonlarning eng kattasi - uzunligi taxminiy bo'lgan ko'k kit (Balaenoptera musculus). Massasi 190 tonna bo'lgan 30 m.U bilan faqat ikkita toshqotgan brontozavrga o'xshash dinozavrlar u bilan raqobatlasha olishdi. Ulardan bittasining - Seysmosaurusning uzunligi burundan quyruqning uchigacha kamida 40 m. Tashkil etadi, ammo ba'zi ekspertlarning fikriga ko'ra, u taxminan taxmin qilingan. 55 t, ya'ni. ko'k kitdan uch baravar kam. Ikkinchi dinozavr - Ultrasaurus bitta tos suyagi bilan tanilgan, ammo u ko'k kitdan ham uzunroq va og'irroq bo'lganligini taxmin qiladi. Ammo, bu qo'shimcha qazilma qoldiqlar bilan tasdiqlanmaguncha, ko'k kit butun dunyo bo'ylab yashagan barcha hayvonlar orasida chempion bo'lib qolmoqda. Barcha sutemizuvchilarda bir qator mavjud xarakterli xususiyatlar ularning sinfi. Sinf nomi Mammaliya latdan keladi. mama - bu ayolning ko'krak qafasi bo'lib, barcha hayvonlarda sut chiqaradigan bezlar mavjudligi bilan bog'liq. Ushbu atama birinchi marta 1758 yilda shved botanisti Linnaeus tomonidan o'zining "Tizim tizimi" kitobining 10-nashrida qo'llanilgan. Biroq, sutemizuvchilarni alohida guruh sifatida ilmiy ta'rifi bundan oldinroq (1693) ingliz botanisti va zoologi J. Rey o'z asarida berilgan: To'rt oyoqli hayvonlar va ilonlarning kelib chiqishi to'g'risida metodik sharh va insoniyat tarixining ilk kunlarida rivojlangan yaqin jonzotlar guruhi sifatida hayvonlarga umumiy qarash. ^ 2. Sut emizuvchilarning umumiy ekologik xususiyatlari Sutemizuvchilar deyarli butun dunyo bo'ylab tarqalgan; ular nafaqat Antarktika qit'asida, garchi dengiz qirg'oqlarida muhr va kitlar bo'lsa-da. Shimoliy qutb hududida qutb ayiqlari, pinnipedlar, ketetsanlar (narvallar) mavjud. Sutemizuvchilar ham yashash muhitida keng tarqalgan. Ko'pchilikni tashkil etadigan er usti turlari bilan bir qatorda, bir qator turlar suv muhitiga bog'liq yoki boshqa yo'l bilan borligini eslash kifoya; ko'pchilik faol ravishda havo orqali uchishadi; bundan tashqari, hayvonlarning ko'p qismi hayotida to'liq yoki ko'p qismi bo'lgan tuproqda yashaydi. Hech bir umurtqali hayvonlar sinfi sutemizuvchilar kabi bunday xilma-xillikni bermagan. Tirik muhit bilan munosabatlarning darajasi va tabiati har xil. Ba'zi hayvonlar juda xilma-xil muhitda yashaydilar. Masalan, oddiy tulki o'rmonlarda, dashtlarda, cho'llarda va tog'li hududlarda keng tarqalgan. Bo'rilar yanada xilma-xil sharoitlarda yashaydilar (tulki uchun ko'rsatilgan zonalardan tashqari tundrada bo'rilar ham mavjud). Tabiiyki, bunday hayvonlar biron bir muhitda hayotga moslashishni aniq ifodalashmaydi. Shu bilan birga, o'ziga xos yashash joyi hayvonning ko'plab xususiyatlarini aniqlaydi. Yomg'ir o'rmonlari aholisi orasida, masalan, Janubiy Amerikaning etaklari, araxnidlar, ba'zi Janubiy Osiyo ayiqlari, daraxtlarning tojlarida oqadigan butun hayoti yoki deyarli barchasi ajralib turadi. Bu erda ular ovqatlantiradilar, dam oladilar, ko'payadilar. Ushbu turmush tarzi bilan bog'liq holda, ushbu guruhning turlari turli xil moslashuvlarni ishlab chiqdilar. Ayiqlar va mardikorlar o'tkir tirnoqli, lemurs va maymunlarning panjalarini ushlab turishadi. Ba'zi janubiy amerikalik maymunlar, daraxt anteatrlari va mollari dumiga ega. Va nihoyat, gibbonli maymunlar oldingi oyoqlarida mayatnikka o'xshash chayqalishlar qilmoqdalar. Passiv rejalashtirish parvoziga o'ziga xos moslashuv samolyot va Janubiy Osiyoning jun qanotlari orasida ishlab chiqilgan. Ochiq joylarda yashaydigan hayvonlar turli shakl va ixtisoslashuv darajalariga ega. Tuyoqlilar va ba'zi yirtqichlarning ko'zlari nisbatan o'tkir, ularning tez yugurishi quvish va oziq-ovqat izlashda katta o'tishlarga yordam beradi. Tuyoqlilar turar joy yoki vaqtincha boshpanalarni tashkil qilmaydilar va er yuzida birinchi kunlarda onalari bilan birga yurishga qodir bolalarni tug'diradilar. Er osti hayvonlari juda ixtisoslashgan, ammo nisbatan kichik guruhdir. Uning vakillari turli bo'limlarda va ko'plab mamlakatlarda mavjud. Bular Evrosiyo va Shimoliy Amerika mollari (insektivores), Evrosiyo mole kalamushlari va mol kalamushlari (kemiruvchilar), Avstraliya marsupial mollari. Ularning tanasi bar shaklida, aniq bo'yniga ega emas. Mo'ynasi past, baxmal. Ko'zlar kichkina, ba'zilarida teri ostida yashiringan. Aurikulalar yo'q. Quyruq odatiy. Er osti yo'laklarini yotqizish usuli boshqacha. Bu hayvonlarning dafn etish tizimi juda murakkab, ammo ularning faqat kichik bir qismi turar joyning o'zi, qolgan qismi esa oziq-ovqat qidirish paytida hosil bo'lgan yo'llar sifatida xizmat qiladi. Suvda yashaydigan hayvonlar suvda hayotga moslashish darajasiga ega. Yovvoyi hayvonlar turlaridan biri - mink - har doim suv omborlari qirg'oqlari bo'ylab joylashadi, u erda burozlar tashkil qilinadi, lekin u suvda ham (baliq, amfibiya) va quruqlikda (mayda kemiruvchilar) ozuqalanadi. Uning tashkilotida yer usti temir yo'llari bilan taqqoslaganda sezilarli o'zgarishlar yo'q. Daryo suvi suv bilan ko'proq bog'liq bo'lib, u asosan suvda (baliq, amfibiya) suv oladi; erdagi kemiruvchilar uning ovqatlanishida kichik rol o'ynaydi. U suzadi va yaxshi sho'ng'iydi, shu bilan moslashuvchan xususiyatlarga e'tibor berish mumkin: aurikulalarning qisqarishi, oyoq-qo'llarning qisqarishi va barmoqlar orasidagi membranalar. Dengiz otteri yoki dengiz otterasi Tinch okeanining shimoliy qismida yashaydi, u faqat dengizda ovqatlanadi (asosan dengizda) dengiz urchinlari) Hayvonlar ko'payish uchun qirg'oqqa borishadi, ba'zida dam olish uchun va qachon kuchli bo'ronlar. Dengiz otterining oyoq-qo'llari va barmoqlarning barmoqlari teri bilan qoplangan. Yarim suvli kemiruvchilar yaxshi ma'lum: qunduz, muskrat, nutriya. Pinnipedlar haqiqiy suvli hayvonlardir, lekin faqat suv muhitidan tashqarida - muzda yoki qirg'oqda ko'payishadi. To'liq suvli hayvonlar - suvda ko'payish qobiliyatiga ega baliqlar va lilak. Zamonaviy hayvonlar orasida siz yarim suvli va yarim suvli suvlardan to'liq suvli shakllarga o'tish orqali erdan o'tishgacha bo'lgan barcha seriyalarni topishingiz mumkin. Va nihoyat, havoda harakatlanayotgan sutemizuvchilarning turlari haqida eslatib o'tish kerak. Va bu holda siz faol parvoz qilish qobiliyatiga qadar daraxtdan daraxtga sakrashdan bir qator hayvonlarni aniqlashingiz mumkin. Sincaplarda, ma'lum darajada, rejalashtirishning boshlang'ich elementlarini aniqlaydigan parashyutning rolini sakrash paytida tarqaladigan va dumida ikkiga bo'lingan cho'zilgan oyoqlari bo'lgan tanani o'ynaydi. Oldinroq va orqa oyoqlari orasidagi charm burmalar bilan uchib yuruvchi sincaplar va jun qanotlari ko'proq ixtisoslashgan; mo'ynaning orqa oyoqlari va dumi o'rtasida burmalar mavjud. Bunday qurilma sizga nafaqat yumshoq chiziq bo'ylab tushishni rejalashtirishga imkon beradi, balki havoda aylanish va hatto biroz ko'tarilish uchun ham xizmat qiladi. Faqat yarasalar faol parvoz qilishga qodir (qanotlardan foydalangan holda). Yilning noqulay oziq-ovqat va ob-havo davrlarini boshdan kechirishga sut emizuvchilarni moslashtirish quyi sinflarga qaraganda ancha xilma-xil va mukammaldir. Qish yoki qurg'oqchilik yozida tanada qiyin mavsumdan omon qolishga yordam beradigan zaxira energiya moddalari to'planadi. Jigarda glikogen to'planishiga qo'shimcha ravishda, ko'p turlar ko'proq yoki kamroq semiriladi. Mevsimsel moslashuvlar migratsiyada namoyon bo'ladi. Kuzda, oziq-ovqat sharoiti yomonlashgani sayin, Arktik tulkilar va bug'ularning asosiy qismi tundradan janubga, o'rmon-tundraga va hatto taygaga ko'chib o'tadi, bu erda qor ostida ovqat olish osonroq. Kiyikdan keyin tundra bo'rilari ham janubga ko'chib ketishadi. Tundraning shimoliy hududlarida qish boshida oq quyonlar janubga, bahorda - teskari yo'nalishda ommaviy ko'chib ketishadi. Tog' tuyoqlari yoz faslida tog'larning yuqori zonalarida boy o'tlari bilan, qishda qor qoplami oshgani sayin pastga tushadi. Va bu holatda, ba'zi yirtqichlar, masalan tuyoqlilar bilan birlashgan bo'rilar kuzatiladi. Cho'l tuyoqlilarining muntazam mavsumiy ko'chib yurishi ham o'simlik qoplamining mavsumiy o'zgarishiga, ba'zi joylarda qor qoplamining tabiatiga bog'liq. Mevsimsel migratsiya yarasalar, ketsetsanlar va pinnipedlarda kuzatiladi. Umuman olganda, sutemizuvchi hayvonlarda migratsiya qushlar va baliqlarga qaraganda ancha kam, nisbatan kamroq turlari bilan ajralib turadi. Ular dengiz hayvonlarida, yarasalar va tuyoqlilarda eng rivojlangan, eng ko'p sonli guruhlar orasida - kemiruvchilar, hasharotlar va mayda yirtqichlar - ular deyarli yo'q. Yana bir mavsumiy moslashuv - bu bir o'tish, marsupial, insektivor, yarasalar, anomaliyalar, yirtqichlar, kemiruvchilar guruhlariga mansub ko'plab hayvonlarga xos bo'lgan hibernatsiya. Ushbu buyurtmalarda mavsumiy migratsiyaga ko'proq xos bo'lgan hayvonlar yo'q. Bular yirtqichlar, pinnipedlar, tuyoqlilar. Istisno, ba'zi kutib turishlar bo'lib, ularda hibernatsiya migratsiya bilan almashadi. Kutish chuqurligining darajasiga ko'ra, ikkita asosiy variant ajralib turadi.
Mavsumiy uyqu yoki ixtiyoriy kutish. Bunday holda, tana harorati, daqiqada nafas olish tezligi va umumiy metabolik tezligi biroz pasayadi. Vaziyat o'zgarganda yoki bezovtalik paydo bo'lganda, uyqu osongina to'xtashi mumkin. Bu qisman bo'rsiqlar uchun ayiqlar, rakunlar, rakun itlari uchun xosdir. Polar ayiqda faqat homilador urg'ochilar va etuk bo'lmaganlar yotadi. Joyning janubiy qismidagi jigarrang ayiqlar va bo'rilar uyqudan turmaydi. Qishki uyqudagi paydo bo'lish davrlari va uning davomiyligi nafaqat geografik, balki yillar davomida o'zgarib turadi. Haqiqiy doimiy kutish. Bu termoregulyatsiya qilish qobiliyatining yo'qolishi (heterotermiya holati), nafas olish harakatlarining keskin kamayishi va yurak mushagining qisqarishi, metabolizmning umumiy darajasining pasayishi bilan tavsiflanadi. Kutish paytida metabolizm to'liq to'xtamaydi va hayvonlar o'z tanalarining energiya zaxiralari sarflanishi sababli mavjuddir. Avvalo, jigarning yog 'va glikogenlari, shuningdek moddalar va ba'zi boshqa organlar iste'mol qilinadi.
Yirtqichlarni ortiqcha o'lja ko'mish ko'pincha keng tarqalgan. Xarakterli xususiyat Yirtqich hayvonlarning ozuqani saqlashi shundan iboratki, uni dafn qilish uchun maxsus omborxonalar qurilmaydi, zaxiradan faqat bitta kishi foydalanadi. Umuman olganda, zaxiralar past ozuqa davrini boshdan kechirish uchun kichik yordam sifatida xizmat qiladi. Qish uchun uxlab yotgan hayvonlarning bir necha turlari ham ozuqa to'plashadi. Bular Chiprik va Sibir uzun quyruqli gopherlari. Kutish joylarida to'plangan em-xashak ushbu turlar tomonidan bahorda, uyg'ongan hayvonlar hali paydo bo'lgan oziq-ovqat bilan ta'minlanmagan paytda ishlatiladi. Sutemizuvchi turlarining soni yillar davomida juda o'zgarib turadi. Xususan, ommaviy, tez ko'payadigan turlarda sezilarli o'zgarishlar kuzatilmoqda. Bu ko'plab kemiruvchilar, quyonga o'xshash, ba'zi yirtqichlar. Bundan tashqari, ba'zi tuyoqlilarning ko'pligi juda o'zgaruvchan: yovvoyi cho'chqa, kiyik, bug'u, sayg'oq va boshqalar. Nisbatan kam uchraydigan va asta-sekin parvarish qilinadigan turlarda, masalan, katta yirtqichlarda, yillar davomida keskin o'zgarishlar bo'lmaydi yoki ular kamroq aniq. Hayvonlar sonining o'zgaruvchanligi turli xil va har doim ham aniq bo'lmagan sabablarga asoslangan. Yillar davomida odamlarning ko'pligi o'rtasidagi farq ko'payish intensivligi va turlarning o'limi tezligining o'zgarishi natijasida yuzaga keladi, deb ta'kidlash mumkin. Sutemizuvchilar sonining tebranishining eng keng tarqalgan sabablaridan biri bu ozuqalarning ko'pligi va ularning mavjudligi. Mos kelmaslikning yana bir muhim sababi bu yuqadigan kasalliklardir muayyan shartlar epizootik xarakterga ega. Ko'pgina turlar uchun ob-havoning o'zgarishi unchalik katta ahamiyatga ega emas. ADABIYOTLAR 622452 TA
SUT EMIZUVCHILAR SINFIGA UMUMIY TAVSIF REFERAT Bajardi:
Tekshirdi: Reja
2.SUT EMIZUVCHILARNING MORFOLOGIYASI VA ANATOMIYASI
XULOSALAR FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Sut emizuvchilar sinfiga umumiy tavsif Sut emizuvchilar umurtqalilar orasida eng yuksak rivojlangan hayvonlar hisoblanadi. Sut emizuvchilarning terisi jun bilan qoplangan, teri bezlari rivojlangan, bolasini sut bilan boqadi. Sut emizuvchilarning markaziy nerv sistemasi, ayniqsa bosh miyasi va sezgi organlaridan hid bilish, k rish hamda eshitish organlari yaxshi rivojiangan. Tashqi quloq va quloq suprasi bor. O’rta quloq bo’shlig'ida uchta uzangi, sandon va bolg'acha kabi eshituv suyakchalar joylashgan. Ko’pchilik sut emizuvchilarning tishlari ixtisoslashgan, bosh miya yarimsharlari po’stlog'ida juda ko’p burmalar bo’ladi. Sut emizuvchilar ham qushlar kabi yuragi to’rt kamerali hayvonlar, eng tuban tuzilgan sut emizuvchilardan boshqa barcha sutemizuvchilar tirik bola tug'adi. Embrioni ona qornida rivojlanadi. Terisi hamma umurtqalilardagi singari tashqi epidermis va ichki chin teridan iborat. Jun shakli va vazifasiga ko’ra tivit, qil va vibrissalarga bo’linadi, Ko’pchilik sut emizuvchilarning jun qoplag'ichlarining asosini kalta, mayin tivit tashkil qiladi. Tivitlar orasida uzun va yo’g'on hamda qattiq qillar joylashadi. Tuproq ichida yashovchi krotlarda faqat tivit bo’ladi. Bug'u, t ng'iz va tyulenlarda aksincha, jun qoplami asosan qillardan iborat. Tipratikon va jayralarning qillari o’zgarib, tikonga aylangan. Vibrissalar qo’shimcha tuyg'u vazifasini bajaradi va ko’pincha hayvonlarning bosh qisrnida joylashadi. Tangachalar ham epidermisining shox hosilalari hisoblanadi. Tangachalar tuzilishi va kelib chiqishiga ko’ra sudralib yuruvchilarning shox tangachalariga o’xshash. Tangachalar ayniqsa yasherlarda kuchli rivojlangan. Kemiruvchilarning barmoqlari va dumlari ham tangacha bilan qoplangan. Muguz hosilalariga qoramol, qo’y va echkilarning shoxi kiradi. Shox epidermisdan kelib chiqqan. Sut emizuvchilarning asosiy progressiv belgilari
• Markaziy nerv sistemasi, 1-galda miya yarim sharlarining kulrang moddasi-oliy nerv faoliyatining markazi yuksak darajada takomillashgan. Shuning uchun sut emizuvchilarning tashqi muhit ta’siriga javob reaksiyalari juda murakkab. • Tirik tug’adi va bolasini sut bilan boqadi. Shuning uchun sut emizuvchilar juda turli tuman sharoitda ko’payish imkoniga ega. • Termoregulyatsiyaning juda takomillashganitana temperaturasining doimiyligini ta’minlaydi. Bu bir tomondan issiqlik hosil bo’lishini tartibga solish yo’li bilan ikkinchi tomondan fizikaviy termoregulyatsiya deb ataluvchi issiqlik chiqarilishini nafas olish va terlash jarayonida teri qon aylanishini idora qiladi. Issiqlik chiqarishni regulyatsiya qilishda jun qoplami, ayrimlarida esa teri osti yog’ qatlamining ahamiyati juda katta. 1-rasm. Sut emizuvchilar xilma-xilligi
2. SUT EMIZUVCHILARNING MORFOLOGIYASI VA ANATOMIYASI Teri qoplami. Boshqa umurtqalilarnikidan murakkab tuzilgan. Bu ayni damda termoregulyatsiyada juda katta ahamiyatga ega. Jun qoplami suvda yashovchilarda (kitlarda, tyulenlarda) esa yog’ qavati issiqlik ko’p sarf bo’lishining oldini oladi.teri qon tomirlari kengaygan vaqtda keskin kamayadi. Tananing sovushida ter bezlari yordamida chiqadigan suvning teri orqali bug’lanishning ahamiyati ham kata. Sut emizuvchilarning terigi 2 qavat: tashqi-epidermis va ichki- kutisdan iborat. Malpigiy yoki o’sish qismi deb ataladigan tirik silindrsimon yoki kubsimon hujayralardan tashkil topgan qismi bor. Epidermis teridan hosil bo’luvchi soch, tirnoq, tuyoq, shox, tangacha turli bezlar singati muhim hosilalar hosil bo’ladi. Haqiqiy chin teri, yani kutis sut emizuvchilardajuda yaxshi rivojlangan tolali biriktiruvchi to’qimadan iborat. Kutisning ostki qismi g’ovak tolali to’qimadan iborat bo’lib bu yerda yog’ to’planadi. Bu qavat teri osti yog’ klechatkasi deyiladi. U kitlar va tyulenlarda yaxshi rivojlangan. Teri ichida joylashgan jun ildizi devorlari tashqi qavat yani jun xaltachasidan va ichki qavat yani jun qinidan iborat bo’lgan xaltacgada joylashgan. Jun xaltachasining voronkasiga yog’ bezlari ochiladi. Ularning sekr eti junni moylaydi, uni mustahkamlaydi va namlanishdan ximoya qiladi. Jun qoplamining alohida kategoriyasini vibrissalar tashkil qiladi. Bu juda uzun qattiq, jun sezish vazifasini bajarib, ko’pincha boshda, bo’yin pstida, ko’krakda qorin tomonida joylashadi. Qil va ninalar shakli o’zgargan jundir. Terining boshqa shox hosilalari tangacha, tuyoq, shox, ichi kovak shox tumshuqdan iborat. Hayvonlarning tangachasi hosil bo’lishi va tuzilishiga ko’ra reptiliyalarnikiga o’xshaydi. Haltalilar, kemiruvchilar va hasharotxo’rlarda tangachalar dumida joylashgan. Ho’kiz, antilopa, echki, qo’ylar shoxi ham shox moddadan iborat hosiladir. Ular epidermisdan hosil bo’lib, mustaqil suyak o’qda joylashadi. Bug’ularning shoxi kutisdan tuzoilgan bo’lib, suyakdan iborat bo’ladi.
Sut emizuvchilar terisidagi bezlar Tuzlishi va funksiyasiga ko’ra ter, yog’, hid va sut bezlaridir. Ter bezlari bevosita teri yuzasiga yoki jun xaltachasiga ochiladi. Bu bezlarning asosiy maxsuloti mochevina va suvda erigan tuzdan iborat. Ter bezlarining vazifasi suv va parchalanish maxsulotlarini tashqariga chiqarish bilan tanani sovutishdir. Yog’ bezlari deyarli har doim jun xaltachasining voronkasiga ochiladi. Yog’ sekreti terini va junni moylab, ularni qurib qolishdan va ho’l bo’lishdan saqlaydi. • Hid bezlari ikkala bez kombinatsiyasidan hosil bo’ladi. Hayvonlar xatti-harakatining shakllanishida hid signalizatsiyasi katta ahamiyatga ega. Yana ular ba’zi hayvonlarda jinsiy organlar stimulyatotlari deb hisoblanadi. • Sut bezlari shakli o’zgargan oddiy naysimon ter bezlaridir. Yexidnada bez maydonchalari urchish davrida paydo bo’ladigan va bolani ko’tarib yurishga mo’ljallangan maxsus xalta ichida joylashgan. Bolalari sutni xaltalari atrofidagi jundan yalab oladi.
2-rasm. Sut emizuvchilar teri tuzilishi 2-rasm. Sut emizuvchilar teri tuzilishi Muskullari diferensiyalashgan va juda turli tuman muskullardan iborat. Ko’krak qismini qorin qismidan ajratib turuvchi diafragmaning bo’lishi xarakterlidir. Uning asosiy vazifasi nafas olish bilan bog’liq bo’lgan ko’krak qafasi hajmini o’zgartirishi. Terining ma’lum joylarini harakatlantiruvchi teri osti muskulaturasi ham ancha rivojlangan. Yuzda ular mimika muskullaridan iborat. Bu muskullar primatlarda yaxshi rivojlangan. Skeleti. Umurtqa pog’onasi bo’yin,ko’krak, bel, chanoq, dum qismlariga bo’linadi. Bo’yin qismida o’zgarmas umurtqalar- atlant va epistrofeyning bo’lishi xarakterlidir. Bo’yin umurtqalari- 7 ta. Sut emizuvchilarda bo’yinning uzunligi umurtqalar soniga emas, ularning uzunligiga bog’liq. Ko’krak qismi 12-15 ta umurtqadan tashkil topgan. Kengatgan oldingi segment to’shning dastasi deyiladi. Bel qismida umurtqalar soni 2-9 tadan bo’ladi. Chanoq qismi o’zaro qo’shilib ketgan 4 ta umurtqadan iborat. Dum umurtqalarining soni hayvon turiga bog’liq. Muskul va skelet sistemasi Yuqorigi jag’i juft jag’aro va yuqorigi jag’ suyaklaridan iborat. Bu suyaklar o’simtalari va tanglay paydo bo’ladi. Pastki jag’ tangachasimon suyakka birikuvchi juft tish suyaklaridan iborat. Biriktirish suyagi eshitish kapsulasi- bolg’acha, kvadrat suyagi esa boshqaeshitish suyagi- sandonga aylanadi. Sut emizuvchilarda visseral apparatning ma’lum qismlari o’rta va tashqi quloqqa aylanadi. Bosh skeleti miya qutisiga nisbatan katta. Miya qutisida asosiy, yon va tepa suyaklar o’zaro birikkan. Miya qopqog’I juft tepa, peshana, burun va toq tepa ora suyaklaridan tashkil topgan. Miya qutisining tubi asosiy va oldingi ponasimon suyakdan, visseral qismining tubi esa qanotsimon, tanglay va ustki jag’ suyaklaridan hosil bo’lgan. Miya qutisi tubida nog’ora suyak joylashgan.
Pastki jag’ Jag’ muskuli Miya qutisi Yuqori jag’ Itning muskuli 3-rasm. Itning muskul tuzilishi 4-rasm. Tovushqonning bosh qismidagi muskul tuzilishi 5-6-rasm. Sut emizuvchilar skelet tuzilishi Yuqorigi jag’i juft jag’aro va yuqorigi jag’ suyaklaridan iborat. Bu suyaklar o’simtalari va tanglay paydo bo’ladi. Pastki jag’ tangachasimon suyakka birikuvchi juft tish suyaklaridan iborat. Biriktirish suyagi eshitish kapsulasi- bolg’acha, kvadrat suyagi esa boshqaeshitish suyagi- sandonga aylanadi. Sut emizuvchilarda visseral apparatning ma’lum qismlari o’rta va tashqi quloqqa aylanadi. Bosh skeleti miya qutisiga nisbatan katta. Miya qutisida asosiy, yon va tepa suyaklar o’zaro birikkan. Miya qopqog’I juft tepa, peshana, burun va toq tepa ora suyaklaridan tashkil topgan. Miya qutisining tubi asosiy va oldingi ponasimon suyakdan, visseral qismining tubi esa qanotsimon, tanglay va ustki jag’ suyaklaridan hosil bo’lgan. Miya qutisi tubida nog’ora suyak joylashgan. . 1-barmoq qisqaradi, natijada 3-4-barmoqlarga yoki tayanch nuqtasi o’rtasidan o’tga 7-8-rasm. Yelka Kamari va qo’l suyak Hazm qilish organlari faqat sutemizuvchilarga xos bo’lgan go’sht, lab, lunj va jag’lar orasida joylashgan, og’iz oldi bo’shlig’idan boshlanadi. Bu yeda oziq mexanik maydalanadi va kimyoviy ta’sirga duch keladi. Tishlari kurak, qoziq, oziq oldi, soxta oziq va oziq tishlarga bo’linadi. Og’iz bo’shlig’ining orqasida xalqum joylashgan. Uning yuqori qismiga ichki burun teshiklari va yevxstaiyev nayi ochiladi. Tomoqning ostki tomonida hiqildoqqa ochiluvchi yoriq joylashgan. Qizilo’ngach yaxshi rivojlangan. Aksariyat hollarda uning muskullari silliq. Ayrim kavsh qaytaruvchilarda ko’ndalang yo’lli uskullardan iborat. Bunday tuzilish qizilo’ngachning mustaqil qisqarishiga va oshqozondan oziqning og’izga qaytishiga imkoniyat beradi. Oshqozonda bezlar ko’p bo’ladi. Oshqozonning hajmi va uning ichki tuzilishi oziq turiga bog’liq. Hazm qilish sistemasi 9-rasm. Sut emizuvchilar oshqozoni Aksariyat hayvonlarda oshqozon bir necha qismga bo’lingan. Oshqozonning murakkablashuvi oziqning xususiyatiga bog’liq. Masalan juda ko’p dag’al oziq iste’mol qiluvchilar yoki og’zida yetarli chaynalmaydiganlarda. Kavsh qaytaruvchi tuyoqlilarda oshqozon murakkab tuzilgan, u 4qismdan:1) ichki qismida qattiq bo’rtmalari bo’lgan- siqma qorin; 2)ichki devoir katakchali -to’rqorin; 3)ichki devori ko’ndalang qavatli -qatqorin; 4)bezli qism-shirdondan iborat. Ichak sistemasi ingichka, yo’g’on va to’g’ri ichakdan iborat. Siqma qoringa tushgan oziq so’lak va bakteriyalar ta’sirida bijg’iydi. Siqma qorindan oziq peristaltik harakat yordamida to’rqoringa tushadi. U yerdan esa qusish tufayli yana og’izga qaytadi. Bu yerda oziq so’lak bilan yaxshi xo’llanib, chaynaladi. Shunday yo’l bilan hosil bo’lgan yarim suyuq massaog’izdan ingichka yo’lak orqali qatqoringa, u yerdan bezli qismga o’tadi. Kavsh qaytaruvchilar ozig’i qiyin hazmlanadigan dag’al oziq bo’lganligi va oshqozonda oziqni bijg’ituvchi juda ko’p bakteriyalar yashaganligi tufayli oshqozonning shunday murakkab tuzilishi juda katta ahamiyatga ega. Ichak sistemasi ingichka, yo’g’on va to’g’ri ichaklardan iborat. Dag’al oziq bilan oziqlanuvchilarda ingichka va yo’g’on ichaklar chegarasi chuvalchangsimon o’simta bilan tugaydigan uzun va keng ko’richak joylashgan. Ko’richak “bijg’itish qozoni” vazifasini bajaradi. Uning kattaligi hayvonning o’simliklar bilan oziqlanish miqdoriga bog’liq. Don va qisman o’simliklarning vegetative qismi bilan oziqlanadigan sichqonsimonlarda uning uzunligi butun ichagi uzunligining 7-10%ni tashkil qiladi. Etxo’rlarda ko’richak kuchsiz rivojlangan yoki umuman bo’lmatdi. Shu sababli yo’g’on ichakning uzunlugi ham o’zgarib turadi. Jigar diafragma ostida joylashgan. O’t yo’li ingichka ichakning 1- halqasiga qo’shiladi. Sut emizuvchilarda yagona nafas olish organi- o’pka. Nafas olishda terining ahamiyati juda kam. O’pka yuzasi teri yuzasiga nisbatan 50-100 marta kattaroq.hiqildoq murakkab tuzilgan bo’lib, uning asosida halqasimon uzuksimontog’ay joylasgan. O’pkada bronxlar ko’p sonli mayda tarmoqlarga bo’linadi. Bronxiolalar pufakchalar –alveolalar bilan tugaydi. Bu yerda qon tomirlari shoxlanadi va gaz almashinuvi sodir bo’ladi. O’pkaning havo sig’imi qovurg’alar va gumbazsimon botuvchi diafragmaning harakati natijasida hosil bo’ladigan ko’krak qafasi hajmining o’zgarishiga bog’liq. O’pka ventilyatsiyasi faqat gazlar almashinuvini emas,balki issiqlik almashinuvini ham belgilaydi. Bu holat ter bezlari bo’lmagan hayvonlar uchun juda kata ahamiyatga ega. Ularda tanani sovutish bug’langansuvni o’pkadan chiqariladigan havo bilan birga chiqarish yo’li bilan bor. Nafas olish sistemasi 10-rasm. Sut emizuvchilar O’pkasining tuzilishi 11-rasm. Sut emizuvchilarning qon aylanish sistemasi Yuragi 4 kamerali. Yurakning kattaligi turli hayvonlarda turlicha bo’lib, u hayvonning hayotiga va moddalar almashinuvi intensivligiga bog’liq. Yurakning kattaligi bilan tananing kattaligi orasidagi o’zaro bog’lanish yaqin sistematik va ekologik guruhlar yurak indekslarini taqqoslashda aniq ko’rinadi. Masalan, katta sug’urda u o,47; kata yumronqoziqda 0,61; kichik yumronqoziqda 0,82. shu bilan bir qatorda yurak indeksi hayvonning harahatchanligiga ham bog’liq. Sut emizuvchilar qonidagi eritrotsitlar yadrosi bo’lmasligi va biokimyoviy tarkibi bilan ham farq qiladi. Ularda faqat qoni ko’pligi bilan emas, balki kislorod hajmi bilan ham farq qiladi. Kislorod sig’imi turning harakatchanlik darajasiga ham bog’liq. Buramashox echki turga va xonaki qo’y echkiga nisbatan ancha harakatchan. Qon aylanish sistemasi Sutemizuvchilarning yuragida arterial konus va venoz sinuslari reduksiyalangan. O’ng va chap bo’lmasi ikkiga ajralgan. Kichik qon aylanish doirasi, o’ng yurak qorinchasidan chiqib, yelka tomonga qayriladigan hamdao’ng va chap o’pkaga boradigan ikkita qon tomirlariga bo’linuvchi o’pka arteriyasidan boshlanadi. O’pkadan keluvchi o’pka venalari esa kislorodga boy qonni chap yurak bo’lmasiga quyadi. Katta qon aylanish doirasining arteriyalari. Aorta yurak qorinchasidan yo’g’on qon tomir ko’rinishida chiqadida, aortaning chap yoyi yonida chapga buriladi. So’ng umurtqa pog’onasining ventral tomoniga joylashib orqa aortaga aylanadi. Orqa aorta o’zidan ichki organlarga qon tomirlarini chiqarib, umurtqa pog’onasi bo’ylab dum tomonga qarab ingichkalashib boradi va chanoq Kamari oldida ikkita yonbosh arteriyasiga bo’linadi. Bu arteriyalar son arteriyalari deb nomlanib, orqa oyoqlarda tarmoqlanadi. Aorta yoyidan chiqadigan 1- qon tomir nomsiz arteriya deb ataladi. Odatda bu arteriya aorta yoyidan chiqishi bilan 3 ga: o’ng o’mrov osti arteriyasi, o’ng uyqu arteriysi va chap uyqu arteriyasiga shoxlanadi. O’ng o’mrov osti arteriyasi oldingi o’ng oyoqqa borsa, uyqu arteriyalari esa boshga boradi, boshqa ularning har qaysisi 2 tarmoqqa: ichki uyqu arteriyasi bilan tashqi uyqu arteriyasiga bo’linadi. Aorta yoyidan, nomsiz arteriya asosiga yaqin yerdan chap o’mrov osti arteriyasi mustaqil chiqib, oldingi chap oyyoqqa boradi. Aorta ko’krak bo’limidan o’ta turib ichak arteriyasi, oldingi ichaktutqich arteriyasi, jinsiy organlar va buyrakka boradigan arteriyalar keying ichak tutqich arteriyasini hosil qiladi. Chanoq kamariga yetgach, ikkita umumiy yonbosh arteriyasi chiqib, dumni qon bilan ta’minlovchi ingichka dum arteriyasiga aylanadi. Sut emizuvchilarning buyragi chanoqda joylashgan. Buyrak tashqi- po’stloq va ichki- yo’l-yo’l yumshoq qatlamdan iborat. Qon atomirli tugunchalarda filtirlanish jarayoni kechib, siydik yo’li kanalchalariga birlamchi siydik deb ataluvchi qon plazmasi o’tadi. Buyrak kanalchalari egiklik hosil bo’ladi. Bu yerda birlamchi siydik reabsorbsiyalanadi. Buyrakning yumshoq qismida to’g’ri to’plovchi kanalchalar bo’lib, ular buyrak jomiga ochiluvchi siydik yo’llari chiqadi. Ayirish funksiyasini qisman ter bezlari ham bajaradi. Ular orqali tuz va siydik eritmalari chiariladi. Bu yo’l bilan azot almashinuvi mahsulotlarining 3% dan ko’prog’i chiqariladi. • Erkaklarining jinsiy organlari- oval shaklidagi urug’donlar. Ko’pchilik turlarida ular avval tana bo’shlig’ida joylashib, jinsiy balog’atga yeta borishi bilan chot kanali orqali tana bo’shlig’iga birikkan yorg’oqqa chiqadi. Urug’donga uning o’qi bo’ylab cho’zilgan donador tanacha- urug’don o’sig’I qo’shiladi. Bu o’siqdan volf kanaliga gomologik bo’lgan juft urug’ yo’li chiqib, siydik chiqarish kanaliga qo’shiladi. • Sut emizuvchilarning juft tuxumdoni tana bo’shlig’ida joylashib,ichak tutqichi yordamida qorin bo’shlig’ining orqa devoriga yopishgan bo’adi. Myuller kanaliga gomolog bo’lgan juft tuxum yo’li oldingi uchi bilan tuxumdonga yaqin joyda ochiladi. Bu yerda tuxum yo;li keng voronka hosil qiladi. Tuxum yo;lining yuqorigi burilma qismi fallopiyev nayi deyiladi. Keyin kengaygan bachadon qismi, ko’p hayvonlarda toq keng vlafalishega ochiladi. Shu yerda yana siydik chiqarish kanali ham qo’shiladi. Ayirish va Jinsiy sistemasi 8-RASM. SUT EMIZUVCHILAR EMBRIONI RIVOJLANISHI 12-rasm. Ayirish va jinsiy sistemasi 9-rasm. Sut emizuvchilar Ayirish va jinsiy sistemasi Embrion rivojlanishi davrida bachadonda faqat sut emizuvchilarga xos bo’lgan bola o’rni, ya’ni yo’ldosh hosil bo’ladi. Yo’ldoshda g’ovak hosila- xorion shakllanadi. Xorion bachadon epiteliy to’qimasining g’ovak qismi bilan tutashuvchi tuklar- vorsinkalar hosil qiladi. Shu yerda bola va ona organizmining qon tomirlari chirmashadi. Shunday qilib embrion bilan ona organizmining qon aylanish sistemasi bog’lanadi. Natijada embrion tanasida gazlar almashinuvi, oziqlanish va almashinuv mahsulotlarining chiqarilishi ta’minlanadi. Yo’ldosh juda oddiy bo’lsada, xaltali hayvonlardan boshlanadi. Ularning xorionida vorsinkalar bo’lmaydi, xuddi tuxum qo’yuvchilar singari, bachadon va sariqdon qon tomirlari orasida bog’lanish bor. Xorion hamma vaqt bachadon devorlari bilan bog’liq bo’lgan vorsinkalar hosil qiladi. Ular uch xil: diffuz(kitsimonlarda, tuyoqlilarda, yarim maymunlarda). bo’lakchali(aksariyat kavsh qaytaruvchilarda).diskoidal(hashorotxo’rlar, kemiruvchilar, maymunlarda) plasenta farq qilinadi. ffffffffffffffffffffffff13-rasm. Embrion rivojlanishi Sutemizuvchilarning bosh miyasi nisbatan kata hajmda bo’lishi va murakkab rivojlanganligi bilan boshqa sinflardan farq qiladi oldingi miya yarim sharlari bosh miyaning boshqa bo’limlarini ya’ni oraliq, o’rta va uzunchoq miyalarni butunlay qoplab yaxshi rivojlangan miyacha tegib turadi. Miyacha ham uzunchoq miyani qoplab turadi. Oliy darajada rivojlangan sutemizuvchilarning bosh miya yarim sharlari va miyachasi po’stlog’i yuzasi ilon izi burmalari, ya’ni egatchalari taraqqiy etganligi bilan murakkablashadi. Primatlar turkumi vakillarida egatchalar soni ko’p bo’ladi. Egatchalar katta yarim sharlarning yuza hajmini kengaytiradi. Oraliq miyaning hajmi nisbatan kichkina bo’lib uni oldingi miya yarimsharlari to’liq qoplagani uchun yuqoridan ko’rinmaydi. Oraliq miyada unchalik kata bo’lmagan epifiz va gipofiz bezlari bo’ladi. O’rta miyaning halmi ham unchalik kata emas. O’rta miya to’rta do’nglikdan iborat . NERV SISTEMASI 14-rasm. Sut emizuvchilar nerv sistemasi Sut emizuvchilarning hidlash organlari juda yaxshi rivojlangan bo’lib, hayvon hayotida muhim rol o’ynaydi. Bu organlar yordamida ular dushmanini payqaydi, oziq topadi, bir-birini taniydi.eshitish organlari ichki o’rta va tashqi tashqi quloq yo’li, quloq suprasi kiradi. Quloq suprasi eshitishni o’tkirlashtiradi. Quloq suprasi ko’rshapalaklarda, o’rmon tuyoqlilarida va dasht itsimonlarida yaxshi ribojlangan. Kitlarda aksariyat kurakoyoqlilarda, ko’rsichqonlarda bo’lmaydi. Ko’zning rivojlanishi va ko’rish o’tkirligi albatta turmush tarziga bog’liq. Sut emizuvchilarda faqat kiprikli muskullar ta’sirida ko’z gavhari shaklining o’zgarishi natijasida akkomodatsiya ro’y beradi. Mayda kemiruvchilarda bu xususiyat yo’q. sut emizuvchilarning rangni sezish xususiyati qushlarga nisbatan kuchsiz. Butun spektrni faqat sharqiy yarim sharda yashovchi yuksak darajadagi maymunlar ko’ra oladi. Sut emizuvchilar sezgi organlarining xarakterli xususiyati sezish tukchalari (mo’ylovlari)-vibrissalari bo’lishidir. Sezgi organlari 15-rasm. Tovushqonning sezgi organlari 3.SUT EMIZUVCHILAR SISTEMATIKASI • TIP: Xordalilar- Chordata • KENJA TIP: Umurtqalilar-Vertebrata yoki • Bosh skeletlilar: Craniata • KATTA SINF: To’rt oyoqlilar- Tetrapoda •
Erinaceidae Тipratikanlar 1. Hemiechinus auritus quloqdordor tipratikan 2. Hemiechinus hypomelas Qora ignali tipratikan Soricidae yerqazarlar 3. Suncus etruscus Mitti oqtish 4. Crocidura suaveolens Kichik oqtish sichqon 5. Diplomesodon pulchellum-Ola putorak 2)Turkum: CHIROPTERA- Qo’lqanotlilar Rhinolophidae- Таqaburunlar 1. Rhinolophus bocharicus Бухоро таqабуруни 2. Rhinolophus ferrumequinum Катта таqaburun 3. Rhinolophus hipposideros Kichik taqaburun 4. Tadarida teniotis Keng quloqli taqaburun Vespertilionidae - Silliq burunli ko’rshapalaklar 5. Myotis emarginatus uch rangli ko’rshapalak SINF: Sut emizuvchilar-Mammalia 3)Turkum: RODENTIA Кemiruvchilar Sciuridae-Olmaxonlar (тийнлар) 1. Sciurus vulgaris-Olmaxon 2. Spermophilopsis Leptodactylus Ingichka barmoqli yumronqoziq 3. Spermophilus fulvus Sariq yumronqoziq 4. Spermophilus pygmaeus -Kichik yumronqoziq 5. Spermophilus Relictus-Relikt yumronqoziq 6. Marmota caudate-Qizil sug’ur 7. Marmota menzbieri-Ko’k sug’ur 4)Turkum: CARNIVORA-Yirtqichlar Canidae- Itsimonlar 1. Canis aureus-Chiyabo’ri 2. Canis lupus -Bo’ri 3. Vulpes corsac-Qorsak 4. Vulpes vulpes-Qizil tulki ssp. Karagan-Qaraganka-qaragan tulki sp.ochroxantha-Turkiston tulkisu 5. Cuon alpinus-Qizil bo’ri Ursidae –Ayiqlar 6. Ursus arctos-Qo’ng’ir ayiq ssp. Isabellinus-Tyanshon qo’ng’ir ayig’i Mustelidae-Сусарлар 7. Martes foina-Tog’ susari 8.Mustela ermine-Oq latcha 9. Mustela eversmanni-sariq sassiq qo’zan 10. Мustela vison-Amerika norkasi 11. Vormela peregusna-Olaqo’zan 12. Mellivora capensis-Asalxo’r 13. Meles meles –Bo’rsiq 14. Lutra lutra -Qunduz 5)Turkum: ARTIODACTYLA- Juft tuyoqlilar Suidae –To’ng’izlar 1.Sus scrofa-Yovvoyi cho’chqa Cervidae-Bug’ular 2. Cervus elaphun-Bug’u ssp. Bactrianus-Buxoro bug’usi 3. Capreolus capreolus-Yovvoyi bug’u Bovidae -Quvushshoxlilar 4. Capra sibirica-Tog’ echkisi 5. Capra falconeriBurama shoxli ec\ 6. Ovis vignei-Muflin yovvoyi qo’yi 7. Ovis ammon-Arxar ssp. Karelin-Tyanshan tog’ qo’yi ssp. Severtzovi-Qizilqum yovvoyi qo’yi 8. Saiga tatarica-Sayg’oq 9. Gazella subgutturosa-Jayron qora quyruq Sutemizuvchilar sinfi 4000 ga yaqin turlarni o`z ichiga oladi va dastlabki darrandalar hamda haqiqiy darrandalar yoki tirik tug`uvchilar deb ataladigan ikki kenja sinfga bo`linadi. Dastlabki darrandalar Prototheria kenja sinfiga bir teshiklilar Monotremata turkumi kiradi. Ular sutemizuvchilar orasida eng soddasi hisoblanadi. Barcha bir teshiklilar sariq moddaga boy bo`lgan tuxum qo`yish yo`li bilan ko`payadi; ichak va siydik-tanosil teshiklari kloakaga ochiladi; sut so`rg`ichlari yo`q, sut bezlari maxsus tarnovchaga ochiladi, bolalari shu yerga chiqqan sutni yalaydi; tana harorati nisbatan past, 25-260C o`rtasida o`zgarib turadi; yumshoq lablari va tishlari bo`lmaydi. Bir teshiklilar turkumiga o`rdakburun, 2 ta tur yexidna va 3 ta tur proyexidna kiradi. Bir teshiklilar faqat Avstraliya, Yangi Gvineya va Tasmaniyada tarqalgan. O`rdakburunning gavdasi qalin va yumshoq jun bilan qoplangan. Tumshug`i serbar yassi o`rdak tumshug`iga o`xshaydi. Voyaga yetgan o`rdakburunlarning jag`larida tishlari bo`lmaydi. Barmoqlari orasida suzgich pardasi bor. Daryo qirg`oqlaridagi kovaklarda yashaydi. Suvda yaxshi suzadi va suv hayvonlari bilan ovqatlanadi. Yexidna tashqi ko’rinishidan tipratikanlarga o’xshab ketadi, tanasining orqa va ikki yon tomoni uzun qillar—ignalar bilan qoplangan. Avstraliyada tarqalgan. Proyexidna Yangi Gvineyada yashaydi, Yexidna va proyexidna yerni kovlab, hasharotlarning hchinkasi bilan ovqatlanadi. Haqiqiy darrandalar (Theria) kenja sinfiga xaltali va y ldoshli sutemizuvchilar kiradi. Ularning hammasi tirik tug'adi. Bu kenja sinf 2 ta infrasinfga: 1. Tuban darrandalar (Metatheria); 2.Yo’ldoshlilar, ya'ni yuksak darrandalar (Eutheria)ga bo’linadi. Tuban darrandalar infrasinfi Xaltalilar (Marsupialia) turkumini o’z ichiga oladi. Xaltalilar sutemizuvchilarning qadimgi va primitiv turkumi bo’lib, yo’ldoshining asosan bo’lmasligi, shu sababli tug'ilgan bolasining nimjon bo’lishligi, bir juft qopchiq suyagi, urg'ochilarida bir juft bachadon bo’lishi va gavda harorati yuqori darrandalarga nisbatan pastligi bilan xarakterlanadi. Xaltalilar Avstraliya, Yangi Gvineya, Tasmaniya, Janubiy Amerikaning rmon, dasht va tog'larida tarqalgan. Xaltalilardan daraxtlarda yashaydigan Amerika opossumi, Tasmaniya qopchiqli bo’risi, qopchiqli ayiq yoki koala, qopchiqli olmaxon, qopchiqli kalamush, vombat, qopchiqli sichqon, qopchiqli chumolixo’r, kenguru va boshqalarni ko’rsatish mumkin. Xaltalilar turkumiga 270 dan ortiq tur kiradi. Ularning tana harorati 34 dan 36°C gacha o’zgarib turadi.
16-rasm. Xaltalilar (Marsupalia) turkumi vakillari Yuksak darrandalar infrasinfi yer yuzida keng tarqalgan sut emizuvchilarning asosiy turkumlarini ichiga oladi. Ularda hech qachon qopchiq suyagi bo’lmaydi, yo’ldoshi yaxshi rivojlangan. Yuksak darrandalar 18 turkumga b linadi. O’zbekistonda sutemizuvchilar sinfining 108 ta turi uchraydi.
Hasharotxo’rlar (Insectivora) yo’ldoshli sutemizuvchilarning eng primitiv turkumi hisoblanadi. Miya yarim sharlari ancha kichik va yuzasi silliq bo’ladi. Tishlari ixtisoslashmagan, bachadoni shoxli, tumshug'ining uchida harakatchan xartumchasi bo’ladi. Ular mayda va o’rtacha kattalikdagi hayvonlar bo’lib, tuproq ichida, yerda va daraxtlarda yashaydi. Avstraliyadan tashqari barcha qit’alarda tarqalgan bo’lib 370 ta turni o’z ichiga oladi. Ularga tipratikanlar, tuproqda in qazib yashashga moslashgan krotlar, barg va xaslar tagida yashovchi yerqazarlar (uzunligi 4 sm), suvda yashashga moslashgan va qimmatbaho mo’yna beradigan vixuxol, Madagaskar orolida yashovchi tenereklar, Afrikada tarqalgan uzun oyoqlilar va Janubiy Osiyo o’rmonlarida yashovchi tupaylar kiradi. O’zbekistonning cho’l mintaqasida tipratikan bilan yerqazarlar keng tarqalgan. 17-rasm. Hashorotxo’rlar (Insectivora) turkumi vakillari Qo’lqanotlilar (Chiroptera) turkumi sutemizuvchilarning havoda uchib yurishga moslashgan birdan—bir guruhidir. Bularning uchish organi — qanotlari oldingi oyoqning nihoyatda uzaygan barmoqlari, yelka, yelka oldi, tanasining yon tomonlarini, keyingi oyog'i va dumini tutashtirib turadigan junsiz teri pardadan tashkil topgan. Qushlardagi singari to’sh suyagining oldingi yuzasida ko’krak toj suyagi bo’lib, unga qanotni harakatga keltiruvchi muskullar birikadi. Qo’lqanotlilar yer yuzasida keng tarqalgan, tunda faol hayot kechiradigan 1000 dan ortiq turni o’z ichiga oladi. Ularning ko’zlari yaxshi rivojlanmagan. Eshitish organiyaxshi rivojlangan va asosan aks etgan ultratovushlarni qabul qiladi. Qo’lqanotlilar bizga eshitiladigan odatdagi chiyillash tovushdan tashqari, ayrim impulslardan iborat 30000 dan 70000 gersgacha ultratovushlar chiqaradi. Impulslar tezligi ko’rshapalakning biror buyumdan yoki ljasidan nechoglik narida turganiga qarab o’zgaradi. Ko’rshapalaklar yakka yoki koloniya bo’lib hayot kechiradi. Yil mavsumiga qarab o’rta mintaqada yashovchilari migratsiya qilishadi. Qo’lqanotlilar turkumi mevaxo’r va hasharotxo’r ko’rshapalaklar kenja turkumlariga bo’linadi. Mevaxo’r ko’rshapalaklar yoki katta qanotlilar ancha katta hayvonlar bo’lib, qanotlarini yoyganda 170 sm gacha yetadi. Afrika, Osiyo va Avstraliyaning tropik mintaqalarida tarqalgan. Tishlarining chaynash yuzalari yassilashgan va mevalar bilan ovqatlanishga moslashgan. Hasharotxo’r ko’rshapalaklar birmuncha kichik, tishlarining uchi O’tkir, quloq supralari katta bo’ladi. Markaziy Osiyo hududida taqaburun,mitti ko’rshapalak, shalpangquloq ko’rshapalak, quloqdor shomshapalak va tunshapalak tarqalgan. (Nyctalus noctula) 18-rasm. Malla shomshapalak (Chiroptera) 19-rasm. Qo’lqanotlilar turkumi vakillari
Kemiravchilar (Rodentia) turkumi vakiliari hozirgi zamonda yashab turuvchi sutemizuvchilar orasida eng ko’p, ya'ni 2000 dan ortiq turlarni o’z ichiga oladi. Ular juda keng tarqalgan, tuproq, yer ustida va daraxtlarda yashaydi. Ularning kurak tishlari juda yirik, lekin ildizi bo’lmaydi. Kurak tishlari o’sib turadi. Qoziq tishlari yo’q, shu sababli kurak va oziq tishlari orasida tishsiz bo'shliq — diastoma bo’ladi. Kemiruvchilar asosan simlik ildizi, Po’stlog'i, novdasi, bargi, doni va maysasi bilan oziqlanadi. Kemiruvchilar har yili bir necha marta va ko’p bola tug'adi. Bolalari tez voyaga yetadi. Ko’pchilik kemiruvchilar qishloq xo’jaligi ekinlariga (sichqon, dala sichqonlari, yumronqoziqlar) va g'amlab qo’yilgan oziq — ovqat mahsulotlariga (sichqon, kalamushlar) jiddiy zarar yetkazadi. Ba'zi kemiruvchilar (sug'urlar, qumsichqonlar, kalamushlar) yuqumli kasalliklarni (masalan, o’lat) tarqatadi. Olmaxon, sug'ur, nutriya, ondatra ovlanadigan eng muhim mo’ynali hayvonlardan hisoblanadi. Kemiruvchilai va tovushqonsimonlar turlari: 1 — dumsiz qizil sichqon (pishchuxa), 2 — qum tovushqoni, 3 — olmaxon, 4 — jayra, 5 — yumronqoziq, 6 —qo’shoyoq, 7 — kengurusimon kalamush, 8 — nutriya 9— shinshilla. 20-RASM. KEMIRUVCHILAR (Rodentia) TURKUMI VAKILLARI Tovushqonsimonlar (Lagomorpha) turkumi vakillarining yuqori jagldagi katta kurak tishlarining orqasida bir juft kichkina q shimcha kurak tishlari b ladi. Tishlari tuzilishiga k ra kemiruvchilarga xshab ketadi, ya'ni tishlari y q. Bu turkumga dumsiz sichqonlar yoki oxotonlar va tovushqonlar kiradi. Dumsiz sichqonlar qishgaxashak g'amlab q yish odati bilan mashhur, bular Markaziy Osiyoning togTi tumanlarida tarqalgan. Tovushqonlarga oq tovushqon, malla tovushqon, qum tovushqoni, Manchjuriya tovushqoni va yovvoyi quyon kiradi. Bular eng muhim ov darrandalari hisoblanadi. Tovushqonsimonlar turkumiga 65 ga yaqin tur kiradi. 21-rasm. Tovushqonsimonlar( LAGOMORPHA) turkumi vakillari Yirtqichlar (Carnivora) turkumi vakillari asosan tirik hayvonlar bilan oziqlanadi. Ularning tishlari va barmoqlaridagi tkir timoqlari boshqacha tuzilgan. Kurak tishlari mayda, qoziq tishlari yaxshi rivojlangan, oziq tishlarining yuzasi doimo bo’rtmali bo’ladi. Ular jag’ining oxirgi soxta oziq tishi va pastki jag'ining birinchi haqiqiy oziq tishi zining kattaligi bilan boshqa tishlardan ajralib turadi, bular yirtqich tishlar deb ataladi. Tirnoqlari yaxshi rivojlangan va ba'zan ichiga tortiladigan bo’ladi. Bu turkumga Janubiy Osiyo va Afrikada tarqalgan viverralar, mangustlar, sirtlonlar; mushuklar oilasiga mansub yo’lbars, Afrika arsloni, qoplon, bizda tarqalgan ilvirs, silovsin, mushuklar; suvsarlar oilasiga mansub bo’rsiq, suvsarlar, sassiqqo’zanlar, norka, qunduz; ayiqlar oilasiga mansub qo’ng'ir ayiq, qora ayiq, oq aylq; bo’rilar oilasiga mansub tulki, oq tulki, chiyab ri, yenotsimon it, bo’ri va boshqa bir qancha turlar vakil bo’ladi. Bulardan suvsarlar oilasining ko’pchilik turlari va oq tulkilar qimmatbaho mo’yna beruvchi hayvonlar hisoblanadi. Umuman, yirtqichlar turkumiga 240 ta tur kiradi. 22-rasm. Yirtqichlar (Carnivora) turkumi vakillari Kurakoyoqlilar (Pinnipedia) turkumi vakillari o’zlarining tuzilishi va kelib chiqishiga ko’ra yirtqichlarga ancha yaqin turadi. Hayotini asosan suvda o’tkazadi, faqat dam olish, qo’shilish, bola tug'ish va tullash vaqtida suvdan qirg'oqqa, yoki muzliklarga chiqadi. Jun qoplami kalta va qattiq sochlardan iborat bo’ladi. Teri ostida qalin yog' qatlami bo’ladi. Gavdasi torpedasimon bo’lishi, oyoqlari shaklan o’zgarib, suzgich kurakka aylanganligi, tishlarining bir xilda konussimon bo’lishi, quloq supralari yaxshi taraqqiy etmaganligi, dumining juda kichik bo’lishi kurakoyoqlilarning suv muhitida moslashganlik belgilari hisoblanadi. Kurakoyoqlilar turkumiga 30 dan ortiq tur kiradi. Shimoliy muz okeani, Tinch va Atlantika okeanlarining qirg'oqlarida kurakoyoqhlardan dengiz mushuklari, uzunligi 3 —4 m va og'irligi 1,5 t gacha boradigan morjlar, grenland tyuleni, kaspiy tyuleni va boshqa turlari yashaydi. Janubiy yarim sharda esa bo’yi 6 m va og'irligi 3000 kg keladigan dengiz fillari tarqalgan. Kurakoyoqlilar go’sht, yog', dandon suyagi (morj), terisi (dengiz mushugi) uchun ovlanadi. 23-rasm. Kurakoyoqlilar( Pinnipedia) turkumi vakillari
O’tkazadi. Oldingi oyoqlari kurakka aylangan, orqa oyog'i yo’qolib ketgan, tanasining oxirida gorizontal tekislikda rnashgan ikki pallali dumibor. Ba'zi turlarida go’shtdor orqa suzgichi ham b ladi. Terisida juni y q. Ter va so’lak bezlari taraqqiy etmagan. Faqat urg'ochilarida bir juft sut bezlari jinsiy yoriqlarining ikki yonidagi 2 ta s rg'ichga ochiladi. Terisining ostida qalin yog' qatlami bor, u gavdani isitish va solishtirma og'irligini kamaytirish uchun xizmat qiladi. Quloq supralari yo’q. o’pkasining hajmi nihoyatda katta bo’ladi. Masalan, ko’k kit pkasiga birdaniga 14000 litrgacha havoni to’ldirib olishi mumkin va suv tagida bir soatgacha tura oladi. Kitsimonlar turkumiga 80 dan ortiq tur kiradi va ular 2 ta kenja turkumga bo’linadi.
Ko’k kit(balaenoptera musculus) 24-rasm. Kitsimonlar (Cetacea) turkumi vakillari
1. Tishsiz kitlar (Mustacoceti) kenja turkumi. Tishsiz kitlarning jag'larida tishlari bo’lmaydi, lekin og'izda talaygina shox plastinkalar tanglayiga o’rnashadi va og'iz bo’shlig'iga osilib turadi. Shox plastinkalar kit mo’ylovi deyiladiva u og'izga suv bilan tushgan ovqatni g'alvirdek elab oladi. Tishsiz kitlarga bo’yi 33 m va og'irligi 150 t keladigan ko’k kit, bo’yi 15 —20 m keladigan Grenlandiya kiti kiradi. Ko’k kit hozirda hayvonlar orasida eng kattasi hisoblanadi. Uning endi tug'ilgan bolasining uzunligi 6 — 9 m, og'irligi 2 — 3 t keladi. 2. Tishli kitlar (Odontoceti) kenja turkumi. Tishli kitlarning jag'larida juda k p va bir xil konussimon tishlari bo’ladi. Bularga katta o’lchamdagi kashalot (bo’yi 20 m ga boradi) va delfinlar kiradi. Qora dengizda delfin yashaydi. Shimoliy Muz okeani dengizlarida va Tinch okeanining shimoliy qismidagi dengizlarda uzunligi 6 m gacha boradigan delfin yoki beluga tarqalgan. Delfinlar o’ljasini topish uchun ultratovushdan foydalanadi. Kitlardan qimmatbaho texnika va tibbiyot yog'i, go’sht va boshqa xomashyo olinadi Beluxa (delphinopterys leucas) 25-rasm. Tishli kitlar (odontoceti) vakillari Xartumlilar (Proboscidea) turkumiga hozirgi zamonda quruqlikda yashovchi hayvonlarning eng yirigi kiradi va xartumlarining bo’lishi bilan xarakterlanadi. Uzun va harakatchan xartum burun hamda ustki labning q shilishidan hosil bo’ladi, kurak tishlari zgarib, dandon deb ataladigan fil tishiga aylangan, qoziq tishlari yo’q. Ustunsimon oyoqlari besh barmoqli bo’lib, uchida kichikroq tuyoqchalari bor. Xartumlilarning terisi qalin va deyarli junsiz bo’ladi. Bu turkumga Afrika fili va Hindiston fili kiradi. Afrika filining balandligi 4,5 — 5 m ga boradi, og'irligi esa 51 ga boradi. Xartumlilar turkumi vakillari: 1 — Afrika fili, 2 — Osiyo fili. Erkagi va urg'ochisida ham uzun dandoni bor, qulog'i juda katta. Hindiston filining faqat erkagida dandoni bo’ladi. Quloq suprasi uchburchak shaklida orqaga tashlangan, gavdasining balandligi 3 m ga boradi. Hindiston fili Afrika filiga qaraganda tez qo’lga o’rganadi. Afrika fili(Loxodon africanus) Ulardan qishloq xo’jaligida ulov sifatida foydalaniladi.
Hindiston fili(Elephas maxsimus) 26-27-rasm Xartumlilar turkumi (Probocidea) turkumi vakillari Juft tuyoqlilar (Artiodactyla) turkumiga asosan yirik hayvonlar kiradi, ularning III va IVbarmoqlari juda kuchli taraqqiy yetgan bo’lib, gavda qi shu ikki barmoq orasidan o’tadi. I-barmog'i rivojlanmagan, III va V barmoqlari kichik yoki o’sib yetilmagan. O’mrov suyaklari yo’q. Juft tuyoqlilar turkumiga 160 dan ortiq tur kiradi va ular 2 ta kenja turkumga bo’linadi. Juft tuyoqlilar turkumi vakillari: — to’ng'iz, 2 — zubr, 3-suv ayg'iri (begemot), 4- alqor, 5 -shimol bug'si, 6 -los, 7-yelik, 8-Yevropa bug'isi 1. Kavsh qaytarmaydiganlar (Nonruminantia) kenja turkumiga Cho’chqalar bilan begemotlar kiradi. Oziq tishlari bo’rtmali bo’lib, qoziq tishlari doimo o’sib turadi. II va V barmoqlari boshqa juft tuyoqlilardagiga nisbatan ancha yaxshi rivojlangan. Kavsh qaytarmaydiganlarning bizda yashaydigan birdan—bir vakili to’ng'izdir. Begemot — Afrikada tarqalgan q'oyat katta (3000 kg), gavdasi be xshov, terisi yalang'och va asosan suvda yashaydigan hayvon. Yovvoyi cho’chqa (Sus acrofa) 28-rasm kavsh qaytarmaydigan juft tuyoqlilar (Nonruminantia)
2. Kavsh qaytaruvchilar (Ruminantia) kenja turkumi vakillarining oziq tishlari chaynash yuzasining yassiligi, qoziq tishlarining juda kichik yoki bo’lmasligi, oshqozoni juda murakkab bo’lib, 4 bo’limdan luzilganligi, II va V barmoqlarining sust rivojlanganligi bilan xarakterlanadi. Bu kenja turkumga zubr, bizon, qo’tos, yak, tog' qo’ylari va echkilar, sayg'oqlar, bug'ular, jirafalar, antilopalar, jayronlar, kabargalar va boshqalar kiradi. O’zbekistonning turli mintaqalarida jayron, sayg'oq, morxo’r, muflon, tog' echkilari uchraydi. Jirafa (Giraffa cameleopardalis) Afrika Buyvollari (B. caffer) 29-rasm. Kavsh qaytaruvchilar (Ruminantia) kenja turkumi vakillari
Qadoqoyoqlilar (Tylopoda) turkumiga haqiqiy tuyalar va lamalar kiradi. Ular ll— vaV— barmoqlariy qligi, oziqtis Uari chaynov yuzasining yassiligi,oyog'ida kichikroq timoqsimon tuyoq borligi bilan xarakterlanadi. Yowoyi ikki rkachli tuya Gobi sahrosida yashaydi, xonakilashgan holda Markaziy Osiyoda, Oltoy lkasida, Qozog'iston va Qirg'izistonda yashaydi. Bir o’rkachli tuya faqat xonakilashtirilgan holda ma'lum bo’lib, Shimoliy Afrika, Janubiy— g’arbiy Osiyoda, MDH da esa Kavkaz bilan Turkmanistonda yashaydi. Yovvoyi Amerika tuyasiga esa lama bilan alpaka kiradi. Qadoqoyoqlilarga yana guanako va vikunyalar ham kiradi. 1. 2. 3. 4.
1 — bir o’rkachli tuya, 2 — ikki o’rkachli tuya, 3 — guanaka, 4-vikunya. 30-rasm. Qadoqoyoqlilar (Tylopoda) turkumi vakillari Toq tuyoqlilar (Perissodactyla) turkumining vakillari yirik o’simlikxo’r hayvonlar bo’lib, oyog'ida 1 yoki 3 ta barmog'i mavjud. O’mrov suyaklari yo’q, oshqozoni oddiy bir bo’lmali. Toq tuyoqlilarga Janubiy Amerika va Janubiy—Sharqiy Osiyo yalangliklarida tarqalgan tapirlar, Afrika va Janubiy Osiyoda yashaydigan karkidonlar, zebralar, Xitoy bilan Mo’g'uliston chegarasida tarqalgan Prjevalskiy oti, Tibetda yashaydigan yovvoyi eshaklar, qulonlar kiradi. Toqtuyoqlilar turkumiga 16 ta tur kiradi. 31-rasm. Toq tuyoqlilar (Perissodactyla) turkumining vakillari Primatlar (Primates) turkumi vakillari uchun oldingi miya yarim sharlarining kuchli taraqqiy etganligi, miya yarim sharlarining po’stlogida burma va ariqchalar murakkab sistema hosil qilganligi xarakterlidir. Bu esa maymunlar oliy nerv faoliyati yuqori darajada rivojlanganligidan dalolat beradi. Ularning katta barmog'i boshqa barmoqlariga qarshi turadi va panjalari tutqich bo’ladi. Primatlar turkumiga 200 dan ortiq tur kiradi va ular 2 ta kenja turkumga bo’linadi. 1. Chala maymunlar (Prosimii) kenja turkumi vakillarining o’lchami kichik va o’rtacha kattalikda bo’lib, ko’pchiligining barmoqlari uchida tirnoqlari bor. Ular asosan Madagaskar orolida tarqalgan. 52 ta turi bor. Tipik vakillari ingichka lori, yo’g'on lori, indri, variy, qil — oyoq yoki ay—aydir; tupay va uzunoyoq degan turlari esa Janubi — Sharqiy Osiyoda yashaydi. Dumi uzun, tumshug'i cho’zilgan.
32-rasm. Chala maymunlar (Prosimii) kenja turkumi vakillari 2. Haqiqiy maymunlar (Simia) kenja turkumi vakillari hayvonot olamining eng yuqori taraqqiy etgan guruhi hisoblanadi. 150 dan ortiq turi bor. Bularga faqat Janubiy Amerikada tarqalgan uzun dumlari bo’lgan yonoqi va gajak dumli baqiroq maymunlar kiradi. Kenja turkumiga yana Afrika martishkalari, makaklar, pavianlar, mandrillar, vakillari: 1-lemur vari, 2-ingichka lori,3-martishka, 4-dumsiz makak, 5-qora revun, 6-gorilla,7-shimpanze, 8-orangutan. Janubiy Osiyo mamlakatlarida yashaydigan gibbonlar hamda Alrikada tarqalgan shimpanze, gorilla va Janubiy—Sharqiy Osiyoda yashaydigan orangutan kabi odamsimon maymunlar kiradi. Zoologiya sistemasi nuqtai nazaridan bu kenja turkumga odamlar oilasiga mansub bo’lgan aqlli odam (Homo sapiens) turi ham kiritiladi. Bu turdan oldin bir qancha odam turlari yashab tgan: avstralopiteklar, pitekantroplar, sinantroplar va neandertallar. Odam morfologik jihatdan bosh miyasi juda kattaligi va bosh miya yarim sharlar po’stlog'i kuchli rivojlanganligi bilan xarakterlanadi. Odam hayvonot olamidan ajralib chiqqan ijtimoiy mavjudot bo’lib, ongi bilan farq qiladi. 33-rasm. Haqiqiy maymunlar (Simia) kenja turkumi vakillari Sut emizuvchilarning ajdodlari paleozoy davrida yashagan, hali reptiliyalarga xos bo’lgan spetsifik belgilarga ega bo’lmagan reptiliyalar bo’lgan. Aksariyat turlarida ikkilamchi suyak tanglay bo’lgan. Kvadrat suyak va pastki jag’ning qo’shuvchi suyaklari reduksiyalangan. Sut emizuvchilar evolyutsiyasining progressivlanishi ularda tana temperaturasining baland bo’lishi, termoregulyatsiya, tirik tug’ish va asosan nerv sistemasining yaxshi rivojlanishi natijasida bo’lgan. Bu holatlar darrandalarda turli-tuman sharoitga tez moslashish va tez javoba qaytarish imkonini bergan. Morfologik nuqtai nazardan qaraganda,bu yurakning to’rt kameraga bo’linishi, arterial va venoz qonning qo’shilishiga imkon bermaydigan o’ng aorta yoyi paydo bo’lishi, oziqni yutish vaqtida ham nafas olishga imkon beruvchi ikkilamchi tanglay bo’lishi, termoregulyatsiyada katta rol o’ynaydiganteri qoplamining murakkablashuvi va ikkilamchi miya gumbazi hosil bo’lishida ko’rinadi. Sut emizuvchilar ajdodlariga ancha yaqin bo’lgan formalar yerda, yura davrining o’rtalarida paydo bo’lgan deb faraz qilinadi. Ular biologik nuqtai nazardan hashorotxo’rlarga yaqin bo’lgan. Bosh miyasi kichik bo’lishiga qaramasdan, har holda yirtqichyitrqich tishli reptiliyalarnikidan kata bo’lgan. Uch tepalilarning asosiy guruhi pantoteriyalar . Ular haltalilar va plantosentalilarning boshlang’ich formalari bo’lgan. Hozirgi vaqtda sut emizuvchilar sinfi polifiletik, ya’ni ularning ayrim guruhlari, bir necha yirtqich tishli reptiliyalar turlaridan kelib chiqqan degan fikr alohida o’rinni egallaydi. Bu fikr ko’p tepachalilar guruhidan kelib chiqqan bir teshiklilarga daxldor. Sghu bilan bir qatorda xaltalilar va plasentalilar qirilib ketgan pantoteriyalar bilan birga kelib chiqishi umumiy bo’lgan tabiiy guruh ekanligi shubha hosil qilmaydi. 4.Sut emizuvchilar evolyutsiyasi Sut emizuvchilar ajdodlariga ancha yaqin bo’lgan formalar yerda, yura davrining o’rtalarida paydo bo’lgan, deb faraz qilish mumkin. Bular uch tepachalilar deb atalganlar. Ularning tishi ko’p tepalilarnikiga nisbatan kamroq ixtisoslashgan. Tishlar qatori yaxlit. Uch tepachalilar asosan hashorotxo’rlar, ehtimol ayrim vaqtlarda mayda hayvonlar va reptiliyalar tuxumi bilan oziqlanuvchi kichik hayvonlar bo’lgan. Biologic nuqtai nazardan qaraganda, yerda va daraxtda yashovchi hashorotxo’rlarga yaqin bo’lgan. Uch tepalilarning asosiy guruhi pantoteriyalar(pantotheria). Ular xaltalilar, plasentalilarning boshlang’ich formasi bo’lgan. Xaltalilar bo’r davrida paydo bo’lgan. Ularning eng qadimgi qoldiqlari SHimoliy Amerika, Yevropaning tuban uchlamchi davridan topilgan. Shu davrning oxirlarida ular o’ziga nisbatan ancha yuqori tuzilgan hayvonlar tomonidan siqib chiqarilgan. Hozir ular faqat Avstraliyada, Yangi Gvineyada, Tasmaniyada, Janubiy Amerikada (1 turi) va Sulaves orolida (1 turi) tarqalgan. Sut emizuvchilarning ahamiyati Ko’pchilik sutemizuvchilar u yoki bu tarzda insonga, tabiatga katta foyda keltiradi. MDH da 350 tur sut emizuvchilardan 150 turi ovlanadi va bu jihatdan MDH dunyoda birinchi o’rinda turadi. Eng Ko’p ovlanadigan sut emizuvchilarga kemiruvchilar (35 tur), yirtqichlar(41 tur), juft tuyoqlilar (20 tur), kurakoyoqlilar (13 tur), tovushqonlar (5 — 8 tur) va hasharotx rlar (5 tur) turkumlarining vakillari kiradi.
Eng qimmatbaho mo’yna olish uchun tiyin, tulki, "oq tulki (peses),quyon, sassiqq zon, ko’k suvsar, latcha, sobol, norka, qunduz, bobr,sug'ur, ondarta, yenotsimon it, suvchayqar yenotlar ovlanadi va bu hayvonar mo’ynachilik sanoatining asosini tashkil qiladi. MDH da mo’ynachalikdan tashqari tuyoqli sut emizuvchilarni tutish yaxshi rivojlangan. Go’sht, teri va dorivor mahsulotlar olish uchun haryili 500 — 600 ming bosh atrofida tuyoqli sut emizuvchilar ovlanadi. Masalan, los, t ng'iz, elik, maral, shimol bug'usi va sayg'oqlar shular jumlasiga kiradi. Xonakilashtirilgan va xonakilashtirilayotgan sut emizuvchilar inson hayotida katta ahamiyatga ega. Maxsus m ynachilik fermalarida sobol, norka, oq tulki, nutriya va shinshillalar m yna uchun k paytiriladi.Qoramollardan zbekistonda qora —ola, qizil dasht, bushuyev, simmental, shvis, Qozog'iston oqboshi, santa—gertruda, shortgom zotlari boqiladi. Bundan tashqari, Kostroma sutli va g shtli zotlari, Yaroslavl tUtli zoti, Xolmogor sutli zoti, Olatov sutli zoti va boshqa bir qancha qoramol zotlari oziq — ovqat manbai sifatida inson tomonidan keng loylaniladi. Inson hayot faoliyatida sut emizuvchilarning ayrim turlari (ol, eshak, ho’kiz, it, fil) ish hayvonlari,sport va qo’riqchi hayvonlar sifatida katta ahamiyatga ega. Bizning mamlakatimizda zararli sut emizuvchilar qatoriga asosan kalamushlar, sichqonlar va yumronqoziqlar kiradi. Kalamushlar uy vaomborlarda iste!mol qilinadigan ozuqa mahsulotlarini yeb q yishdah tashqari, parrandachilik va ch chqachiMkfennalaridatuxum, jo’ja, tovuq va cho’chqa bolalarini qirib, xo’jaliklarga katta zarar keltiradi.Janubiy tumanlarda kalamush va uy sichqonlari yoz paytlari qishloq Xo’jalik ekinlariga katta zarar keltiradi. Oddiy dala sichqoni, jamoatchi dala sichqoni, rmon sichqoni, yumronqoziqlar, ayniqsa g'alla ekinlariga zarar yetkazadi.Bunday kemiruchilarga qarshi kurashda agrotexnik, biologik, mexanik va kimyoviy kurash usullaridan foydalaniladi. Sut emizuvchilarda uchraydigan k pgina yuqumli kasalliklar odam uchun ham xavflidir. Bunday kasalliklar tabiiy manbali kasalliklar deb ataladi va bularga lat (chuma), tulyaremiya, kana ensefahti, mavsumiy leyshmaniya va boshqalar kiradi.Sug'urlar, yumronqoziqlar, qumsichqonlar va kalamushlar eng xavfh bo’lgan lat kasalligini tarqatuvchilar hisoblanadi. KasallikniQo’zg'atuvchi bakteriyalar hayvonlardan odamga bevosita tashuvchilar orqali tadi. Tulyaremiya odamga qon s ruvchi hasharotlar (pashsha,burga, bit) va kanalar orqali o’tadi. Mikrob tashuvchisi asosan sichqonlardir. Nerv sistemasini ishdan chiqaradigan eng og'ir xavfli ensefalit kasalhgini q zg'atuvchisi viruslar hisoblanadi. Virus tashuvchisi esa kemiruvchilar va hasharotx rlardir. Virus odamga kanalar va chivinlar orqali o’tadi. 34-rasm. Foydali va zararli sut emizuvchilar Sut emizuvchilarning keng grografik va biotropik tarqalishi ularning bilogik protsessini ko’rsatadi. Ularning turli hayot sharoitida yashashi, yana ham ko’rsatkichlidir. Faqat shu sinfda yerda hayot kechiruvchi turlar bilan bir qatorda havoda aktiv uchuvchi, hech quruqlikka chiqmaydigan, haqiqiy suv hayvonlari, butun hayotin tuproq ostida o’tkazadigan turlari ham mavjud. Namlikning sut emizuvchilar tarqalishiga ta’siri kam. Faqat ayrim junsiz yoki kam junli turlargina qurg’oqchilikdan zarar ko’radi. Faqat nam, tropik zonalarda yashovchi suv ayg’irlari va buyvollar bunga misol bo’ladi. Nam yog’inning bilvosita ta’siri katta. Krotning Rossiya Yevropa qismidagi tarqalish chegarasi yiliga 40 sm dan kam yog’in bo’ladigan zonaga to’g’ri keladi. Bu holatda yerdagi oziq krotga yetishmaydi. Aksariyat sut emizuvchilar tuproq va orografik sharoitga nihoyatda talabchandir. Masalan, qo’shoyoqlarning ayrim turlari faqat sochiluvchi qumlarda yashaydi. Shunga o’xshash sharoit ingichka barmoqli yumronqoziqlar uchun kam kerak. Katta qo’shoyoq esa faqat zich tuproqli yerda yashaydi. Krotlar, ko’rsichqonlar qattiq yerda yo’l qazishi qiyin bo’lganligi uchun bunday joylarda uchramaydi. Qo’ylar keng yaylov va ochiq joylari bo’lgan xilma-xil landshaftli joylarni egallaydi. Qiya tog’ landshaftli joylarda yashaydigan echkilar relyefga nihoyatda talabchan. To’ng’izlar uchun yumshoq, nam, sero’simlik joylar ancha qulay. Otlar, antilopalar, tuyalar uchun kengliklar qulay. 5.Sut emizuvchilar ekologiyasi Umuman olganda sut emizuvchilarning tarqalishi boshqa hayvonlar singari yashash muhitiga bog’liq. Shu bilan bir qatorda bu bog’lanish tuban hayvonlarga nisbatan, sut emizuvchilarda ancha murakkab. Sut emizuvchilar tashqi muhitning bevosita ta’siriga nisbatan kam bog’liq. Ularning moslanishi yuksak darajada rivojlangan oliy nerv faoliyatiga bog’liq. Umurtqalilarning birorta sinfi ham sut emizuvchilar singari turli tuman formalar hosil qilmagan. Buning sababi sinfning nihoyatda uzoq triasdan boshlab progressive rivojlanishi, turli sharoitga moslashib keng tarqalganidadir. Dastlab sut emizuchilar yerda va daraxtda yashovchi hayvonlar bo’lib, moslanish evolyutsiyasi jarayonida quyidagi ekologik tiplarni hosil qilgan: 1) yerda, 2) yer ostida 3) suvda yashovchi 4) uchuvchi hayvonlar 6.O’zb. R va Xalqaro “Qizil kitob”ga kiritilgan sut emizuvchilar
Tabiat va tabiat resurslarini himoya qilish birlashmasining Qizil Kitobi (XTHQB) tashkil etildi. Bu kitob chet elda 60-70 yillarda chop etildi. 1-2 - tomida sutemizuvchilar, qushlar haqida, 3-4-tomida esa suvda va quruqlikda yashovchi hayvonla, sudralib yuruvchilar va baliqlar haqida so’z yuritiladi. Turlarning qirilishi qadim zamonlardayoq boshlangan edi. O`n minglab yillar ilgari ovchilar tomonidan mamontlar, qalin junli karkidonlar, gigant bug`ular, g`or arsloni va ayiqlari, o`rta asrlarda Yevropa turi, Steller sigiri qirilib ketdi. Hozirgi biz yashab turgan davrda turlarning yo`qolib ketish jarayoni juda jadallik bilan davom etmoqda. 1600 yildan 1875 yilgacha sut emizuvchilarning 63-turi qizil kitobga kiritildi. «Qizil kitob»ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan, yangi «Qizil kitob»da esa (1998) O`zbekiston faunasida sut emizuvchilar-108, Yangi «Qizil kitob» (2009) birinchi bor davlat tilida yozilgan bo`lib, ikkinchi tomida sut emizuvchilarning 24 turi. Bu yerda Osiyo hayvonlarining ko’pgina vakillari uchraydi. Ularning ichida: bo’ri, tikquloq tipratikon, tulki, qursoq, quyon, jayron, sayg’oq, yovvoyi cho’chqa, morxo’r, tog’ qo’yi, bo’rsiq, toshli tulki, ayiq, qoplon, gornostay, Sibir tog’ echkisi, Hind kalamushi, chiyabo’ri, Buxoro bug’usi, yumronqoziq, tovushqon, to’qay mushugi, yo’lbars kiritilgan. 35-rasm qizil kitobga kiritilgan hayvonlar 1.Sut emizuvchilar umurtqali hayvonlarning eng takomillashgan sinfidir. Umurtqali hayvonlarning boshqa sinflariga solishtirsak, sut emizuvchilarning nisbatan yuqori darajada rivojlanganini ko’rishimiz mumkin. Ularning turli muhit sharoitida yashashga moslashishi, xilma- xil tuzilishga ega ekanligi, kelib chiqishining uzoq davrlarga taqalishi shular jumlasidandir. 2.Sut emizuvchilar tuzilishiga e’tibor bersak, bir qancha o’ziga xos xususiyatlarni ko’rishimiz mumkin. Tanasining jun bilan qoplangani tashqi muhit noqulayliklaridan ximoya qiladi, sezgi organlarining kuchli rivojlanganligi ularga ov qilishda, xavfni sezishda,yaqinlarini tanishda asosiy omil hisoblanadi. Skeleti tuzilishi jihatidan ham faol harakatlanishga moslashgan, tishlarining tuzilishi kuchli ixtisoslashganligi oziqlanish turi bilan bog’liq. Yuksak darajada rivojlanganligi yer yuzida shiddat bilan tarqalishiga imkon berdi. 3.Sut emizuvchilar sinfi evolyutsion nuqtai nazaridan ancha avval paydo bo’lgan bo’lib, ularning bu darajada xilma-xil ko’rinishga ega ekanligi bundan dalolat beradi. Bu esa ularning rivojlanish bosqichida har xil sharoitga moslashishidan yuzaga keladi. Xususan morfologik nuqtai nazardan qaraganda, bu yurakning 4 kameraga bo’linishi, arterial va venoz qonning qo’shilishiga imkon bermaydigan o’ng aorta yoyi paydo bo’lishi, oziqni yutish vaqtida ham nafas olishga imkon beruvchi ikkilamchi tanglay hosil bo’lishi, termoregulyatsiya katta rol o’ynaydigan teri qoplamining murakkablashuvi va ikkilamchi miya gumbazi hosil bo’lishida ko’rinadi. 4.Umuman olganda inson hayotini sut emizuvchilarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Qadimdan insoniyat sut emizuvchilardan turli ehtiyojlari uchun foydalangan. Bir qancha turlarini xonakilashtirib, xo’jalik ishlarida foydalanib kelinmoqda. Sut emizuvchilar asosan sut, go’sht-yog’, mo’yna-teri, ishchi kuchi sifatida va boshqa maqsadlarda inson hayotida muhim rol o’ynaydi. Shu o’rinda ularni ko’paytirish, yangi zot yaratish va mahsuldorligini oshirish, kamyob turlarni muhofaza qilish, zararkunanda sut emizuvchilar sonini cheklash va shu kabi ishlar orqali ulardan oqilona foydalanish mumkin. Xulosalar
5. Tabiatni asrash va boyliklaridan tejamkorona foydalanish insoniyat oldidagi eng muhim muammolaridan biri. Qaysikim, tabiat ehson tuhfalarini ko’r- ko’rona sarflash va uning boyliklarini talon-talonj qilishga hech kimning haqqi yo’q. Tabiat haqida qayğurish- insoniyat o’zi haqida qayğurishdir, chunki inson tabiatning farzandidir. Tabiat uchun etkazilgan zarar insonning o’ziga qaratilgan zarardir. Texnika va ilmiy taraqqiyotning rivojlanishi insonning tevarak atrofga bo’lgan ta'sirini kuchaytirdi, bu esa hayvon va o’simlik dunyosining qashshoqlanishiga olib keldi.Bizdan oldingi qadimgi avlodlarimiz flora va fauna dunyosini tarixiy va madaniy yodgorliklarni shafqatsizlarcha qirishgan, qaysikim, endi ular haqida biz faqatgina rasmlar, qo’lyozmalar, arxeologik topilmalar orqali bilamiz. Lekin bu bilan biz ularni qattiq qoralay ham olmaymiz, chunki ularning ongi- bilimlari yetarli darajada emas edi. Ammo bizning zamonamiz insonlarini kelajak avlod kechirmaydi-sababi, biz ixtisoslashgan, takomillashgan va mukammal insonlardirmiz. 6. Odamlarning hisobicha, oxirgi 300 yil ichida 120 tur sut emizuvchi hayvonlar yer yuzidan qirilib ketgan. Hayvonlarning kelajakda yana y qolib ketish xavfi b lmasiigi uchun 1966-yilda jamoatchilikning tashabbusi bilan Xalqaro "Qizilkitob" tashkil qilingan. Keyinchalik (1983-yilda) esa O’zbekiston "Qizil kitobi" chop etildi. O’zbekistonning yangi "Qizil kitobi" 2003-yilda chop etilgan bo’lib, unga sut emizuvchilarning 23 ta turi kiritilgan. Ular ichida ko’k sug'ur, tyanshon qo’ng'ir ayig'i, O’rta Osiyo qunduzi, Turkiston silovsini, qoraquloq, qor qoploni, Buxoro bug'usi, jayron, morxo’r, yovoyi qo’ylar diqqatga sazovordir. Hayoti xavf ostida qolgan yoki soni kamayib borayotgan hayvonlarni himoya qilishning eng samarali tadbirlariga q riqxonalar va buyurtmaxonalar barpo qilish kiradi. Hozirgi vaqtda zbekistonda 6 ta tog'(Hisor, Zomin, Kitob, Nurota, Surxon, Chotqol), 3 ta cho’l —to’qay Qizilqum, Boday—To’qay, Zarafshon q riqxonalari va 2 ta milliy bog‘ (Zomin, Ugom —Chotqol) faoliyat yurgizmoqda. O’zbekistonga Amerika qit’asidan ondatra, nutriya va norka keltirilib iqlimlashtirilgan. «Qizil kitob»ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan, yangi «Qizil kitob»da esa (1998) O`zbekiston faunasida sut emizuvchilar-108, Yangi «Qizil kitob» (2009) birinchi bor davlat tilida yozilgan bo`lib, ikkinchi tomida sut emizuvchilarning 24 turi. Bu yerda Osiyo hayvonlarining ko’pgina vakillari uchraydi. Ularning ichida: bo’ri, tikquloq tipratikon, tulki, qursoq, quyon, jayron, sayg’oq, yovvoyi cho’chqa, morxo’r, tog’ qo’yi, bo’rsiq, toshli tulki, ayiq, qoplon, gornostay, Sibir tog’ echkisi, Hind kalamushi, chiyabo’ri, Buxoro bug’usi, yumronqoziq, tovushqon, to’qay mushugi, yo’lbars kiritilgan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.”Umurtqali hayvonlar zoologiyasi”. S. P. Naumov. Toshkent 1995 2.”Umurtqalilar zoologiyasidan laboratoriya mashg’uloti” S. Dadayev, S. To’ychiyev, P. Haydarova. Toshkent 2006 3. Internet saytlari: Ø www.Google.ru -wikipedia.animals Ø www.wikimedia.ru world-around.ru-мир животный Ø www.gunportal.ru factroom.ru-mammales pictures Ø www.bigcat.com-bookinguz Read 1199 times Published in Referatlar/Kurs ishi/Mustaqil ishlar More in this category: « Суғурта соҳасида қўлланиладиган асосий атама ва тушунчалар Suriya Arab Respublikasi » back to top Buxoro davlat universiteti Axborot texnologiyalar markazi © 2019 Powered by ATM Топ рейтинг www.uz Топ рейтинг www.uz ИКС 810 Download 404.22 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|